“Müstəqil Azərbaycan -20”`

Dünən “Səs” qəzeti redaksiyasında Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin 20 illiyinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirildi. Dəyirmi masada millət vəkilləri Adil Əliyev və Fazil Mustafa, “Yeni Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru Hikmət Babaoğlu, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nazir Əsədov, Vəhdət Partiyasının sədri Tahir Kərimli, siyasi elmlər doktoru Cümşüd Nuriyev, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Geostrateji Araşdırmalar Mərkəzinin direktor müavini, dosent Elman Nəsirov iştirak edirdilər. Dəyirmi masanı giriş sözü ilə “Səs” qəzetinin baş redaktoru Bəhruz Quliyev açaraq, “Səs” qəzetinin hər zaman cəmiyyətin həyatında baş verən ən aktual məsələlər, proseslərlə bağlı mütəmadi olaraq dəyirmi masalar təşkil etdiyini bildirdi. B.Quliyev vurğuladı kı, bu cür tədbirlər artıq ənənə halını alıb.

“Bu gün ən aktual mövzulardan biri olaraq dövlət müstəqilliyinin 20 illiyi ərəfəsindəyik” -deyən B.Quliyev Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin müstəqilliyimizin 20 illiyi ilə bağlı imzaladığı Sərəncamı xatırladaraq ölkənin hər yerində müxtəlif qurumlar, ictimai-siyasi təşkilatlar tərəfindən bu əlamətdar hadisə ilə bağlı tədbirlər keçirildiyini diqqətə çatdırdı: “Bildiyimiz kimi, 18 oktyabr 1991-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin tarixi sessiyasında “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya aktı qəbul olunub. Məlum olduğu kimi, XX yüzilliyin sonlarında Sovetlər Birliyinin süquta uğraması ilə yaranan əlverişli tarixi şərait və taleyin bəxş etdiyi imkan nəticəsində Azərbaycan xalqı XX yüzillikdə ikinci dəfə müstəqillik bayrağını qaldırdı. Bu, xalqımızın siyasi tarixində bir əsrdə yaşadığı ikinci parlaq qələbə idi. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin xalqın təkidli tələbi ilə çağırılmış növbədənkənar sessiyasında 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında bəyannamə qəbul edildi. 1991-ci il oktyabrın 18-dən Azərbaycan istiqlalına qovuşmuş, suveren bir ölkədir və xalq bunu bir bayram kimi qeyd edir. Belə bir əlamətdar hadisə Azərbaycan tarixinin əsasını təşkil edir. Bu gün tanınmış siyasətçilərin, tarixçilərin və millət vəkillərinin iştirakı ilə dəyirmi masanı təşkil etməkdə əsas məqsəd məhz 20 illik bir dövr ərzində Azərbaycan tarixinə qısa bir şəkildə də olsa nəzər salmaqdır”.

“Səs”qəzetinin əməkdaşı:

- Cümşüd müəllim, istərdik ki, 20 illik bir dövrün canlı şahidi olaraq həmin illəri xarakterizə edərdiniz. Eyni zamanda, bu 20 illik bir dövr Azərbaycan tarixində hansı nailiyyətlər, uğurlar, hadisələrlə yadda qaldı?

Cümşüd Nuriyev:

- Mən, ilk növbədə, “Səs” qəzetinin redaksiyasına belə bir mövzuda dəyirmi masa keçirdiyinə görə təşəkkürümü bildirirəm. Eyni zamanda, bütün xalqımızı bu tarixi ərəfədə müstəqillik günü münasibəti ilə təbrik edirəm. O illəri yaşamış bir şəxs kimi deyə bilərəm ki, SSRİ-nin saxlanılması ilə bağlı keçirilən referendum əleyhinə səs verən Tahir Kərimli də bu gün bu dəyirmi masada iştirak edir. Həmin siyahıda 43 nəfərin imzası var idi. Səs verənlərin siyahısında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin də adı var. 1991-ci ilin mart ayının 20-də Azərbaycanın müstəqil olması üçün bu addım atıldı. Bundan əvvəl 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağla bağlı hadisələr gündəmdə idi və xalq artıq ayağa qalxmışdı. Deyə bilmərik ki, xalq bu addımı atmaqla ilin xalqı elan olundu. Bu xalqın genetik yaddaşında müstəqillik anlayışı vardır. Bu xalq kiminsə əsarətində olmağı sevmir. 1988-ci ildə başlanılan hadisələr 1991-ci ildə qanuni müstəviyə keçdi. 1991-ci ilin avqust ayında müstəqillik Bəyannaməsi hazırladıq. Həmin ilin oktyabr ayının 18-də bu məsələ artıq rəsmi şəkildə Milli Məclisə təqdim olundu. Bu mövzu ətrafında mübahisələr gedir. Əslində, mən bunun tərəfdarı deyiləm. Kimsə bu müstəqilliyi öz adına çıxmaq iddiasındadır. Mən bunun qətiyyən əleyhinəyəm. Bu, Azərbaycan xalqının qazandığı tarixi qələbədir. Bu qanunun layihəsi ayrı-ayrı millət vəkilləri tərəfindən hazırlanmadı. Bu qələbənin əldə olunması nə qədər qan bahasına başa gəlmiş olsa da, bir o qədər də onun qorunub-saxlanılması, Ermənistan və yaxud da Gürcüstan kimi kiminsə əlinin altında olan dövlət olmamasına görə Azərbaycan xalqı Heydər Əliyevə minnətdar olmalıdır. Qısa bir müddət ərzində 1991-1993-cü illər ərzində dörd prezident, bir baş nazir əvəzləndi. Mən digər rəsmi dövlət nümayəndələrinin əvəzlənməsini sadalamaq istəmirəm. Bütün bunlar sübut edir ki, ölkə daxilində siyasi sabitlik mövcud deyildir. 1994-cü ilin may ayında Azərbaycan birtərəfli deyil, ikitərəfli atəşkəsə nail oldu. Bu təklif Azərbaycan tərəfindən irəli sürülmüşdür. Həmin tarixi zamandan sonra Azərbaycan öz müstəqilliyini təmin etməyə başladı. 1994-cü ildə mövcud olan iqtisadi məsələlərə diqqət yönəltmək istərdim. Azərbaycanın inflyasiya faizi 1800 idi. Ayrılan kreditlər yalnız mövcud olan kreditləri bağlamağa sərf olunurdu. Əmək haqqı fondu yox idi. Ölkənin büdcəsi tamamilə dağıdılmış idi. Stabilləşmə fondu 1992-ci ilin avqust ayından elan olunsa da, fonda yığılan pul ortada yox idi. Bütün bunların fonunda Azərbaycanda proseslər gedirdi. 1995-ci ildə Azərbaycan qeyri-adi bir addım atdı. Müasir dövrümüzdə bu sahəni araşdıran mütəxəssis kimi deyirəm ki, dünyada üç inkişaf modeli var: klassik Qərb modeli, sıçrayışlı Şərq modeli, aftogel Rusiya modeli. Azərbaycan ilk dəfə olaraq, dünyaya yeni bir model təqdim etdi ki, bu paralel islahatlar modelidir. Artıq bütün dünya bu modeli qəbul etməyə başlayıb. Bu ideyanı gündəmə gətirən Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev idi. 2007-ci ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Naxçıvan Dövlət Universitetinin konservatoriyasının açılışında həmin məsələni dilə gətirərək, bildirdi ki, Azərbaycan artıq paralel islahatlar modelini qəbul etmiş dövlətdir. Siyasi və iqtisadi inkişaflarla yanaşı, Azərbaycanın modern bir dövlət kimi konsepsiyasına uyğun olaraq addımlar atması onun tam müstəqilliyinin təminatını göstərən faktorlardır. Azərbaycan xarici və daxili siyasətində digər dövlətlərdən - Qafqaz ölkələrindən fərqli olaraq öz siyasətini yürüdür. Bu, Azərbaycan müstəqilliyinə və 20 illiyinə ən böyük hədiyyədir. Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi işğal altında olmasına, beynəlxalq güclərin Azərbaycan strateji mövqeyinə, resurslarına görə, bu gün də təsir altında saxlamasına baxmayaraq, dövlətin başında duran Prezident İlham Əliyev səriştəli bir diplomat olduğundan Azərbaycanın inkişafı sürətlə gedir. Bu gün müstəqillik tariximizi qeyd etdiyimiz bir zamanda bu müstəqilliyi qoruyub saxlayanları da unutmamalıyıq. Bu gün mövcud olan müstəqillik dövlət statusunu alıb.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- Nazir müəllim, bugünkü müstəqilliyimizi cümhuriyyət dövründə mövcud olan müstəqilliyin varisi, davamçısı kimi qiymətləndirmək olar?

