7 aprel “Molla Nəsrəddin”in yaranma günüdür

Yetişən dövr xalqın mənəvi istəyini, bütövlükdə, cəmiyyətin diqtəsinin tələblərinə cavab olaraq vətəndaşların maraq və istəyini yerinə yetirir. Ötən əsrin əvvəllərində də tarixi yazan zamanın diqtəsi Azərbaycan ictimai-siyasi, mədəni mühiti üçün çox böyük mahiyyət kəsb edən bir günü həkk etdi. “Molla Nəsirəddin”i zaman yetişdirib, zaman da yaşatdı.”Molla Nəsrəddin” Azərbaycan xalqının mütərəqqi qüvvələrini, demokratik düşüncəli insanlarını öz ətrafında toplaya bildi. Jurnalda Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli Möcüz və başqa şair, yazıçı və jurnalistlər, o cümlədən, Oskar Şimmerlinq, İ.Rotter, Əzim Əzimzadə kimi rəssamlar fəaliyyət göstərdilər. Bu gün xalqın həyatında çox böyük mahiyyət kəsb edən bir addım kimi xatırlanıb və yad ediləcək bir təqvimə çevrildi.

Əsrlərin möhtəşəm abidəsinə çevrilən 7 aprel tarixi milli düşüncəmizə, milli özünüdərkə, milli oyanışa bir təkan oldu. 1906-cı ilin bu günü Azərbaycan ədəbi, ictimai mühitində mühüm bir hadisəyə çevrilən satirik jurnalın təməl daşı qoyuldu. Zamanla üz-üzə dayanan “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk sayı işıq üzü gördü. Belə bir tarixi əhəmiyyət daşıyın hadisənin baş verməsi tez bir zamanda əks-səda doğurdu, dövrün maarifpərvər, işıqlı ziyalıları onun ətrafına cəm olaraq, yaradıcılıq nümunələri ilə jurnalın fəallarına çevrildilər. Qələminin, iti zəkasının hökmü ilə parlaq səhifələr yaradan Cəlil Məmmədquluzadə artıq ədəbi mühitdə möhürünü vurmuş, hekayə, povest, alleqorik, eləcə də, dram əsərləri ilə Azərbaycanın yaşantılarını əks etdirən mövzularla çıxış etmiş, xalqın sevimlisinə çevrilən ziyalılardan biri olmuşdur. Hər zaman yaradıcılığında xalqın taleyini əks etdirməyə, insanların keçirdiyi psixoloji sarsıntıları, məişət problemlərini qabarıq bir şəkildə ifadə etməyə çalışan ziyalı dövrünün yüksək vəzifədə oturan simalarını söz atəşinə tutmağa, qələminin gücü ilə onalara təsir etməyə çalışmışdır. Ədəbi fəaliyyətə 1880-cı illərdən başlayan Cəlil Məmmədquluzadə 20 ilə yaxın bir dövr ərzində özünəməxsus olan məktəb yaratmışdır. Bu məktəbin təməli Cəlil Məmmədquluzadənin əqidəsindən, məsləkindən yoğrulduğundan döyüş meydanlarında möhkəm dayanaraq, sözünün gücünün nəyə qadir olduğunu sübuta yetirmişdi.

Həyatını xalqına həsr edən Cəlil Məmmədquluzadə satirik ruhlu “Molla Nəsrəddin”lə sözünü deməyə tələsib, çox kəskin çıxışları ilə xalqın müdafiəçisinə çevrilmişdir. İstismar dünyasına qarşı çıxış edən, ziyalıları əqli, qələmi ilə mübarizəyə çağıran Cəlil Məmmədquluzadə xalqın buxovlandığı bir cəmiyyətdən xilasını yalnız maariflənməkdə, öz hüquqlarının müdafiəçisinə çevrilməkdə görürdü. “Molla Nəsrəddin” jurnalının yaradıcısı, baş redaktor olan Cəlil Məmmədquluzadə bu nəşri ilə insanları qəflət yuxusundan oyatmağa çalışırdı. Azərbaycan ictimai mühitində böyük rol oynayan “Molla Nəsrəddin” ilk sayından başlayaraq düzü-düz, əyrini-əyri deməyi özünə yol seçmişdir. Sözünü kəsib, gözünü ağardan insanların hədə-qorxusunu nəzərə almadan, demokratiyanı boğan, mənfi hallarla cəmiyyətin inkişafına mane olan simasızları yazılarının qəhrəmanı seçərək, leksionumuzda eybəcərliyi ifşa edə biləcək tutarlı ifadələri onların ünvanına söyləyirdi.

