Azərbaycançılıq və milli musiqi mədəniyyətimizin tarixi inkişaf mərhələləri: XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri

Azərbaycançılıq ideyaları qədim dövrlərdən başlayaraq orta əsrlər, yeni dövr, XIX-XXI əsrlərdə milli musiqi mədəniyyətimizdə müxtəlif formalarda təbliğ olunmuş, öz təzahürünü tapmışdır. Orta əsrlər Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin bir çox cəhətləri Nizami, Məhsəti, Nəsimi, Füzuli və başqa Azərbaycan klassiklərinin əsərlərində geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Bu musiqi mədəniyyəti haqqında orta əsrlərin görkəmli alimlərindən İraqəddin Urməvinin, Əbdülqadir Marağayinin, Nurəddin Marağayinin, Mirzə bəyin və başqalarının musiqi traktatlarında verilmiş zəngin məlumatlar musiqi elminə böyük töhfədir.

Milli musiqi mədəniyyəti dövrləşdirilməsi ilə əlaqədar tədqiqatçı İnna Semyonovanın fikirləri maraq doğurur: “Azərbaycan musiqisinin inkişaf tarixində uzun illər mövcud olmuş dövrləşdirmə müəyyən dərəcədə rus-sovet mövqelərindən təkan alırdı. Bizə elə gəlir ki, bu dövrləşmədə bəzi dəyişikliklər edərək, onu bir qədər fərqli mövqedən şərh etmək olar. Azərbaycan musiqişünaslığında sabitləşmiş münasibət adətən bütün musiqinin inqilaba qədərki və inqilabdan sonrakı dövrlərə bölünməsi, həmçinin, ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı olan ümumsovet bölümləri bizim fikrimizcə, sünidir.

Azərbaycan xalqının incəsənətə, tarixi kökləri ilə çox qədim zamanlara gedib çıxır. Odlar Yurdunun çoxəsrlik tarixi-müstəqillik, azadlıq və mədəniyyət uğrunda mübarizə çoxəsrlik ənənələrə əsaslanır. O, eyni zamanda, professional incəsənətin təşəkkülündə əhəmiyyətli yeniliklərlə səciyyələnən yeni dövrə- XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərinə gətirib çıxarır. Bu dövr Azərbaycanda musiqi mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, cəmiyyətin iqtisadi, ictimai-siyasi, mənəvi həyatında ciddi və dərin dəyişikliklərlə səciyyələnir.

Bakının tədricən dünya miqyaslı sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilməsi milli mədəniyyət və incəsənətin inkişafını şərtləndirirdi. Dünya ictimaiyyətinin mütərəqqi ideyaları o dövrün Azərbaycan ziyalılarına çox böyük təsir göstərmişdir. M.F.Axundovun ardınca Azərbaycanın bədii və mədəni həyatında maarifçi alim, pedaqoq Həsən bəy Zərdabi, dramaturqlardan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Şəfi Vazeh, Cəlil Məmmədquluzadə kimi görkəmli xadimlər və başqaları böyük rol oynamışdır.”

Ümumən Azərbaycan tarixində olduğu kimi, milli ideyaların yaranmasında, eləcə də, milli musiqi mədəniyyətimizin inkişafında XIX əsr xüsusi yer tutur. Sənətşünas Ə.İsazadənin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan xalq melodiyalarının ilk not fiksiyası XIX əsrdən başlanır. Bu musiqi haqqında yeni elmi əsərlər də həmin dövrdən yazılır. Bu proses həm də Zaqafqaziya xalqlarının Rusiya ilə qarşılıqlı mədəni əlaqəsinin genişlənməsi istiqamətində gedir. Belə ki, Azərbaycan xalq musiqisinin not yazısı nümunələri xüsusilə “Asiya musiqi jurnalında”, “Fars xalq poeziyası nümunələri” kitabında, “Kafkaz” qəzetində, “İllüstrasiya” adlı jurnalda və “Qafqaz xalqlarını və ərazisini təsvir edən materiallar” məcmuələrində rast gəlinir.

