"Qardaş qayğısı"

Arxivdən 31 mart soyqırımına həsr olunan qəzet tapıldı

Mətbuat informasiya mənbəyi, ictimai maarifçilik institutu olmaqla bərabər həm də tarixi salnamədir. Tarixin müxtəlif dövrlərinin öyrənilməsində həmin dönəmlər işıq üzü görmüş qəzetlərdəki məlumatlar, siyasi-analitik yazılar, ədəbi nümunələr etibarlı mənbə kimi tədqiqatlara daxil edilir, araşdırmanın elmi tutumunu zənginləşdirir.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində, ictimai-siyasi proseslərin mahiyyətinə varılmasında mətbu nümunələrimiz qiymətli məxəz kimi tədqiqatçıların elmi araşdırmalarında əhəmiyyətli yer tutur. Xalqımızın azadlıq, istiqalliyyət mücadiləsi, dövrün çətinliklərinə qarşı mübarizəsi, ictimai-siyasi mühitdən doğan problemlər mətbuatımızda kifayət qədər faktlarla öz əksini tapır.

Azərbaycan tarixşünaslığında erməni-bolşevik birləşmələrinin 1918-ci ilin 31 martında xalqımıza qarşı törətdiyi faciələr arxiv materialları, Qərb alimlərinin bu mövzuda yazdıqları kitab və elmi tədqiqat əsərləri ilə tədqiq olunub və bu gün də araşdırmalar davam etməkdədir. 31 mart soyqırımının tədqiqində əvəzsiz mənbə kimi 1918-1920-ci illərdə nəşr olunan Cümhuriyyət dövrü mətbuatının materialları, çap olunan siyasi yazılar, şahid ifadələri bu faciənin tədqiqinin əhatəli aparılmasında əsas mənbələrdir.

Çox təəssüf ki, 31 mart soyqırımının araşdırılmasında çox məhdud sayda Cümhuriyyət dövrü mətbuat nümunələrinə istinadlar var. Nə fayda ki, 1918-ci ildə nəşr olunan "Azərbaycan" qəzetindən başqa digər mətbu orqanlardakı yazılara, siyasi münasibətlərə geniş yer verilmir. Bu da həqiqətdir ki, 1918-ci il mart soyqırımından sonra Azərbaycanda anadilli mətbuat orqanları da "soyqırıma" məruz qaldılar. "Kaspi" və "Açıq söz" qəzetləri redaksiyaları, Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi yandırıldı, hətta bu mətbu orqanların sırasına bir neçə "neytral" rusdilli qəzet və jurnallar da daxil edilərək qapadıldı. Ancaq həmin vaxt Tiflisdə nəşr olunan anadilli mətbu orqanlarımızı diqqətdən kənarda saxlamamalı, onların tədqiqata cəlb olunmasını həyata keçirməliyik. Çünki Azərbaycan tarixinin olduqca ziddiyyətli və həmçinin qürurla öyündüyümüz 1918-1920-ci illər mətbuatı bu dövrün tədqiqi üçün əvəzsizdir.

Bu yaxınlarda Azərbaycan Siyasi Sənədlər Arxivində çalışdığım zaman hətta bir nüsxəsi belə aşkarlanmayan qəzetlərin adları, nəşr tarixi, baş redaktor və yaradıcı heyəti haqqında 1965-ci ildə filologiya elmləri doktoru Nazim Axundovun çap etdirdiyi "Azərbaycan dövrü mətbuatı (1832-1920-ci illər" bibloqrafiyasında da adı qeyd edilməyən qəzetə təsadüf etdim. Doğrusu, bu nadir tapıntının əldə olunması tarixi həqiqətlərin əksi üçün çox vacib bir işdir. Ona görə ki, bu nəşr tamamən 1918-ci il 31 mart soyqırımını özündə əks etdirir və dərc olunan yazılar bu faciənin miyqası, başvermə səbəbləri, erməni-bolşevik birləşmələrinin ermənizm ideyasını birgə necə həyata keçirdikləri bəlli olur və həmçinin istiqlalına yenicə qovuşan Azərbaycana qarşı aparılan erməni siyasəti, bu siyasətə rəvac verən, Tiflisdə nəşr olunan rus-gürcü mətbuatına qarşı məqalələr öz əksini tapır.

Türk Gənclər Təşkilatı tərəfindən 1918-ci ilin 12 noyabrında yalnız bir nüsxəsi işıq üzü görən qəzet "Qardaş qayğısı" adı ilə "heyrəti-təhriyyə" tərəfindən Tiflisdə nəşr olunub. Redaksiya heyətinə milli məfkurə sahibi, istiqlal və mətbuat tariximizi dəyərli əsərlərindən öyrəndiyimiz Mirzə Bala Məhəmmədzadə, o cümlədən Xanım Sultanova, Ələkbər Zeynallı daxil idilər. Bakının 1918-ci il sentyabr ayının 15-də bolşevik-daşnak hərbi birləşmələrindən azad olunması münasibəti ilə işıq üzü görən "bir günlük qəzet" böyük formatda 2 səhifəsi Azərbaycan dilində, iki səhifəsi isə rusca oxuculara çatdırılıb. Qəzetin manşetində "Rahat uyuyunuz, ey nahaq qurbanlar, rəhmətlər sizə" fikri ilə yanaşı, "Azərbaycan istiqlaliyyəti uğrunda qırılmış qurbanları türk gəncləri hörmət ilə xatırlar" ifadəsi də böyük hərflərlə əks olunub. Qiyməti 2 manat olan qəzetin satışından yığılan vəsaitin 1918-ci ildə Bakı və Şamaxıda "zərərdidə olanlara sərf olunacağı" xəbəri 2-ci səhifənin başlıq hissəsindən bəlli olur.