Satirik qələmdən qorxub, cilddən-cildə düşən şəxslər “Molla Nəsrəddin”in tənqid hədəfinə çevrildi. Bu jurnalı zaman özü yetişdirmişdir. Məhz bu baxımdan, “Molla Nəsrəddin” ətrafını o dərəcə möhkəmləndirmişdi ki, mürtəce qüvvələr ona hücum etsələr də, bu hal təsirsiz qalırdı. Jurnalın redaktoru, sadəcə olaraq, söz demək xatirinə qələmə sarılmamışdır. Jurnalın qarşıya qoyduğu problemlərin bədii və publisistik həllində Cəlil Məmmədquluzadənin tutduğu yol, səpdiyi toxum öz bəhrəsini verirdi. Buna görə də, bu orqan milli şüurun oyanmasında və formalaşmasında müstəsna rol oynadı. Cəmiyyət üçün fəlakət gətirə biləcək şəxslərə kəskin nifrət və qəzəbin ifadə olunması, hər tipin öz xarakterində canlandırılması “Molla Nəsrəddin”çilərin əsas mövzularından idi.

Xalqın ziyalı sözünə, ziyalı fikrinə ehtiyacı yarandığı bir zamanda satirik qələmlə onun tələbatını ödəmək əsil hünər və vətənpərvərlik idi. Müsəlman dünyasını bürüyən geriliyi xalqın avamlığında görən Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalının çapının nə dərəcədə əhəmiyyətə malik olduğunu dərk edirdi. O, ziyalıları yalnız əqidəyə, məsləkə xidmət edib, tutduğu yolda qələmi silaha çevirərək, dövrün haqsızlıqlarını açıq-aşkar ifşa edərək, hakim qüvvələri qamçılamağa, öldürücü satira atəşinə tutmağa çağırırdı. Onların yaradıcılığının qayəsi insan ideologiyasını dəyişdirib, dövrün tələbləri səviyyəsində görmək idi. Belə ki, qarşıya qoyulan məqsəd, önəmli məsələ cəmiyyətdəki ziddiyyətlərin yaranma səbəbini göstərmək, xalqı ictimai fəaliyyətə səsləmək, qabaqcıl ideyalar əsasında cəmiyyəti mütərəqqi ideyalara qovuşdurmaq idi.

Qısa bir zaman məsafəsində “Molla Nəsrəddin” məşhur satirik jurnal kimi tanınaraq, Mirzə Ələkbər Sabiri, Nəriman Nərimanovu, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi, Ömər Faiq Nemanzadəni, Əli Nəzmini və başqalarını ətrafına toplayaraq, Cəlil Məmmədquluzadənin ideya silahdaşlarına çevirdi. Görkəmli qələm sahiblərinin bir-biri ilə ideya - yaradıcılıq əlaqələri genişləndi. Cəlil Məmmədquluzədənin təbliğ etdiyi demokratizm və azadlıq ideyaları jurnala ümumxalq məhəbbəti, beynəlxalq aləmdə isə nüfuz qazandırdı. Ziyalı gücünə malik olan, nurlu insanların əsərləri bu jurnalın səhifələrində yer alırdı. “Molla Nəsrəddin”çilər Azərbaycanda, eləcə də, Yaxın Şərqdə “Molla Nəsrəddin məktəbi” adlı qüdrətli mətbuat məktəbini yaratdılar. “Molla Nəsrəddin”dən sonra “Suri-İsrafil”, “Azərbaycan”, “Nəsimi-şimal” (İran), “Cəm” (Türkiyə), “Uklar”, “Yəşen” (Tatarıstan), “Toqmaq” (Türkmənistan) və s. jurnallar çap olunaraq, beynəlxalq aləmdə mühüm rol oynamağa başladı. Qeyd edim ki, jurnalın oxucularının da sayı durmadan artırdı. Rusiyadan başqa, hətta Asiya, Avropa və Amerikanın bir çox ölkələrində jurnalın abunəçiləri var idi.

