Hər
bir azərbaycanlının qəlbində
özünə əlçatmazlıq heykəli ucaldan Böyük
yazıçı, alim və pedaqoq
Elə insanlar var ki, onların ölüm tarixi də
doğum tarixi kimi mənsub olduğu millətin
yaddaşına əbədi həkk edilir. Onlar zaman
keçdikcə unudulmur, yaddan çıxmır, əksinə,
daha böyük sevgi və hörmətlə anılır. Haqqında
söhbət açmaq istədiyim böyük ədib Mir Cəlal
Paşayev də məhz belə insanlardandır...
Sentyabrın 28-i XX əsr Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının,
təhsilinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərmiş
xeyirxah insan, görkəmli yazıçı, böyük
alim Mir Cəlal Paşayevin xatirə günüdür. Bu
müdrik insan, görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas
alim 33 il bundan əvvəl - 1978-ci il sentyabrın 28-də əbədiyyətə
qovuşmuşdur.
Böyük şəxsiyyət
kimi tarixləşmiş Mir
Cəlal Paşayevin əziz xatirəsi mənsub
olduğu millətin yaddaşında əbədiyaşarlıq
qazanmışdır. Hər il
sentyabrın 28-də onu sevənlər bu nurlu insanı yenidən
“kəşf” edir və onunla
bağlı ən şirin, unudulmaz xatirələrini dilə gətirirlər.
Mir Cəlal 1908-ci il aprelin 26-da Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil
kəndində yoxsul kəndli ailəsində
dünyaya göz
açmışdır. Kiçik yaşlarında atası Gəncəyə
köçdüyündən uşaqlığını burada keçirmişdir.
1918-ci ildə atası vəfat etmiş, böyük qardaşının himayəsində
yaşamışdır. Əzablı ömür
qisməti dünyaya gəldiyi ilk illərdən onu izləməyə
başlasa da, ulu yaradanın mərhəməti sayəsində
Mir Cəlal Paşayev
çox çətinliklərə sinə
gərərək, öz yolu
ilə inadla, inamla irəliləyə
bilmişdir. O, 1918-1919-cu illərdə
xeyriyyə cəmiyyətinin köməyi ilə ibtidai təhsil almış və Azərbaycanda
sovet hakimiyyəti qurulduqdan
sonra Gəncə Darülmüəlliminə
daxil olmuşdur. Tələbə
təşkilatının, sonra isə
şəhər tələbə həmkarlar təşkilatının
sədri seçilmişdir.
Mir
Cəlal Paşayev Kazan
Şərq Pedaqoji İnstitutunun
ədəbiyyat şöbəsində, Azərbaycan Dövlət
Elmi-Tədqiqat İnstitutunun
aspiranturasında təhsilini davam etdirməklə
yanaşı, müəllimlik etmiş və
millətinin övladlarına xalqının tarixini,
mədəniyyətini, zəngin keçmişini
mənimsətmişdir. Bu mənada
Mir Cəlal Paşayevin
XX əsr Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının,
təhsilinin inkişafındakı xidmətləri misilsizdir.
Yazıçı kimi 1928-ci ildə ədəbiyyat aləminə
gələn Mir Cəlal, elə həmin
ildə də ilk tədqiqat əsərini
yazmışdır. Sözün gücünə güvənib, onun
böyüklüyünə baş əyən
sənətkarın könüllərə yanğı
salmış “Bir gəncin manifesti”
əsəri, zəmanənin güzgüsü
olan hekayələri klassik
bədii nümunələr kimi müəllifinə
ədəbiyyat tariximizin səhifələrində
əbədiyaşarlıq qazandırmışdır. Yuxusuz gecələrinin,
gərgin zəhmətinin bəhrəsi olan
“Füzuli sənətkarlığı”,
“XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Azərbaycanda ədəbi
məktəblər (1905-1917)”, “Ədəbiyyatşünaslığın
əsasları” adlı fundamental əsərləri
ədəbiyyatşünaslıq elminin
qızıl nüsxələrindəndir.
Ali
təhsilimizin beşiyi sayılan Bakı
Dövlət Universitetinin sevimli
müəllimi, nüfuzlu professoru
kimi xatirələrdə daim
yaşayacaq Mir Cəlal
Paşayev həqiqət, düzlük,
səmimiyyət aşiqi, ailəsini,
övladlarını sevən, qoruyan şəxsiyyət
olmuşdur. Onun bu kəlamı indi də
dillər əzbəridir: “Həyatımda yaratdığım
ən böyük əsər ailəmdir”.
