Azərbaycançılıq və toy mərasimləri

Azərbaycançılıq ideyalarının təzahür etdiyi mərasimlərdən biri xalqımızın toy mərasimləridir. Toy mərasimi yeni ailə həyatının qurulması üçün xalqın dəbdəbə ilə keçirdiyi şən mərasimlərdir.

Folklorşünas alimlər İ.Babayev və P.Əfəndiyev göstərirlər ki, toy mərasimlərinin bir sıra mərhələləri vardır: elçilik, nişanlanma, xına gecəsi, gəlin gəlmə, zifaf gecəsi, toyun dağılması, duvaqqapma və s.

Toy mərasimləri, şübhəsiz ki, dövrdən-dövrə dəyişmiş, yeniləşmiş, inkişaf etmişdir. Folklorşünas alim Vaqif Vəliyevin göstərdiyi kimi, Azərbaycan folklorunda toy mərasiminin başlanmasına qədər aparılan hazırlıq mərhələləri bir daha təsdiq edir ki, xalqımız yeni qurulan ailənin təməlinin möhkəm olmasına çalışmışdır. Burada xalqın milli adət-ənənəsi, yeni qurulan ailəyə müqəddəs bir hadisə kimi baxmaq, onun vüqarının ülviliyini qorumaq kimi şərəfli bir nida vardı. İki gənc bir-birini sevdikdən sonra ailənin razılığı alınardı. Lakin gənclərin bir-birini görməsi çox çətin idi. Köçəri və yarımköçəri həyat sürənlərdə bu çətinlik nisbətən aradan qalxırdı. Belə ki, dağa və ya arana köç vaxtı gənclərin bir-birini görməsinə imkan yaranardı. Bulaqdan su gətirən zaman kənd qızlarını görmək, əsas imkanlardan biri olduğu kimi, toylar, mağar gecələri də bu imkanlardan biri idi.

Toy mərasiminin mərhələləri haqqında V.Vəliyev yazır: “Toy mərasiminə qədər iki ailə arasında müəyyən mərhələdən ibarət danışıq aparılardı. Birinci mərhələdə qız evinə gəlmək üçün razılıq alınardı. Razılıq bəzi hallarda əks nəticə verərdi, o zaman elin, obanın ən hörmətli, sözü keçən adamları elçiliyə gedərdilər, (qız qapısı, şah qapısı məsələsi də buradan meydana gəlmişdir. Hörmət, ehtiram ifadəsi olaraq deyilmişdir.) Əgər razılıq verilərdisə, o zaman qızla oğlanı “ad edərdilər”,oğlan tərəfdən göndərilən “nişan üzüyü” qızın barmağına taxılardı və bu münasibətlə şərbət içilərdi. Bu mərhələyə bəzi rayonlarda “kiçik nişan” da deyilir. Müəyyən vaxtdan sonra “böyük nişan” və toy şənliyinin keçirilməsi vaxtını müəyyənləşdirmək üçün hər iki ailənin başçıları bir yerə toplaşardılar”.

Tədqiqatçılar toy mərasimlərində bir çox milli ənənələrin mövculduğunu göstərirlər. Onlardan biri cıdırdır. Cıdırda birincilik qazananlar oğlanın bacısı, yaxud qızın bacılığı tərəfindən qiymətli bir hədiyyə ilə mükafatlanardı. Cıdırda elin- obanın qoçaq, qəhrəman oğulları iştirak edərdi. Maraqlıdır ki, cıdırda, həm at üstündə cübəcür oyunlar göstərərdilər. Yarışanlar sirk ustalarının göstərdiyi heyrətamiz fəndlər toy şənliklərində nümayiş etdirilərdi.

Cıdırla yanaşı, toy şənliklərində zorçuların (güləşçilərin) fəaliyyəti də maraqlı olardı. Öz qüvvəsinə inamı olan pəhləvanlar qız aparılan oğanın faytonunun, dəstənin qarşısını kəsib meydan sulyardı. Bu zaman ya onunla güləşən bir adam ortaya çıxır, ya da həmin şəxsə nəmər (hədiyyə) verilərdi.