Qəzetin niyə mart faciəsindən sonra deyil, məhz noyabrın 12-də işıq üzü görməsinin səbəbi yazılardakı faktlarla aydınlaşır. 1918-ci il noyabr ayında Mudros barışığına əsasən Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanı tərk etməsi istiqlalımızın düşmənlərini sevindirməyə bilməzdi və bununla da əks-təbliğata keçmişdilər. Müttəfiq qoşunların komandanı Tomsonun gəlişi ilə Bakının bolşevik-daşnak və ingilis hərbi birləşmələrindən azad olunduğu gün, guya ermənilərə qarşı qətliam həyata keçirildiyi kimi əsası olmayan fikirlər dövriyyəyə gətirildi. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının etnik ayrı-seçkilik salmadığı, sadəcə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Türkiyə arasında bağlanılan 4 iyun müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın sərhəd bütünlüyünü qoruduğu hüquqa söykənən fakt olduğundan ermənilər soyqırım xülyasını işə salmağa çalışdılar. Tiflisdə Türkiyənin Şərq orduları komandanı Xəlil Paşadan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərindən bolşeviklərə aldanaraq Bakıda, Şamaxıda müsəlmanlara qarşı soyqırım törətdiklərinə görə üzrxahlıq edən ermənilər indi Tiflis mətbuatında 15 sentyabr döyüşlərində guya ermənilərin qırıldığını bəyan edir, bu yalanları ciddi şəkildə siyasi müstəviyə çıxarmağa başlayırdılar. Yaranmış bu vəziyyətdə Azərbaycan ziyalıları, milli mövqeli yazarlar elə Tiflisdə ermənilərin və onların yalanlarının müdafiəçisi olan siyasətçilərə 31 martda Bakıda 11 min, Şamaxıda 7 min müsəlmanın qətliamını xatırlatmalı oldular. "Qardaş qayğısı" qəzetinin nəşrinin səbəblərindən biri bu idi. Digər səbəb isə 31 mart soyqırımının xalqın yaddaşında tarixən yaşamasının təmini və gənc nəslin faciələrimizi unutmamağa bir çağırış idi. Qəzetdə dərc olunan məqalələrin başlıqları 1918-ci ilin martın 31-dən aprelin 2-dək davam etdirilən, bəşər tarixində eyniyyətinə çox az təsadüf edilən soyqırımın mənzərəsi üçün yetərlidir: "Qanlı günlər", "Qan dəryası", "Bakının mart hadisəsi", "Azəri türkləri", "Mədəni bir zərbə" kimi sərlövhələrdə əksini tapan faktlar ermənilərin yalana bürünən siyasətini açmaq üçün dəyərli məxəzlərdir. Xanım Sultanova martdan sentyabradək Bakıda olan M.Ə.Əfəndinin faciə barədə söylədiklərini qələmə alaraq yazır: "Ermənilər evbəev gəzib ziyalı müsəlmanları yığırdılar və naməlum bir yerə aparırdılar. Çox vaxt aparılan ziyalı, oxumuş müsəlmanların meyitlərini tapmaq olurdu. Fəqət, çox vaxt da olurdu ki, heç bir əsər də əldə etmək mümkün olmayırdı. Misal: iki doktor Kərim bəy, Balabəy Sultanovlar heç tapılmadı. O cümlədən mədənçi T.B.Qulubəyov da itdi. Meyit axtaran bir dəstə bir quyuya rast gəlirlər. Quyunun yanında hasar içində çoxlu müsəlman arvad, uşaq meyitləri var imiş".

Bakını, Şamaxını, Qubanı, Salyanı, Neftçalanı qan hamamına çevirən, evbəev gəzərək Azərbaycan ziyalılarını qətlə yetirən ermənilər qurşuna düzdükləri insanları toplayır, meyitləri quyuya, Xəzər dənizinə atırdılar. Məqalədə tükürpədici məqamlardan bir faktı da yazıya almamaq olmur: "Xəstəxanada yatan bir yaralı nəql edir ki, biz 9 nəfər müsəlman idik. Bir araba ilə gedirdik ki, yolda erməni (krasnoqvardları) bizi həbs edib Zabrata apardılar. Yolda bir neft quyusunun yanında bizi saxladılar. 5 şəhərlini diri-diri quyuya tullayıb bizi də gülləbaran etdilər. Mənim üç yoldaşım öldü. Mən isə yaralandım. Ermənilər gedəndən sonra mən sürünə-sürünə dəhşətli yerdən uzaqlaşdım. Yolda məni bir həmşəri qalxızıb xəstəxanaya apardı".

(Davamı var)

Akif Aşırlı

Şərq.- 2011.- 20 yanvar.- S.5.