XX əsrin
20-30-cu illərində ədəbi aləmdə əvvəlcə
şeir, sonra isə oçerk və hekayələri ilə
görünən Mir Cəlal, az sonra istedadlı və orijinal yaradıcılıq üslubu
olan yazıçı kimi
tanınmışdır. Əlli illik
yaradıcılıq fəaliyyəti dövründə o, görkəmli nasir
kimi Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində öz layiqli
və şərəfli yerini tutmuşdur. Qəti əminliklə deyə bilərik
ki, təkcə “Bir gəncin
manifesti” əsərinə görə Mir Cəlal klassik sənətkarlar
sırasında dayanmaq haqqını
qazanmışdır. Bu əsər çapdan çıxanda onun
heç 30 yaşı yox
idi. 1928-ci ildə mətbuatda ilk şeirləri (“Dənizin cinayəti”,
“Ananın vəsiyyəti”, “Müxbir”) çap olunmuşdur. Lakin o, bundan
sonra, daha doğrusu, 1930-cu ildən etibarən hekayələr
yazmışdır. O dövrün
“Şərq qadını”, “Gənc işçi”,
“İnqilab və mədəniyyət”, “Ədəbiyyat
qəzeti” kimi nüfuzlu
nəşrlərində “Doktor Cinayətov”,
“İfşa”, “Mərkəz adamı”, “Naxələf”,
“Bostan oğrusu”,
“Qüdrət nümayişi”, “İstifadə”,
“Dəzgah qızı”, “Heyrət” ... hekayələrini çap etdirmişdir. 1932-ci ildə “Sağlam
yollarda”, 1935-ci ildə “Boy”
adlı ilk oçerklər və novellalar kitabları çap
olunmuşdur.
Mir Cəlalın
ilk irihəcmli əsəri - “Dirilən adam” romanı 1935-ci ildə ayrıca kitab kimi nəşr olunmuşdur. Hələ yarım əsr bundan əvvəl akademik Məmməd
Arif yazmışdır: “Mir
Cəlal “Dirilən adam”la
diqqətli bir realist yazıçı
olduğunu göstərmişdir”.
İlk
dəfə 1937-39-cu illərdə hissə-hissə “Revolyusiya və kultura”
jurnalında nəşr olunan “Bir gəncin manifesti” əsəri
isə yazıçının həyatında böyük bir dönüş yaratmış, ədəbi
zirvəyə aparan yoluna
cığır açmış və müəllifə böyük oxucu
auditoriyası qazandırmışdır. 1940-cı ildə
“Uşaqgəncnəşr”də kitab
halında kütləvi tirajla buraxılan
bu əsər oxucu tələbatına
görə sonrakı illərdə də dəfələrlə
çap edilmişdir.
“Bir
gəncin manifesti”i bu gün də
qəlbləri riqqətə
gətirir. Doqquz dəfə müxtəlif
illərdə ayrıca
kitab halında nəşr olunmuş “Bir gəncin manifesti” Azərbaycanın
hüdudlarından çox-çox
uzaqlarda da sevilmişdir. Mir Cəlalın nəşr olunmuş altı romanı oxuculara məlumdur. “Dirilən
adam”, “Bir gəncin manifesti”, “Yolumuz hayanadır” romanlarında keçmiş,
“Açıq kitab”, “Yaşıdlarım”, “Təzə
şəhər” romanlarında
isə müasir həyat lövhələrinin
bədii təsviri ustalıqla qələmə
alınmışdır. “İnsanlıq fəlsəfəsi”
(1961) kitabında toplanmış
hekayələri böyük
tərbiyəvi-əxlaqi əhəmiyyətə
malikdir. “İnsanlıq
fəlsəfəsi”, “Subaylıq
fəlsəfəsi”, “Təzə
toyun nəzakət qaydaları”, “Vicdan mühakiməsi”, “Vicdan əzabı”, “Hesab dostları”, “Təsadüf,
ya zərurət”, “Qocaların uşaq söhbəti” və digər hekayələrində
real həyat lövhələri,
fəlsəfi düşüncələr
əks olunmuşdur.
