Azərbaycan İKT sektorunun inkişafında yeni uğurlar qazanmaqdadır

AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, texnika elmləri doktoru, professor Rasim Əliquliyevin yap.org.az-a müsahibəsi

- Rasim müəllim, hazırda ölkəmizdə informasiya kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf səviyyəsini necə qiymətləndirmək olar?

- Ölkəmizdə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasət digər sahələrdə olduğu kimi informasiya texnologiyaları sektorunda da öz mühüm təsirini göstərməkdədir. Yola saldığımız 2010-cu il İKT sektoru üçün çox uğurlu nəticələrlə yadda qalıb. Ötən il rabitə sisteminin müasir dünya standartları səviyyəsində yenidən qurulması, yeni texnologiyaların tətbiqi başlıca hədəflər olub. Həyata keçirilmiş investisiya layihələri nəticəsində mühüm uğurlar əldə edilib. Yüksək dinamikaya malik mobil rabitə sahəsində müasir texnologiyaların tətbiqi üçün məqsədyönlü işlər aparılıb.

Ötən il İKT sahəsində ən yeni texnologiyaların tətbiqi işləri davam etdirilib. Paytaxt Bakı ilə yanaşı, artıq bölgələrdə də Yeni Nəsil Şəbəkə (NGN), CDMA və digər modern texnologiyalar tətbiq edilir. Məsələn, ötən il Sumqayıt şəhər telefon şəbəkəsi NGN texnologiyası əsasında rekonstruksiya olunaraq nömrə tutumu artırılıb, İP TV, İP telefon, "Triply play" və s. multimedia xidmətlərinin göstərilməsi imkanı yaradılıb.

İKT infrastrukturunun inkişafı respublikamızda internet istifadəçilərinin sayının da artmasına səbəb olub. 2010-cu ildə Bakı şəhəri ilə və respublikanın digər şəhər və rayonlarında genişzolaqlı şəbəkə xidmətlərindən istifadə edən abunəçilərin sayı 80 min nəfəri keçib. Qeyd edim ki, bu mühüm nəticəyə 2009-cu ildə internet xidməti tariflərinin 6-7 dəfə aşağı salınması, həmçinin ötən il dövlət provayderləri olan "Bakinternet" və "Aztelekomnet" internet şəbəkələri üzrə ADSL qoşulma tariflərinin endirilməsi öz təsirini göstərib. Aparılmış tarif siyasətinin nəticəsidir ki, indi ölkəmizdə internetin qiyməti region ölkələri ilə müqayisədə xeyli aşağıdır. Prezident İlham Əliyevin 11 avqust 2010-cu il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2010-2012-ci illər üçün Dövlət Proqramı" informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sahəsində yeni inkişaf meyilləri üçün fundamental əsaslar yaratmış olur. Bu sənəd ölkəmizdə müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyaları infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, respublikanın bütün ərazisi üzrə İKT xidmətlərinin, həmçinin dövlət, ictimai və sahə informasiya resurslarına çıxışının genişləndirilməsi, dövlət idarəçiliyinin bütün səviyyələrində e-hökumət həllərinin tətbiqi ilə dövlət orqanları arasında əlaqələrin elektron üsullarla həyata keçirilməsi, vətəndaş və təşkilatlara göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, e-ticarət, e-səhiyyə kimi mütərəqqi fəaliyyət formalarının müasir dövrün tələbləri səviyyəsində təşkili, İKT xidmət və məhsullarının istehsalının və ixrac potensialının artırılması və digər sahələrdə inkişafa böyük yol açır.

- İKT-nin inkişafına Azərbaycan elmi, o cümlədən İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu nə kimi töhfələr verməkdədir?

- İKT sektorunun inkişafına yüksək elmi biliklər, genişmiqyaslı araşdırma və kəşflər, müasir texnologiyaların idarə olunması mühüm təsir göstərməkdədir. Bu baxımdan, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda aparılan elmi işlər mühüm yer tutur. İnstitutumuzda ötən illər ərzində "Elektron Azərbaycan", biometrik eyniləşdirmə, təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması və digər dövlət proqramlarına elmi dəstək olan bir sıra tədqiqatlar aparılıb. O cümlədən "Elektron elm" layihəsinin, elektron sənədlərin intellektual emalı və dövriyyəsi sisteminin, elektron dövlətin informasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsi modellərinin və metodlarının GİS-texnologiyaların elmi-nəzəri əsaslarının, veb-də sosial şəbəkələrin aşkarlanması üçün üsul və alqoritmlərin işlənməsi həyata keçirilib. Həmçinin iqtisadi proseslərdə əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək məqsədilə zaman sıralarının kompleks təhlili aparılıb. Azərbaycanda innovasiya mühitinin inkişafı və formalaşması üçün həyata keçirilən tədbirlər təhlil olunub, İKT-yönümlü Milli İnnovasiya Sistemininin formalaşması üzrə mövcud vəziyyət və problemlər nəzərə alınmaqla müvafiq tövsiyələr işlənib hazırlanıb. Eləcə də, İKT-texnoparkların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üzrə göstəricilər sisteminin yaradılması üçün tövsiyə və təkliflər işlənib.