Cıdırçılar gəlin gətirilən dəstənin qabağında çapardılar. Əgər gəlin uzaq məsafədən gəlirsə, o zaman onun gəlməsinə birinci xəbər gətirən şəxs toyun nəmərini alardı. Gəlin gətirilərkən oğlanla qızın qabağında ətrafı qırmızı parça ilə bağlanmış güzgü aparılardı. Toy şənliyində yengələrə xüsusi hörmət edilər, onları tez-tez oyuna dəvət etməklə yanaşı, cıdırda, güləşdə, tüfəng atmaqda qalib gələndərə nəmər verməyə “məcbur” edərdilər. Toyun başlanmasına bir neçə gün qalmış qızın yaxın rəfiqləri, həm də bacısı, xala və bibiləri onun əlinə, ayaqlarına, saçına xına yaxardılar. Bu da səadət və xoşbxətlik rəmzi sayılardı. Ümumiyyətlə, bizdə qırmızı geyinmək, ələ xına yaxmaq sevinc və xoşbəxtlik simvoludur. Qədim zamanlardan dövrümüzə kimi gəlib çatan bu adət qədim azərbaycanlıların günəşə və oda sitayişi ilə daha çox əlaqədardır. Günəşin yerdə nişanəsi hesab edilən odun qırmızı rəngdə olması insanların bu rəngə müsbət münasibətini meydana çıxartmışdır.

Toy şənliyində yeməkdən, şərbət içməkdən sonra musiqi dinləmək, oynamaq başlanardı. Mağarda yalnız çalıb-oynamağa, güləşənlərə və başqa oyun nümayiş etdirənlərə tamaşa edərdilər. Gündüzlər mağar çöldə keçirilər, axşamlar və soyuq vaxtlarda isə əvvəlcədən hazırlanmış xüsusi yerlərdə keçirilərdi ki, buna mağar damı deyilərdi. Oğlan evinin adamları qız evindən mütləq müəyyən bir şey oğurlamağa çalışardılar. Bu, qızın cehizini həmişəlik bir daha geri qaytarılmaması üçün edilərdi. Guya cehizlər razılıqla verilməyib, onu ev sihibindən xəbərsiz aparıblar, o, bir daha bu evə qayıtmayacaqdır.

Qız oğlan evinə çatan kimi ayağı altında qurban kəsilər (qoç,_düyə, cöngə və s.), qab sındırılardı. Qurban kəsmək oğlan evinə dövlət, bərəkət gətirmək, şüşə qab sındırılması isə yaman nəzərlərin, şər qüvvələrin gəlinə toxunacaq xətaların sınan şüşə üzərinə köçürmək demək idi. Eyni zamanda, əvvəlcədən hazırlanmış, cürbəcür şirniyyatdan (noğul, kişmiş və s.) bir qab doldurub gəlinin başına səpələyirdilər. Bu da ər evində onun həyatının bu nemətlər kimi şirin olmasını arzu etmək demək idi. Maraqlıdır ki, bu qayda bəzi rayonlarda indi də qalmaqdadır.

Azərbaycanın bəzi bölgələrində toy mərasimlərində “şax qaldırılır.” V.Vəliyevi “şax qaldırmaq” ifadəsinin məcazi mənada işləndiyini göstərir. Burada əsas fikir bəzədilmiş şaxı (budağı) götürmək, həm də təntənəli surətdə dəbdəbə ilə getmək, yəni sadəcə, götürmək deyil, onu bir məşəl, bayraq kimi qaldırmaq nəzərdə tutulur.

Bir qayda olaraq, şaxı həm oğlanın, həm də qızın yaxın dostu, rəfiqəsi bəzəyərdi. Bunlar da toyda sağdış olardılar.

Qızın rəfiqəsi tərəfindən qaldırılan şax, onun toyu günü, yaxud da toyunun axşamı olardı. Şaxda iştirak edən adamlar toya qarışar, şənlikdə əsas iştirakçı olardılar (bir qayda olaraq, Azərbaycan toylarında qız oğlan evinə gəlməmişdən qabaq onun özünün toyu olar, sonra isə əsas toya-oğlan evində olan toya gətirilərdi). Oğlanın sağdışı tərəfindən “şax” qaldırılıb, böyük izdihamla təzə bəyin evinə gəldikdən sonra gəlini gətirməyə gedərdilər.

