Qara Qarayev və azərbaycançılıq

Qara Qarayevin bir bəstəkar və vətəndaş kimi formalaşmasında milli-mənəvi dəyərlərimiz, azərbaycançılıq ruhu əsas rol oynamışdır. Məlum olduğu kimi, Qara Qarayev böyük Üzeyir musiqisindən dərs almış, sonralar mütərəqqi dünya və zəngin rus musiqisinin, o cümlədən, böyük Şostakoviç sənətinin incəliklərinə yiyələnərək, xalqımızın ən görkəmli, kamil bəstəkarlarından biri səviyyəsinə yüksəlmişdir.

Hər iki ölməz sənətkar haqqında, bu iki böyük müəllimi haqqında Qaranın söylədiyi ürək sözləri onun yaradıcılığının, əsasən, hansı simaların təsiri altında formalaşdığını doğru-düzgün təsəvvür etməyə etibarlı material verir. Qara bir məqaləsində etiraf edir ki, bu gün Azərbaycan bəstəkarlarının yaşlı nəslini təmsil edən biz hamımız xalq musiqi yaradıcılığını Üzeyir Hacıbəyovdan öyrənmişik. Tərbiyə etdiyi tələbələrin hər birinə ayrıca yanaşmaqda xüsusi həssaslığa malik olan bu istedadlı pedaqoqun sinfində Azərbaycan bəstəkarlarının əksəriyyəti sadə-təbii lirik xalq mahnılarının məlahətliliyi, muğam strukturasının zərifliyi arxasında təkcə eststik yox, həm də məntiqi qaydaların diqqətlə düşünülmüş sistemi və gözəlliyi gizləndiyini ilk dəfə dərk etdik. Elə onda müəllimimizin dərin və müdrik mülahizələrinin təsiri altında, həmçinin, Hacıbəyovun öz yaradıcılığının timsalında xüsusilə aydın gördük ki, folklor milli bəstəkarlıq üslubunun qaynağı olmaq etibarilə nəhayətsiz, tükənməz imkanlara malik imiş. Bizim bir çoxumuzun qarşısında yeni aləm - cəsarətli axtarışlar, gələcək novator kəşflər aləmi açıldı...

Başqa bir müəllimini - D.D.Şostakoviçi də Qara eyni məhəbbətlə xatırlayır: “Mənim musiqi həyatımın otuz üç ili Dmitri Dmitriyeviçin həm yaradıcılığı, həm də şəxsiyyəti ilə sıx təmasda keçmişdir. Bu geniş ürəkli, həssas, xeyirxah insan kömək etməyə həmişə hazır idi. Yaradıcılığımızdakı və şəxsi həyatımızdakı çətin anlarda Dmitri Dmitriyeviçdən aldığımız əvəzsiz, müdrik məsləhətlər bizə çox şey vermişdir.

Şostakoviç öz şagirdlərini incəsənətə məsuliyyətsiz münasibət təzahürlərinə qarşı barışmazlıq ruhunda tərbiyə etmişdir. Dmitri Dmitriyeviçin bütün həyatı insanlıq, yaradıcılıq cəsarəti və yüksək kommunist əxlaqı keyfiyyətlərinə parlaq nümunədir”.

Azərbaycanın görkəmli bəstəkarlarından biri Fikrət Əmirov “Xoşbəxt sənətkar” adlı məqaləsində Qara Qarayev haqqında yazmışdır: “Qara Qarayevin yaradıcılığına siz necə baxırsınız?” - sualını mənə çox veriblər. Əvvəla, bu, sual ilk baxışda nə qədər sadə görünsə də, əslində, mən deyərdim, bir o qədər də mürəkkəbdir. Sadədir ona görə ki, Qaranın bir çox əsərləri nəinki Vətənimizdə, eləcə də, ölkəmizin sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda da tanınır və sevilə-sevilə dinlənilir. Mürəkkəbdir ona görə ki, bu tanınma və sevilməyə layiq olan musiqi nümunələri bəstəkarın ciddi axtarışlarının məhsuludur. Həm də Qara bu yaradıcılıq axtarışlarını ilk müstəqil addımlardan etibarən aparır. Bu aramsız axtarışlarda o, nəticə etibarilə müvəffəqiyyət tapmışdır. Ona görə ki, Qara öz yaradıcılığına başqalarından daha artıq tələbkarlıqla yanaşır və dövrümüzün müxtəlif istiqamətli musiqi cərəyanları ilə üzləşərkən, o, ancaq on yaxşı cəhətləri mənimsəməyə çalışır. O özü özünü lazımınca tənqid etmək bacarığı ilə başqalarından seçilir. Məhz buna görədir ki, Qaranın əsərlərində ciddi məsuliyyət hissindən irəli gələn lakoniklik, fikir yığcamlığı hakimdir; onun musiqisində artıq, yaxud əskik taktlara rast gəlməzsiniz. Ümumiyyətlə, Qara Qarayevin əsərləri, belə demək mümkünsə, yaranışından bütöv olur; yarımçıqlıq onlara yaddır. Bu əsərlərin bəzisini tam halda qəbul etməyə bilərsən, lakin “yarımçıqdır, “səliqəsizdir” deyə bilməzsən. Bu həqiqəti Qara ilə ən çox yaradıcılıq mübahisəsi aparanlar da təsdiq edirlər.