Görkəmli Azərbaycan maarifçi Həsən bəy Zərdabi tərəfindən nəşr edilmiş “Türk nəğmələri” məcmuəsi də olduqca maraqlıdır. Azərbaycan xalqının qabaqcıl mədəniyyətə qovuşmasında mahnının tərbiyəvi roluna həsr edilmiş bir sıra qəzet məqalələri də məhz ona məxsusdur. “Bizim nəğmələrimiz” məqaləsində o yazır: “Bizim Qafqaz müsəlmanlarına heç bir yazı və dil ilə deyilən söz o qədər əsər etməz, necə ki, şeir ilə deyilən söz, ələlxüsus nəğmələr ki, xoş sövt ilə oxunur.”

Bu məcmuəyə səkkiz mahnı daxildir. Mahnıların mətni kütləvi xalq mahnılarından götürülmüşdür. Məzmundan göründüyü kimi, mahnılar üçün mətnlər seçilməsində H.Zərdabini bədiilikdən daha çox, sözlərin mənası maraqlandırırdı. Bu, onunla izah edilir ki, həmin mahnılar uşağın qavraya bilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bütün məcmuəni iki hissəyə bölmək olar. Mətnin birinci hissəsi məktəblərin bilik mənbəyi haqqında, ikinci hissəsi isə elmin və biliyin tərifinə həsr edilmişdir. Elə bir elmin ki, xalqı oyatmaq, onu qaranlıqdan işığa çıxarmaq, azadlıq və xoşbəxtliyin yoluna görə xalq mahnı yaradıcılığı ilə ümumilik təşkil edirlər.

Şagirdlərin diqqətini cəlb etmək və onların hafizəsində dərin iz buraxmaq üçün bəzi mətnlərdə bu və ya başqa fikir, məna vurğu halında xüsusi nəzərə çatdırılır. Empirik yolla ifa olunan bu mahnıların not yazısı olmadığından onların musiqisindən danışmağın qeyri-mümkünlüyünə baxmayaraq, həmin məcmuənin əhəmiyyəti çox böyükdür. O, elə bir tarixi sənəddir ki, orada böyük maarifçinin Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinə olan münasibəti parlaq surətdə əks olunmuşdur. İnna Semyenova Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında XIX əsri “yeni mərhələ kimi səciyyələndirmişdir. Öz inkişaf tarixində Azərbaycan musiqi mədəniyyəti artıq 1873-cü ildə yeni mərhələyə qədəm qoyur. Məhz bu ildə ilk dram teatrı açılır. Bu milli musiqi teatrının, xüsusilə, operanın yaranmasında müəyyən əhəmiyyətə malik hadisə idi.

Dramatik tamaşalarda musiqinin oynadığı rol da bunu sübut edir. Bu dövrdə ifaçılıq mədəniyyəti daha böyük əhəmiyyətə malik idi. Məhz bu illərdə Bakıya görkəmli ifaçılar-F.Şalyapin, L.Sobinov, həmçinin, bəstəkar S.Raxmaninov qastrol səfərinə gəlir. XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda simfonik musiqi mədəniyyəti yaranma başlayır. Simfonik ifaçılıq Bakıda məhz maarifçilik fəaliyyətinin deyil, həm də Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin mühüm inkişaf formalarından biri idi. Azərbaycanda peşəkar musiqi yaradıcılığının təşəkkülündə Şərq konsertləri də böyük əhəmiyyətə malik idi. Bakının musiqi həyatının inkişafında kamera konsertləri də böyük rol oynamışdır.