Şax qaldırma izdihamı Azərbaycan toylarının ən maraqlı səhnələrindən biridir. Əvvələn bu izdihama on günlərlə hazırlıq işləri aparılardı. Şax adlandırdıqları bəzədilmiş ağacın üstündə ən nadir şirniyyat, bəzək şeyləri, əl işləri nümunələri olardı. Azərbaycan qadınlarının sənətkarlıq qabiliyyətini nümayiş etdirən tikmələr, əl dəsmalları, naxışlı corablar və sairələrdən “Şaxın” bəzədilməsində istifadə olunardı. Daha sonra “Şaxın” hər tərəfinə səliqə ilə düzülmüş şamlar onun gözəlliyini daha da zinətləndirərdi. Şaxı “şax qaldıran” oğlanın və ya qızın yaxın dostu götürər və onunla yanaşı gedərdi. Dəstənin başında isə uzun bir ağacın başında lopa alovlanardı. Lopanın məşəl kimi yanan hissəsindən bir qədər aşağı kənara uzadılmış budaqdan sapa keçirilmiş fındıq, iydə sallanardı. Lopa tutan şəxsin əlində isə bir neçə nəmər (hədiyyə) olardı. Elin yaxşı tüfəng atan adamları müəyyən olunmuş yerdə, lopa işığında, həmin fındıq və iydəyə güllə atardı. Kim birincilik qazansa, sağdış tərəfindən hazırlanmış nəməri (hədiyyəni) alardı.

Bəzədilmiş şax izdihamla oğlan evinə daxil olardı. Onların böyük şadlıq və sevinclə, bundan sonra onlar ömürlərinin sonuna kimi “şax qardaşlıq” adlanardılar. Həmin toyda bəylə gəlindən sonra ən hörmətli şəxs şax qaldıran oğlan və qız olardı. Toy şənliyi qurtardıqdan bir neçə ay sonra qız evi kürəkənin (yeznəsini) qızla birlikdə qonan çağırardı. Onlarla birlikdə oğlanın yaxın dostları (onların ikisi toy zamanı bəyi müşayiət edər, onun yanında əyləşərdilər ki, bunlara sağdış və solduş deyərdilər. Qızın da rəfiqələri belə adlanardı) iştirak edərdi. Bundan sonra qız istədiyi vaxtlarda atası evinə gedə bilməzdi. Qızın ata evinə qonaq çağırılmasına “aya açdı” deyilir.

Akademik Məmməd Arif Azərbaycanın bəzi regionlarında toy mərasimlərində “Xan-xan” mərasiminin keçirildiyini göstərir: Xan hesab edilən şəxs hündür bir yerdə əyləşir, özünə vəzir, vəkil və fərraşlar təyin edirdi. Xanın bütün hökmü sözsüz yerinə yetirilirdi (indiki məclislərdə seçilən masabəyi kimi). Xan ona tabe olmayanları ciddi cəzalandırar, fərraclara döydürərdi. “Xan-xan” oyunu bəzən o qədər ciddi bir şəkil alardı ki, hökumət adamları özləri belə “bir saatlıq xəlifə”nin hökmünə boyun əyməyə məcbr olardılar.

Keçmişdə evlənmə zamanı hər iki tərəf bir-birilərinin ailələri və nəsilləri haqqında ətraflı məlumat əldə edirdilər. Oğlan tərəf elçiliyə gedər (qadın heyətilə) bir neçə gündən sonra təkrar elçiliyə gedər, razılıq olsa, çörəkkəsdi olardı. Bundan sonra ağsaqqallardan və qadınlardan ibarət qarışıq heyət 2-ci böyük elçiliyə gedər, ətlik azuqə, paltar və nişan üzüyü aparıb qız evinin böyük “hənəsi”ni alardılar. Bayramlarda oğlan (deyikli, yaxud göy) öz tay-tuşları ilə nişanlısıgilə bayram payı aparıb qonaq gedərdi. Qonaqlara əvvəlcə ikirəngli çay verilər, sonra yemək süfrəsi açılardı. Oğlan tərəf nəmər verərdi. Qız tərəf (kürəkənin, göyün) başında gələnlərə bir cüt corab və dəsmal hədiyyə edərdi.

Ağsaqqallardan ibarət oğlan tərəfin nümayəndə heyəti qız tərəflə toy haqqında məsləhətləşmələr aparardı. Qız tərəfə nə qədər yol pulu veriləcəyi ətlik və azuqə təminatı müəyyənləşərdi. Toy əvvəlcə oğlan tərəfdə başlanardı. Xüsusi təyin edilmiş adamlar camaatı toya dəvət edərdilər. Toy vaxtı qaradamlarda hamı yerə salınmış gəbə üzərində əyləşər, musiqiçilər (ağacla hər iki tərəfindən vurulan dəf və qara zurnadan ibarət olardı) isə damın belində durub səhər havası çalar, toyun başlandığını bütün elə-obaya çatdırardılar.