İnstitutumuzun əməkdaşları tərəfindən Bakı Dövlət Universitetinin "Jurnalistika" fakültəsinin tələbələrinə "İnformasiya cəmiyyətinin əsasları" fənnini tədris edilir. Azərbaycanın təhsil sistemində ilk dəfə tədris olunan bu kursun birinci dinləyiciləri kimi gələcək jurnalistlərin seçilməsi təsadüfi deyildir. Belə ki, digər peşə sahiblərindən fərqli olaraq, jurnalistlər informasiya cəmiyyəti ideologiyasını mənimsəməklə kifayətlənmir, həm də onun fəal təbliğatçısına çevrilirlər. İnstitutumuzda, həmçinin Azərbaycanın əmək bazarının İKT seqmentində marketinq tədqiqatları aparılır. Müəssisələrdə İKT kardrlarına olan tələb və təklif araşdırılır və bu sahə üzrə kadrlarının hazırlanması əsas vəzifələrdəndir.

İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda milli domen adları ilə bağlı biliklər bazasının yaradılmasının konseptual əsasları işlənib hazırlanıb, Azərbaycanda terminologiya sahəsində mövcud vəziyyət təhlil edilib və aşkar olunmuş problemlərin həlli üçün müasir informasiya texnologiyalarının rolu əsaslandırılıb. İnformasiya texnologiyalarının imkanlarından istifadə etməklə Azərbaycanda terminoloji informasiya sisteminin yaradılmasının zəruriliyi göstərilib və onun konseptual modeli təklif edilib.

- Rasim müəllim, dünya ölkələri informasiya cəmiyyəti quruculuğu prosesi gedir. Azərbaycanda bu istiqamətdə hansı işlər görülüb?

- Əvvəla onu deyim ki, informasiya cəmiyyətinin əsas fəlsəfəsi yaşından, dilindən, dinindən, irqindən, sosial və siyasi mənsubiyyətindən, həmçinin zaman və məkandan asılı olmayaraq, bütün insanların informasiya tələbatını ödəməkdən, onların arasında sosial kommunikasiya mühiti yaratmaqdan, bilik və düşüncələrini, istədikləri məlumatı ictimaiyyətə çatdırmaqdan ibarətdir. Onun əsas məqsədi insan fəaliyyətinin müxtəlif sferalarında informasiya bolluğunun yaradılması və bu prosesin köməyi ilə bir tərəfdən, bəşəriyyətin qarşısında dayanan problemləri həll etmək, digər tərəfdən, cəmiyyətin inkişafını təmin etməkdir. İnformasiya cəmiyyətinin əsas göstəriciləri informasiya və biliyin əsas iqtisadi resursa çevrilməsi, informasiya sənayesinin ön plana çıxması, ümumi daxili məhsulun həcmində bu sektorun payının 50 faizi keçməsidir. Təbii ki, bu sahənin inkişafı da birbaşa İKT sektorundakı dinamika ilə sıx bağlıdır. Yəni, informasiya cəmiyyətində dövlət-vətəndaş münasibətləri İKT-nin tətbiqi ilə qurulur. Vətəndaş öz evində internetə daxil olmaqla dövlət hakimiyyəti orqanlarının bütün fəaliyyətini izləyə bilir, o özünə lazım olan informasiyanı alır və baş verən proseslərdən xəbər tutur. Bu yolla vətəndaşın ictimai proseslərdə fərdi iştirakı təmin olunur. Digər tərəfdən, vətəndaş vaxt itkisinin qarşısını alır.

Ölkəmizdə informasiya cəmiyyəti quruculuğu dövlətin əsas prioritetlərindən biri kimi uğurla həyata keçirilir. Bu siyasətin əsası Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub. Bu strateji istiqamət Ulu öndərin siyasi kursunun davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Artıq uğurla başa çatdırılan "Elektron Azərbaycan" Dövlət Proqramının birinci mərhələsi çərçivəsində ölkəmizdə İKT sektorunun inkişaf etdirilməsi, informasiya cəmiyyətinin qurulması istiqamətində bir sıra uğurlara nail olunmuşdur.

Hazırda müvafiq Dövlət proqramının ikinci mərhələsi üzrə tədbirlər həyata keçirilir. Bu mərhələdə informasiya cəmiyyətinin tələblərindən irəli gələn dövlət informasiya sistemlərinin inkişafına, informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə, elektron imza və elektron sənəd dövriyyəsinin tətbiqinə, elektron xidmətlərin təşkilinə, ayrı-ayrı sahələr üzrə İKT-nin tətbiqinin genişləndirilməsinə, İnternetdən istifadə səviyyəsinin artırılmasına və İKT üzrə kadr hazırlığına dair məsələlərin həlli nəzərdə tutulur.