Günü-gündən peşəkarlaşan və zamanın nəbzini tutmağı bacaran jurnal sərt mövqeyini, prinsipiallığını sona qədər qoruya bildi. Bütün əldə olunan uğurlara baxmayaraq, Cəlil Məmmədquluzadə irtica və qaragüruhçuların arasıkəsilməz tənqidinə sinə gərməli oldu. Çar hökuməti onu tez-tez məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edir, “Qeyrət” mətbəəsində axtarışlar aparır, “Molla Nəsrəddin”in nəşrini dayandırırdı. 1920-ci ilin iyun ayında Cəlil Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçmüş, 1921-ci ildə orada “Molla Nəsrəddin”in 8 nömrəsini buraxdırmağa nail olmuşdur. 1922-ci ildə vətənə qayıdan Cəlil Məmmədquluzadə jurnalın nəşrini davam etdirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə böyük bir amalın daşıyıcısı olduğundan, mübarizəni davam etdirərək, daha qətiyyətli addımlar atmağa başlayır. Ziyalı 1922-ci ildən 1930-cu illərə qədər “Molla Nəsrəddin”i mübariz orqanlardan birinə çevirmək üçün bir nəsli satirik jurnalistika sahəsində işləməyə hazırlaşdırır. Qeyd edim ki, jurnal Yaxın və Orta Şərqdə, İranda və Türkiyədə ədəbi-ictimai fikrin inqilabi - demokratik hərəkatın güclənməsinə təsir göstərmişdir. “Molla Nəsrəddin” bir məktəb, bir nümunə oldu.

Zaman ötdükcə satirik ruhlu insanlar da yetişməkdə davam etdi. Hər onillikdə bu məqam özünü göstərirdi. Müasir dövrümüzdə də “Molla Nəsrəddin” jurnalının davamçıları yetişməkdədir. 1952-ci ildə “Kirpi” jurnalının nəşrə başlaması zaman və dövrün tələbatı baxımından reallaşmışdır. “Kirpi” jurnalında dövrün neqativ hallarına qarşı barışmazlıq nümayiş etdirilmişdir. Jurnalda bürokratizmə, rüşvətxorluğa qarşı mübarizə güclü idi. Bu jurnaldan sonra “Kirpi”nin davamçıları “Şeytan”, “Mozalan”, “Karikatura”, “Dəryaz” kimi satirik ruhlu qəzet və jurnallar nəşr etmişlər. Böyük bir təcrübədən bəhrələnən bu qəzet və jurnallar “Molla Nəsrəddin” ruhunu yaşatmağa, Cəlil Məmmədquluzadə ənənələrini yazılarında davam etdirməyə çalışmışdı. Onu da vurğulayım ki, jurnalın nəşri karikatura janrının inkişafında müstəsna rol oynamış və əsərlərin yaranmasına təkan vermişdir. Artıq karikaturaçı rəssamlar ordusu yaranmışdır. “Molla Nəsrəddin” jurnalının davamçısı “Kirpi” olduğu kimi, Əzim Əzimzadə məktəbinin davamçısı da Nəcəfqulu İsmayılov olmuşdur. Əzim Əzimzadə əməllərinə söykənən nəslin nümayəndələri artıq bir cəmiyyət ətrafında sıx birləşmişdilər. Bu, Azərbaycan Karikaturaçı Cəmiyyətidir. Azərbaycan Karikaturaçı Cəmiyyəti bu gün Dünya Karikatura Təşkilatı Federasiyasının üzvüdür. Azərbaycan karikaturaçı rəssamlarının dünya karikaturaçılar ailəsində öz yeri olduğunu təsdiqləyir.

Bu gün “Molla Nəsrəddin” jurnalının 106 yaşı tamam olur. Bu illər ərzində Cəlil Məmmədquluzadənin yaratdığı məktəbin davamçıları yetişməkdədir. Bir əsr yol gələn jurnalın ab-havası, yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin ruhu müasir nəsillə bahəm yaşadır. Onun yaratdığı məktəb, ənənə yaşayır, bizləri düzlüyə, əqidəmizin quluna çevrilməyə səsləyir. “Molla Nəsirəddin”i zaman yetişdirib, zaman da yaşatdı.

NƏZAKƏT

Səs.- 2012.- 7 aprel.- S.12.