Toy məclislərini aşıqlar aparardı. Bəzən bir həftə toy məclisi davam edərdi. Nüfuzlu, sözü keçən ağsaqqallardan biri toybabası seçilərdi. Məclisdə əsasən ağsaqqallar əyləşərdilər. Cavanlar isə bayırda qara zurna və dəfin müşayiətilə rəqs edər və ya güləşərdilər. Qadınlar, qız-gəlinlər də bayırda rəqs edərdilər.

Qaradamlardakı toy məclisində aşıqlar ustadnamə, divani və təcnisdən sonra dastanlara başlardı. Hansı dastanların nəql edilməsini isə məclisdəki ağsaqqalların hamısının rəyini nəzərə alaraq müəyyənləşdirərdilər. Aşıqlar dastanları bəzən səhər açılanadək danışardılar. Hamı bir nəfər kimi qulaq asardı. Dava-dalaş salanı məclisdən qovar və bir daha toya dəvət etməzdilər. Alkaqollu, spirtli içkilərin verilməsi qəti qadağan idi. Toya hər kəs bir şeylə yardım edərdi. Mağarda toybabası qırmızı gələğay bağlanmış xüsusi sinidə nəmər yığar nəmər verənlərin ucadan adları çağırılar və nə qədər nəmər saldıqları bildirilərdi. Toy oğlan evindən qız evinə təhvil verilərdi. Qız evinə veriləcək ətlik heyvanların bellərini qırmızı rənglə rəngləyər, azuqəni arabaya doldurar, qız yengəsini də arabada oturdub qabaqda heyvanları aparar, qara zurnanın və dəfin müşayiətilə qız evinə gələrdilər.

Qız evində də toy məclisi qurulardı. Aşıqlar və musiqiçilərin iştirakı ilə toy mərasimi davam edərdi. Bəyin başına toplaşmış cavanlar onun papağını, yaxud ayaqqabısını çıxardıb sağdışdan nəmər alıb geri verərdilər. Bəyi də, gələcək gəlini də qohumlar qonaq aparardılar.

Gəlin gərdəyin arxasında, yəni pərdə dalında olardı. Bəy evinə köçəndən sonra 1 il müddətində gəlin gərdək arxasında olardı. 1 ildən sonra gəlin üzə çıxardı - bütün qohum-əqrəba nəmər verib, onu qulluq eləməyə çağırırdılar. Gəlinin ağzında yaşmaq olardı, heç kəslə danışmazdı.

Toylarda xarakterik toy havaları “Qaradonlu”, “Ur-fanı”, “Uzundərə”, ‘“Güləşəngi”, “Cıdırsazı”, “Atdandırma” vo s. havalar çalınardı.

Keçmişdən fərqli olaraq hazırda ailə qurularkən valideynlərin razılığı və ailə quranların qarşılıqlı istəyi əsas götürülür. Toy mərasimlərində 50-ci illərdən başlayaraq, “yol haqqı” nəğd pulla alınmağa başlandı. Xınavəndi, şax çıxarmada cüzi dəyişikliklər baş verdi. Məclislərdə spirtli içkilər verildi. Aşıqların və qara zurnanın yerini xalq ansamblları və müğənnilər tutmağa başladı. Cehiz verilərkən müasir avadanlıqlar, məişət cihazları və mənzil üçün zəruri əşyalar əlavə edildi. Gəlin göçürülərkən oğlan və qız yengələri deyil, bəy özü gəlini yanında gətirir (müasir avtomobillərdə). Gəlinin geyimində də dəyişikliklər var. Gəlin müasir paltarlar geyinir. Toy məclislərini tamadalar (masabəyi) və məclis sədrləri idarə edir. Toy məclislərində müxtəlif qonşu xalqların mədəniyyətlərindən qarşılıqlı faydalanma özünü göstərir. Xüsusi məclisdə deyilən sağlıqları (tostlar) misal göstərmək olar. Bu tostlar tərbiyəvi funksiya daşıyır, insanlarda yaşadığı torpağa, ata-anaya, əcdadlara, dostlara, qonşulara, mənsub olduğu xalqa, qonşu xalqlara və içərisində yaşadığı xalqa məhəbbət və dostluq ruhu tərbiyələndirir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 3 aprel.- S.10.