- Sizcə bu sahədə Azərbaycanın qarşısında hansı mühüm vəzifələr dayanır?

- Qeyd etdiyim kimi respublikamızda informasiya cəmiyyətinin qurulması dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən biri kimi qəbil edilib. İnformasiya cəmiyyətinin qurulmasının əsas vəzifələri sırasına müvafiq hüquqi əsasların yaradılması, insan amilinin inkişafı, vətəndaşların məlumat almaq, onu yaymaq və istifadə etmək hüquqları, şəffaf dövlət və yerli özünüidarəetmənin, elektron hökumətin, elektron ticarətin formalaşması, ölkənin iqtisadi, sosial və intellektual potensialının möhkəmləndirilməsi, informasiya və biliklərə əsaslanan, rəqabətə davamlı iqtisadiyyatın qurulması, informasiya və bilik bazarının formalaşdırılması, tarixi, ədəbi-mədəni irsin saxlanması, müasir İKT infrastrukturunun yaradılması, vahid milli elektron informasiya məkanının formalaşdırılması, informasiya təhlükəsizliyinin təmini, qlobal informasiya fəzasına inteqrasiya, milli İKT məhsullarının istehsalı, ölkədə rəqəmsal fərqin aradan qaldırılması kimi vacib məsələlər daxildir.

- Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev informasiya mübarizəsi məsələsinin bizim üçün prioritet olduğunu vurğulayıb. Necə hesab edirsiniz, bu sahədə vəziyyət necədir və hansı addımlar atılmalıdır?

- Bu gün qlobal məkanda informasiya mübarizəsi çox dərin və kəskin xarakter alıb. Buna informasiya müharibəsi də demək olar. Ümumiyyətlə, informasiya müharibəsi bəşər tarixinin 7-ci nəsil müharibəsi adlanır. Digər müharibələrdən fərqli olaraq, informasiya müharibəsinin sərhədi bilinmir və əsasən virtual xarakter daşıyır. Bu müharibədə iştirakçı tərəflərin sayı daha çoxdur və onun vurduğu zərərlər də daha dərindir. Həm də informasiya müharibəsində təhlükə hər tərəfdən gələ bilər. Elmi-texniki inkişafa uyğun olaraq, müharibənin metodları və silahları da dəyişir. Biz bu vasitələrdən düzgün istifadə etməli, vacib bildiyimiz informasiyaları xarici dillərə tərcümə edib, ötürməyə çalışmalı və bu yolla Azərbaycan həqiqətlərini virtual məkanda dünyaya çatdırmalıyıq.

Bu istiqamətdə ölkəmizdə milli informasiya təhlükəsizliyi sistemi formalaşdırılmaqda, texnoloji tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Ölkəmiz 2008-ci ildə Kibercinayətkarlıqla mübarizə üzrə Avropa Konvensiyasına qoşulub. Bu addımı atmaqla Azərbaycan kibercinayətkarlığa qarşı mübarizədə iştirakçı ölkələrin birgə səylərindən, mexanizmlərindən istifadə etməkdədir.

Qeyd edim ki, institutumuzda informasiya müharibəsi texnologiyalarının yaranma səbəbləri və bununla əlaqədar meydana çıxan problemlər araşdırılıb, müxtəlif alimlərin və mütəxəssislərin "informasiya müharibəsi" termininə münasibətləri təhlil edilib. Bu sahədə xarici ölkələrin təcrübəsi öyrənilib, informasiya müharibəsi texnologiyalarının təsnifatı verilib və informasiya təsiri problemləri analiz edilib. Bundan başqa, informasiya təhlükəsizliyi riskləri kontekstində qeyri-müəyyənliyin müxtəlif növlərinin modelləşdirilməsinə mövcud yanaşmaları analiz edib onların üstünlükləri və nöqsanlarını strukturlaşdırmışıq, riskin adekvat qiymətləndirilməsi modellərinin işlənilməsi istiqamətlərini müəyyən etmişik. İnstitutumuz tərəfindən, həmçinin, informasiya təhlükəsizliyi risklərinin idarə edilməsi metodologiyalarının müqayisəli analizi üçün meyarlar sistemi və müvafiq metrikalar təklif edilib.

Kompyuter sistemlərində informasiya təhlükəsizliyi risklərinin Bayes şəbəkələri əsasında qiymətləndirilməsi modeli işlənib. İnformasiya təhlükəsizliyi risklərinin minimumlaşdırılması üçün çoxmeyarlı təhlükəsizlik mexanizmlərinin seçilməsinin situativ OWA-modeli təklif edilib. Bununla yanaşı, tərəfimizdən informasiya təhlükəsizliyi risklərinin idarə edilməsi üçün biznes-proseslər, İT-servislər, informasiya təhlükəsizliyi servisləri və təhdidlər səviyyəsi daxil olmaqla dördsəviyyəli etalon model təklif edilib.

Səs.- 2011.- 25 yanvar.- S. 7.