Nazir Əsədov:

- Mən ilk olaraq, demək istərdim ki, Azərbaycan xalqının ruhunda müstəqilliyə, azadlığa meyil olmuşdur. Bu xalq özünün sərbəstliyi, azadlığı uğrunda mübarizə aparmış və əksəriyyətində də qalib olmuşdur. Azərbaycan xalqının müstəqilliyə can atmasına, müstəqil dövlət kimi tanınmasına hələ cümhuriyyət dövründən çox-çox əvvəlki illərdə başlanmışdır. Azərbaycanın görkəmli ziyalıları müstəqil olmaq məkurəsi ilə çıxış etmişlər. Bu məfkurə və ideyaların nəticəsi olaraq 1918-ci ilin mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması baş verdi. Bu, Azərbaycan xalqının təfəkküründə yetişmiş məsələ idi ki, özünü büruzə verdi. Təbii ki, bu proses cümhuriyyətin yaranması baş verdikdən sonra ilk tədbirləri Azərbaycanın milli adət-ənənələrinin qorunmasına, onun dünya xalqları arasında tanınmasına, milli mədəniyyətin müstəqil inkişafına həsr edilmişdir. Təəssüflər olsun ki, həmin zamanda beynəlxalq münasibətlərin həddindən artıq kəskin bir formada olması, eyni zamanda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini təşkil edən Nazirlər Kabinetinin daxilindəki müəyyən ziddiyyətlər, kənar təzyiqlər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin uzun müddət yaşamasına imkan vermədi. 1920-ci ili aprel ayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti iflasa uğradı. Buna baxmayaraq, xalqın içərisində olan milli ruhlu insanlar Azərbaycan müstəqilliyi uğrunda yenidən mübarizəyə qoşuldular. Sovet hökuməti dövründə gizli şəkildə təşkilat formasında müstəqilliyə doğru öz ideyaları uğrunda mübarizə aparırdılar. Repressiya dövründə Azərbaycanın sayseçmə övladlarının məhz hədəfə çevrilməsi və sovet imperiyasının buxovlarından xilas olma cəhdlərinin “qarşısının alınması” Azərbaycanda gedən azadlıq mübarizəsinə qarşı olan təxribat idi. Sovet dövründə yaşamağımıza baxmayaraq, Azərbaycanda müstəqilliyə doğru addımlar atılırdı. 1980-ci illərin sonundan başlayaraq, Azərbaycanda yenidən müstəqillik uğrunda xalq fəallaşmağa başladı. Bunun səbəblərindən biri də Dağlıq Darabağ məsələsinin meydana gəlməsi oldu. Bu, əsas səbəb deyildi. Xalqın ruhundakı azadlıq meyillərinin meydana çıxması kimi dəyərləndirmək olar. Dağlıq Qarabağ məsələsi bu meyillərin güclənməsinə təkan oldu. 1969-cu ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi vəzifəsinə irəli çəkilən Ulu Öndər Heydər Əliyev həmin zamandan başlayaraq, həyata keçirdiyi tədbirlər xalqın gələcək taleyinin müqəddəratında müstəsna rola malikdir. Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı artıq vaxtı ilə qoyduğu bünövrənin inkişafına təkan oldu. Müstəqillik dövründəki Azərbaycandakı inkişaf Heydər Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyətinin məntiqi nəticəsi idi.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- Bildiyiniz kimi, 1988-ci ildən etibarən, xalq hərəkatı başlandı. Sovet rejiminə qarşı olan bu hərəkat müstəqil dövlətin yaranması yönümündə ardıcıl olaraq mübarizəyə qoşulmuşdu. Bu hərəkatlara rəhbərlik edən liderlər yaranmışdı ki, həmin simalardan biri də Tahir Kərimlidir. Bildiyiniz kimi, o illərdə 1993-cü ilə qədər Azərbaycanda ictimai-siyasi böhran hökm sürürdü və Azərbaycan iqtisadiyyatı tam iflic vəziyyətində idi. Həmin illəri necə xatırlayırsınız?

Tahir Kərimli:

- Yaşadığımız həmin dövr Azərbaycan tarixinə ağır illər kimi həkk olunub. Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proseslərin fövqündə xalqın fədakarlığının, mübarizə ruhunun yüksək bir formada olması hər kəsə bəlli oldu. Dünyada baş verən xarici faktorlar, eyni zamanda, daxili amillər SSRİ-nin dağılma prosesini sürətləndirirdi. Pribaltikada, Estoniyada və digər ölkələrində ictimai-siyasi proseslər baş verirdi. Azərbaycan xalqını fərqləndirən cəhət bu idi ki, heç kim inana bilməzdi ki, xalq bu şəkildə ayağa qalxmaq iqtidarında ola bilər. Torpaq, müstəqillik uğrunda aparılan mübarizə ilə heç kəs barışa bilmirdi. Riqada, Tbilisidə 5-10 nəfər həlak olardı ki, bunu bütün dünya yazır, müzakirə olunurdu. Amma Azərbaycanda 20 Yanvar faciəsində yüzlərlə insan şəhid olduğu halda, ona münasibət fərqli idi. Heydər Əliyevin Moskva şəhərində keçirdiyi konfransdan sonra Azərbaycana olan informasiya blokadası yarıldı. Milli Azərbaycan hərəkatına dəstək az idi. Kimlərinsə bu məsələlərdə marağı var idi. O illərdə Naxçıvan xüsusilə blokada şəraitini yaşayırdı. Burada onların məlumatlandırılması məqsədilə qəzet və jurnalları göndərirdik. Pribaltikada və Gürcüstanda hərəkat zamanı olan dövlət dəstəyini Azərbaycanda görmüş olsaydıq, inanın ki, bu illər ərzində biz bu qədər çətin illəri yaşamaz, bəlkə də heç 20 Yanvar hadisəsi də baş verməzdi. Haqq-ədalət uğrunda SSRİ-nin tərkibində olan, müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə qoşulan respublikaların deputatları daim inadkarlıq göstərirdilər. Amma çox təəssüflə qeyd edək ki, bizim deputatlar SSRİ rəhbərlərinin qarşısında acizlik göstərirdilər. Bu ağrılı bir məsələ idi. O illərdə başımız çox ağrılar çəkib. Hətta 18 oktyabr müstəqillik aktının qəbulu ilə bağlı olan məsələdə mən könülsüz olaraq səs vermişəm. Biz 43 nəfər daim təqib olunurduq. Həmin gün mən Milli Məclisdən çıxarkən hərbçilər tərəfindən həbs olundum. Məni hara aparmaları belə məlum deyildi. 18 oktyabrda slavyan dövlətlərinin birliyi yaranandan, Moskvada bəzi ictimai-siyasi olaylar baş verdikdən sonra Azərbaycan rəhbərliyi cəsarətləndi. Azərbaycan rəhbərliyinin bu cəsarəti 259 nəfərin müstəqilliyə səs verməsinə səbəb oldu. Bu böyük bir hadisədir, bunun tarixi qiyməti verilib.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- O illərdə mümkün idimi ki, Dağlıq Qarabağ məsələsi öz həllini tapsın və bu gün bizə böyük bir problem yaradan məsələ vaxtında çözülsün?

Elman Nəsirov:

- O illərdə Azərbaycan xalqı arasında iqtidarla müxalifət arasında ortaq məxrəcə gəlmək mövcud olsaydı, müstəqillik ideyası uğrunda mübarizə bahəm aparılsaydı, böyük bir birliyə nail ola bilərdik. Moskva özü ölkə daxilində problemin yaşanmasına maraqlı idi. Bu baxımdan ki, xaos, özbaşınalıq yaranan zaman idarəetmə üçün vasitədir. Hər kəsin bir hədəfə doğru irəliləməsi bizi yaşadığımız itkilərin daha az miqdarda baş verməsi ilə nəticələnərdi. Yaşadığımız 20 ili bugünkü prizmadan analiz edərkən biz ona üç mərhələdən yanaşmalıyıq. Birincisi 1991-ci ildən formal bir şəkildə elan olunan müstəqilliyimiz dövrüdür. Müstəqillik elan olunub, amma dövlətçiliyin özü formalaşmayıb. 1991-1993-cü illərdə müstəqillik dövrünü yaşasaq da, amma əsil dövlətçilik istiqamətində ciddi bir addım atılmamışdı. Bu dövr daha çox ziddiyyətlər, çəkişmələr, vətəndaş müharibəsi cəhdləri və s. xoşagəlməz hallarla yadda qaldı. Bu xaotik dövr məhz bu çərçivədə qiymətləndirilir. İkinci dövr isə 1993-cü ildən 2003-cü ilə qədər olan bir dövrdür. Bu Ümummilli Lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı və rəhbərlik etdiyi dövrdür. Bu dövr bizə miras qalmış ən ağır faciələrə - 1828-ci ildən müstəqillik dövrünə qədər olan tarixi çətinliklərin aradan qaldırılmasında məhz həmin 10 illik çərçivəsində addımlar atıldı. Bu çərçivədə çox faktları Azərbaycanın inkişafına zəmin yaradan amilləri diqqətə çəkmək olar. Amma ən əsası bu müstəqilliyin möhkəmlənməsinə xidmət edən 1994-cü ilin 20 sentyabr tarixində imzalanan “Əsrin müqaviləsi”nə diqqət yetirmək istəyirəm. Bundan sonra Ümummilli Lider 1996-cı ildə iyunun 6-da “Şahdəniz” yatağının işlənməsi ilə bağlı müqavilənin imzalanmasıdır. Bu iki rəsmi sənəd bizim dövlətçiliyin möhkəmlənməsinə xidmət edirdi. Bizim hərbi büdcəmizin artması, neft fondunun vəsaiti bu və ya digər faktlar nəticə etibarı ilə Azərbaycanın güclənməsinə xidmət edir.

(ardı var)

ZÜMRÜD BAYRAMOVA

NƏZAKƏT ƏLƏDDİNQIZI

Səs.-2011.- 29 sentyabr.- S. 8-9.