Şəxsən mən belə hesab edirəm ki, Qara ilə sənət yarışına çıxmağın özü də adama mənəvi həzz verir. Qüvvətli qələm yoldaşı ilə yaradıcılıq yarışı sənətkarı həmişə, necə deyərlər, formada saxlayır, onu yeni-yeni yaradıcılıq nailiyyətlərinə səfərbər edir.

Mən Qaranın “Don Kixot”, “Alban rapsodiyası” partituralarını və başqa bu kimi əsərlərini yüksək qiymətləndirir və hər dəfə böyük həvəslə dinləyirəm. Onun “Yeddi gözəl”, “İldırımlı yollarla” baletləri sovet musiqisinin ən gözəl nümunələrindəndir. Qara Qarayevə milli məhdudluq həm mahiyyət etibarilə, həm də mövzu etibarilə yaddır. O, Azərbaycan ədəbiyyatının ölməz klassiki Nizaminin (“Yeddi gözəl”), eyni zamanda, dünya klassik ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndəsi Servantesin (“Don Kixot”) yaradıcılığına eyni dərəcədə böyük məhəbbətlə müraciət edir”.

Fikrət Əmirov daha sonra yazır: “Qaranın əsərləri dünyanın ən böyük musiqi salonlarında səslənir və pərəstişkarlarının sayını get-gedə artırır. Qara Qarayev yaradıcılığının geniş şöhrət tapmasından təbliğindən danışarkən ədalət naminə bir məsələni də qeyd etməyi lazım bilirəm: o da Qara musiqisinin nəinki Vətənimizdə, həmçinin, bir sıra xarici ölkələrdə də ləyaqətlə təbliğ olunmasında Niyazinin bir dirijor kimi göstərdiyi böyük xidmətidir. Mən elə hesab edirəm ki, bu gün də Qara musiqisinin ən gözəl ifaçısı Niyazidir.

Qara Qarayev bir müəllim kimi də neçə-neçə gənc bəstəkar tərbiyə etmişdir. Onun təkcə əsərlərinin yaradıcılıq sirlərindən deyil, bilavasitə, Konservatoriyada söylədiyi mühazirələrindən öyrənən istedadların sayı ildən-ilə çoxalır. Bu istedadların bəzilərinin, hətta ümumittifaq miqyasında tapınması da bir daha təsdiq edir ki, Qara Qarayev, həmçinin, görkəmli bir pedaqoq kimi də musiqimizin gələcək inkişafı üçün çox iş görür.

Ümumiyyətlə, Qara Qarayev sənəti əzəmətli Azərbaycan musiqi sarayının ən müəzzəm sütunlarından biridir və bu musiqinin dünya şöhrətində onun rolu böyükdür. Qara Qarayevin müasir musiqi savadı, intellektual hazırlığı, ciddi yaradıcılıq nailiyyətləri onu, istər-istəməz, müasir dünya musiqisinin müxtəlif cərəyanları ilə maraqlanmağa, üz-üzə gəlməyə, bu cərəyanları saf-çürük etməyə sövq edir. Şəxsən mən bu qənaətdəyəm ki, Qara belə cərəyanlarla rastlaşarkən, onlara ilk təmasdaca rəğbət bəsləmir; o, bu cərəyanları öz milli zəminində möhkəm dayanmaqla arayıb-araşdırır və öz zövqünə, fikri istiqamətinə uyğun gələnlərini bəyənib, ondan yaradıcı şəkildə faydalanır. Belə olmasaydı, Qaranın ən yaxşı əsərlərinin hazırkı müvəffəqiyyətinin əsil səbəbini izah etmək xeyli çətinləşərdi”.