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında 1936-cı il yeni tarixi mərhələnin başlanğıcıdır. 1980-ci il yanvarın 25-də Tağıyev teatrının səhnəsində ilk milli opera “Leyli və Məcnun” tamaşaya qoyulmuşdur. Bu gün milli operanın, eləcə də, bəstəkar yaradıcılığının yarandığı gün hesab olunur. Operanın dərin təhlili, ona yeni tarixi mövqelərdən baxış Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin mövcud dövrləşdirilməsinə də yenidən baxmaq imkanı verir. Əsrin əvvəllərində Ü.Hacıbəyov tərəfindən yaranmış opera ənənəsi 1920-ci ilə qədərki (yəni Azərbaycanda Sovet hökumətinin qurulması ilinə qədər) dövrə hazırlıq mərhələsi kimi baxılması mövqeyinin əsaslı surətdə dəyişdirir. Musiqi inkişafının tarixi prosesinin ümumi mənzərəsinə üzvi surətdə daxil olan bu mərhələ Azərbaycanın mənəvi həyatında, bizim üçün isə əsas olan musiqi mədəniyyətində mühüm mərhələdir. Bu faktlar musiqi fəaliyyətinin yeni kütləvi dəyişiklikləri, musiqi təhsilinin ilk ocaqları, folkloristikanın yaranmasını şərtləndirmiş ictimai-siyasi fəallıq ilə təsdiq olunur. Azərbaycan musiqisinin tarixində mühüm mərhələ olan əsrin əvvəlləri, o cümlədən, bir sıra yeni janr və formaların mənimsənilməsi, ifaçılıq sənətinin intensiv inkişafı ilə səciyyələnən 23-33-cü illərdən bu vaxta qədər ən az tədqiq edilmiş sahələrdən biridir.

Əlimizdə olan mənbələrdən məlum olur ki, 20-30-cu illərdə Bakı keçmiş ittifaqın konsert həyatında xüsusi zənginliyi, rəngarəngliyi ilə seçilən milli musiqi sahəsində ifaçılığın fəallaşması, digər tərəfdən isə dinləyicilər arasında klassik musiqinin çətin sahəsində işlərin intensivləşməsi- o dövrün mühüm tendensiyası idi. Azərbaycan musiqisinin 20-ci illərdə əsaslı dəyişikliklərə məruz qalması da, yeni cizgilərlə hələ XIX əsrin sonundan başlayan, mövcud olan ənənələrinə əsaslanan simfonik və kamera ifaçılığı inkişafını davam etdirir. Bu illərdə dinləyicilər arasında maarifçilik musiqisi özünəməxsus formaları ilə səciyyələnir: konsert-mitinqlər, təbliğat konsertləri, fəhlə, əsgər auditoriyasında konsertlə təşkil edilir. Beləliklə də, yeni əsrin 20-ci illəri Azərbaycan mədəniyyəti tarixində obyektiv səbəblərlə özünəməxsus yeni mərhələdir.

Deyildiyi kimi, 1908-ci il milli operanın yaranması ilə əlamətdar oldu. 1936-cı ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalı çapdan çıxdı, dram teatrı isə 1883-cü ildə yaranmışdı. 1901-ci ildə Bakı da RMC-nin şöbəsinin açılışı ilə konsert həyatı xeyli canlanır.

XX əsrin əvəllərində azərbaycançılıq ideyalarının, xalqın milli birliyinin təşəkkülündə mühüm rol oynayan milli maraqlar yarandı. A.Bayramoğlu 1999-cu il sentyabrın 24-də “Ədəbiyyat qəzeti”ndə “Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin çağırışına Üzeyir bəyin cavabı, yaxud “Milli Marş” haqqında məqaləsində göstərilir ki, 1971-ci il dekabrın 17-də “Açıq söz” qəzetində görkəmli yazıçı və ictimai xadim Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin çap etdirdiyi “Zəruri məsələlər” adlı yazısı və həmin məqaləyə cavab olaraq dahi Üzeyir Hacıbəyovun “Açıq söz” qəzetinin 22 dekabr 1971-ci il tarixli sayında dərc olunmuş “Milli marş” adlı çox qiymətli məqaləsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. O illərdə Yusif Vəzir Çəmənzəminli milli istiqlal mübarizəsində xalqın vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq duyğularını yüksəldən, onu istiqlala, müstəqilliyə, azadlığa səsləyə bilən milli marşlara olan böyük ehtiyacdan danışarkən “Zəruri məsələlər” məqaləsinin “Milli şərqi” bölümündə yazırdı: “Hər bir millətin özünəməxsus bir milli nəğməsi var. O nəğmə oxunduqda, millət fərqlərinin ruhu ucalır. Mübarizə edib öz xalqını mühafizə etmək xahişi artır. Bizimsə bu nəğməmiz yoxdur.