Mir Cəlalın bədii
yaradıcılıq nümunələri
dəfələrlə nəşr
olunmuşdur: “Seçilmiş
əsərləri” (2 cilddə,
1956-57), “Seçilmiş əsərləri”
(4 cilddə, 1967-68), “Seçilmiş
əsərləri” (2 cilddə,
1986-87), hekayə və
povestlərdən ibarət
“Şəfəqdən qalxanlar”
(1972), “Dağlar dilə
gəldi” (1978), “Ləyaqət”,
hekayələrdən ibarət
“Bostan oğrusu”
(1937), “Gözün aydın”
(1939), “Vətən” (1944), “Həyat hekayələri”
(1945), “Sadə hekayələr”
(1955), “Xatirə hekayələri”
(1962), “Gülbəsləyən qız” (1965), “Silah qardaşları” (1974) və
s. Ümumiyyətlə, indiyədək
yazıçının 70-dən çox kitabı nəşr olunmuşdur.
Elmi fəaliyyətini davam etdirən gənc Mir Cəlal Paşayev
1940-cı ildə “Füzulinin
poetik xüsusiyyətləri”
əsərinə görə
filologiya elmləri namizədi, 1947-ci ildə isə “Azərbaycanda ədəbi məktəblər”
əsərinə görə
filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcələrini almışdır.
Füzuli poeziyasının qüdrətinə heyran olan, ümumiyyətlə,
klassik ədəbiyyata
qəlbən bağlı
Mir Cəlal Paşayev
1958-ci ildə bu mövzuya yenidən müraciət edərək
və əvvəlki əsərini təkmilləşdirərək
“Füzuli sənətkarlığı”
adlı monoqrafiyasını
nəşr etdirmişdir.
Professor Qara Namazov
deyir ki, Mir Cəlalın “Füzuli sənətkarlığı” monoqrafiyası
Füzuli ədəbi
irsini öyrənmək,
mənimsəmək və
dərk etmək üçün elmi açardır. Əsər 1994-cü ildə təkrar nəşr olunmuşdur.
“Azərbaycanda ədəbi məktəblər
(1905-1917)” əsərində isə Mir Cəlal Paşayev XX əsrin əvvəllərində inqilabi-demokratik
meyillərlə əlaqədar
baş verən ictimai-siyasi hadisələr
kontekstində Azərbaycanda
realizm, romantizm ədəbi məktəbləri,
maarifçi-didaktik yazıçılar
və xırda məişət dramları
haqqında müfəssəl
tədqiqatlar aparmış,
əhatəli elmi nəticələr əldə
etmişdir.
Mir Cəlal Paşayevin
tanınmış tədqiqatçı
Firudin Hüseynovla birgə yazdığı
“XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı” əsəri
40 ilə yaxındır
ki, ali məktəblərin
dərs vəsaitidir.
Bu gün təkcə Azərbaycanda
deyil, onun sərhədlərindən kənarda
da bu böyük
ədibin həyat və yaradıcılığı
geniş şəkildə
öyrənilir və
əsərləri çap
olunaraq maraqla oxunur.
“YUNESKO-nun 2008-2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin
və əlamətdar
hadisələrin qeyd edilməsi proqramına Azərbaycanla bağlı
daxil olmuş yubileylərin keçirilməsi
haqqında” Azərbaycan
Prezidentinin 2008-ci il 31
yanvar tarixli Sərəncamına əsasən,
yazıçı Mir Cəlal
Paşayevin yubiley mərasimi təntənə
ilə qeyd edilmişdir. Parisdə,
YUNESKO-nun iqamətgahında XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndəsi, alim,
pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin 100 illiyinə həsr olunmuş mərasim keçirilmişdir.
XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatında, elmində
müstəsna xidmətlər
göstərən Mir Cəlal
Paşayevin 100 illiyinin
YUNESKO səviyyəsində qeyd olunması, ilk növbədə, Azərbaycan
elminə, mədəniyyətinə
və ədəbiyyatına
dünya miqyasında verilən önəmin və dəyərin təzahürüdür. 2008-2009-cu
illərdə YUNESKO-nun dünya
miqyaslı hadisələrin
və şəxsiyyətlərin
yubileylərinin qeyd olunması ilə bağlı qərarına
Mir Cəlal Paşayevin
də adının daxil edilməsi, həm də Azərbaycan-YUNESKO əməkdaşlığının
inkişafının bariz
nümunəsidir. İllər ötdükcə
Mir Cəlal Paşayevin
təkcə elmi irsi tədqiq edilmir, onun həm
də xeyirxahlığı,
bəşəri insanlığı
heyranlıqla qarşılanır
və əsl örnək kimi sevilə-sevilə qəlblərdə
özünə ucalıq,
əlçatmazlıq heykəli
qurur. Bu zirvənin yeri daim öz ucalığını
itirməyəcək və
onun mərhəmət
sevgisi heç vaxt azalmayacaqdır.
Rəfiqə
Səs.- 2011.- 29 sentyabr.- S. 3.