F.Əmirov sonda fikirlərini yekunlaşdıraraq belə qənatətə gəlmişdir ki, Qaranın bir sənət yoldaşı kimi, səciyyəvi cəhətlərindən biri onun müxtəlif sənət söhbətlərində həmkarı ilə yüksək səviyyəli polemikaya girmək istedadı sənət görüşlərini yüksək səviyyədə müdafiə edə bilmək, əsaslandırmaq istedadıdır. O, yaradıcılığı hamar, rahat yol deyil, enişli-yoxuşlu, mübahisəli, yaxşı mənada sözlü-söhbətli bir aləm hesab edir. Çünki o da bu fikirdədir ki, həqiqət mübahisələr zamanı üzə çıxa bilər. Qara Qarayev yüksək səviyyəli müsahib olduğu üçün onunla mübahisə etməyin özü də adamda daxilən bir razılıq hissi oyadır. Nəhayət, onu da deyim ki, bədii yaradıcılıq təkcə nəzəri hazırlığa, mükəmməl texniki savada sahib olmağı deyil, həm də böyük yaradıcılıq istedadına sahib olmağı tələb edir. Qara Qarayevdə bu sonuncu və ən mühüm keyfiyyət vardır və buna görə də o, xoşbəxt sənətkardır.

Tədqiqatçı Arif Quliyev Qara Qarayevin Azərbaycan musiqi folkloru ilə, o cümlədən, azərbaycançılıqla bağlı olduğuna işarə edərək göstərir ki, musiqi folkloru Q.Qarayevin bir bəstəkar kimi formalaşmasında və inkişafında xüsusi keyfiyyət və məna kəsb etmişdir. Xalq musiqisindən inamla istifadə etməyi bacarması onun musiqi təfəkkürünün ən mühüm xüsusiyyətlərindən birini müəyyənləşdirmişdir. Onu cəsarətlə özünün yaradıcılıq fikrinə, niyyətinə tabe edir, əsərlərinin əsasına, məğzinə elə daxil edir ki, o, tamamilə bəstəkarın xüsusi, fərdi musiqi fikri kimi mənimsənir. Buna görə də bəstəkarın musiqi folkloruna münasibəti və ondan istifadə prinsipi həmişə ciddi maraq doğurmuşdur.

Q.Qarayev hələ gənc yaşlarından xalqının musiqi sərvətini mümkün qədər ətraflı mənisəməyə böyük həvəs göstərmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bu həvəs onu 1937-ci ildə Azərbaycan rayonlarına gedən folklor ekspedisiyasının rəhbəri səviyyəsinə yüksəltmişdir. Ekspedisiya zamanı gənc bəstəkar xalq musiqisinin ona aydın olmayan bir çox sahələri ilə tanış olur. Bu musiqinin bəzi nümunələrini nota köçürür. Səfərdən qayıtdıqdan sonra musiqi folklorunu necə mənimsədiyini sınamaq üçün “Şur” dəstgahını bütünlüklə nota salır, altı xalq mahnısı və üç təsnifi səs və fortepiano üçün işləyir. Bununla yanaşı, o, Ü.Hacıbəyovun rəhbərlik etdiyi sinifdə xalq musiqisinin nəzəri əsaslarını öyrənməsi, dahi bəstəkarın yaradıcılıq irsini folklordan istifadə etməyin, əvəzsiz örnəyi kimi qəbul etməsi onun folklora münasibətini və sənət meyarını müəyyənləşdirmişdir.

Bəstəkarın istedadının milli təbiəti əsərlərinin melodik dilində daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla əlaqədardır ki, bəstəkarın yaradıcılığında obrazlı melodik təfəkkürün mənbəyini əsasən klassik Azərbaycan muğamları təşkil edir. Muğamlar isə xalqımızın mənəvi xəzinəsinin ən mühüm və qiymətli hissəsidir. Muğamlarda xalq qəlbinin genişliyi və təmizliyi, xalq idrakının hüdudsuz üfüqləri, xalqın düşüncə tərzi, intellektual-mədəni səviyyəsi və s. yüksək məziyyətləri son dərəcə zəngin və orijinal ahəngdə əks etdirilmişdir. Muğamların fəlsəfi əzəmətini, ülvi gözəlliyini, şairanə nəfəsini duyub varlığına hopdurduğundan Q.Qarayev onu müdrik sənət adlandırıb. Musiqisinin potensial qüdrətini genişləndirmək üçün o, muğamların əsərlərinin milli dayaq sütunu etmişdir. Bəstəkar muğamların ən səciyyəvi intonasiyaları və spesifik ifadə vasitələrindən böyük bədii cəsarət və yüksək zövqlə istifadə etmək nəticəsində fəlsəfi fikirlə zəngin hisslərin parlaq ifadəsi olan yenə keyfiyyətli dövri melodiyalar yaratmışdır.