Göründüyü kimi, Yusif Vəzir burada Azərbaycan xalqını milli birliyə, Vətənin və millətin taleyi üçün mübarizəyə, qəhrəmanlığa səsləyən milli marşların yaradılması vəzifəsinin şairlərin, ilk növbədə, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun üzərinə düşdüyünü xüsusi vurğulayaraq, fikrinə belə yekun vururdu: “Bizə milli şərqi lazımdır. Bu da saatın məsələsidir. Milli şərqi bizim yatmış milli hisslərimizi oyadar. Bu şərtlə məzmunu və havası ayıq olsun, oxunduqda “Segah” kimi ruhumuzu boşaltmasın. Milli şərqi əmələ gətirmək üçün şairlərimiz və musiqişünasımız Üzeyir bəy Hacıbəyov cənabları çalışmalıdırlar.”

Çox maraqlıdır ki, Yusif Vəzirin qaldırdığı bir taleyüklü məsələ-milli marş yaratmaq zəruriyyəti dahi Üzeyir Hacıbəyovun diqqətini cəlb edir və ona dərhal cavab verir. Azərbaycan xalqının milli iftixarı Üzeyir bəy “Milli marş” məqaləsində milli marşın-milli himnin yaradılmasının xalqımız üçün əhəmiyyətindən danışaraq yazırdı: “Möhtərəm “Açıq söz”ün keçən nömrəsində Yusif Vəzirov əfəndi “Milli şərqi” lüzumunda bəhslə əzcümlə mana dəxi müraciət etmişdi. Əlbəttə, hər bir millətin milli marşları və himnləri vardır və bu növ nəğmələrin həyatı-milliliyə üzərindəki gözəl təsirləri sübut edilmiş bir həqiqətdir. Baxuz bu zamanda bizim dəxi buna böyük ehtiyacımız vardır. Milli bir qəsidə (himnə qəsidə desək, şərqi sözündən daha düz olar) yazmaq haqqında bən bir müddətdir ki, çalışaram. Hələlik, bir milli marş yazmışam ki, sözlərini burada dərc etməgi lüzumsuz bilmədim.”

Üzeyir Hacıbəyovun hələ 1917-ci ilin sonlarında sözlərini və musiqisini yazdığı, həmin il dekabrın 23-də H.Z.Tağıyev teatrında özünün məşhur “O olmasın, bu olsun” əsərinin tamaşasından əvvəl orkestr tərəfindən ifa edilmiş “Mili marş”ın, sonralar elmi ədəbiyyatda “Azərbaycan milli marşı” adı ilə tanındı.

Bu iki əsərin Türkiyədə məşhur olması haqqında Misir Mərdanov və Əsgər Quliyev yazırlar: “Fikrimizcə, Üzeyir Hacıbəyovun yaratdığı hər iki marş görünür, ilk olaraq, tanınmış türk bəstəkarı Osman Zəki Üngörün əlinə düşmüş, uzun illər onun şəxsi arxivində qorunub saxlanmış, nəhayət, onun yaxın qohumu (hələlik, bu münasibəti tam aydınlaşdırmaq mümkün olmadı). Etem Üngör tərəfindən dahi Üzeyir bəyin ölümündən (1948) xeyli sonra (1966) Ankarada çap edilmiş, bununla da Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin iki nadir incisi, böyük bəstəkarımızın iki tarixi əsəri uzun ayrılıqdan sonra yenidən xalqımıza qaytarılmışdır. Bu da maraqlıdır ki, Cümhuriyyət illərində Üzeyir bəy Türkiyədə də görkəmli musiqişünas kimi tanınırdı. Onun Əhməd Cavadın Birinci Dünya müharibəsi illərində yazdığı “Çırpınırdı Qara dəniz, baxıb türkün bayrağına!.. misraları ilə başlanan məşhur şeirinə 1918-ci ildə bəstələdiyi mahnı Türkiyədə o zaman da, indi də dillər əzbəridir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 17 aprel.- S. 12.