Akif Quliyev daha sonra göstərir ki, bəstəkarın yaradıcılığında xalq mahnı və rəqsləri də böyük əhəmiyyətə malik qaynaqlardandır. O, populyar xalq rəqslərinin ayrı-ayrı nümunələrindən çox maraqla istifadə edir. Belə ki, “Yeddi gözəl” baletindəki “Təlxəklərin rəqsi”ndə “Brilyant” xalq rəqsindən istifadə etmişdir. Bəstəkar bu rəqsin bütün simasını kəskin şəkildə dəyişib, ona yeni gözlənilməz ekspressiv surət verib. Bəstəkar rəqsi xromatikləşdirib, ladını başqa ladla əvəz edib, onu başqa registrə köçürüb, yeni müşayiət verib, diapazonunu genişləndirib, kulminasiya səsini xüsusi nəzərə çarpdırıb, bu və ya digər səsə fasiləsiz qayıtmaqdan imtika edir. Böyük bütövlük və inkişaf üçün eyni, yeknəsək, oxşar melodik kadansları aradan çıxarıb onları variant halına salmışdır. Nəticədə, rəqs əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib zənginləşmiş və böyük ifadəlilik kəsb etmişdir. Belə ki, rəqs rəqsvarılıqdan çıxıb məzhəkəli xarakter almışdır.

Bəstəkar təsirlənib bəhrələndiyi qaynaqlardan biri kimi aşıq musiqisinə də çox meyil göstərir. İlk böyük həcmli əsəri olan “Ürək nəğməsi” kantatasından sonuncu əsəri olan III simfoniyasınadək Q.Qarayevin bütün əsərlərində aşıq musiqisi intonasiyaları özünü aydın göstərir. Onun harmonik dili sekunda, kvarta və kvinta ardıcıllığı ilə zəngin olan aşıq harmoniyası ilə sıx əlaqədardır. Bu təsir bəstəkarın musiqisinin milli koloritində fərdi xüsusiyyət kəsb etməsinə imkan vermişdir. Bəstəkar aşıq musiqisinə xas olan cəhətlərə daim dövrün yeni tələbləri ilə yanaşmış və həmin tələblər səviyyəsində inkişaf etdirib zənginləşdirmişdir, cilalamışdır. Bu cəhəti simfonik janrda yazdığı əsərlərdə də aydın görmək olar. Məsələn, II simfoniyanın ikinci hissəsindəki aşıq musiqisindən istifadə ilə müqayisə etdikdə, bəstəkarın bu sahədə sürətli və səmərəli inkişafının şahidi oluruq. Q.Qarayev balet musiqisində də aşıq musiqisindən çox fəal, təsirli, obrazlı ifadə vasitəsi kimi geniş istifadə etmişdir. Qarayevin yaradıcılığında aşıq musiqisinin vokal və instrumental ifadə vasitələrindən istifadə etməsə də, baletlərində bu musiqinin instrumental ifaçılıq ənənələrindən gələn təsir xüsusilə güclü və dərindir.

Məlum həqiqətdir ki, hər hansı bəstəkarın musiqisinin milli təbiəti, hər şeydən əvvəl, onun melodiyasından - musiqi tematizminin əsasında təzahür edir. Əsərlərin təhlili göstərir ki, Qarayevin melodiyasında musiqi folklorunu xarakterizə edən çox fərqləndirici, tanıdığı işarələr - lad və ölçü dəyişkənliyi, variantlı inkişaf prinsipi, opevaniye, kvarta həddində kadans, sekvensiya və s. var. Azərbaycan musiqi folkloru ilə möhkəm əlaqə bir tərəfdən bəzi melodik frazaların uyğunluğunda, digər tərəfdən isə “ümumiləşmiş milli intonasiyalar” ilə doldurulmasındadır. Buna görə də Q.Qarayevin melodiyasının sintetikliyi haqqında danışarkən burada mahnı və rəqs, muğam və aşıq musiqisi elementlərinin üzvi vəhdətdə birləşdiyini qeyd edə bilərik. Fikrimizi açıqlamaq üçün “Yeddi gözəl” baletində “Buynuzla rəqs”ə müraciət etsək, xalq rəqs musiqisinin təsiri, “Rast” muğamının “Hüseyni” rənginə yaxınlıq, müşayiətdə isə aşıq harmoniyasından əsas ifadə vasitəsi kimi istifadə etmə aydın nəzərə çarpır.

Ulu Öndər Heydər Əliyev hələ sovet dövründə sağlığında dünya şöhrətli Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayevə qayğı göstərmiş, onun yubileylərini keçirmiş, bəstəkara Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adı verilməsində xüsusi rol oynamışdır.

Vahid ÖMƏROV

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 24 aprel.- S. 14.