Atropatena və Roma imperiyası

Roma imperiyası yarandığı dövrdə öz hərbi gücünə görə ən qüdrətli imperiya idi. Bu imperiya Atropatenanı da öz ərazisinə daxil etmək üçün işğalçılıq müharibəsinə başlamışdı. Abdulla Fazili yazır: "Tarixən özünün füsunkar təbii-coğrafi şəraiti ilə şöhrətlənmiş Atropatena ərazisi yadelli işğalçıların nəzər-diqqətini daima özünə cəlb etmişdir.

Bu ərazinin məhsuldar torpaqları, qiymətli metal mədənləri və maldarlıq, xüsusən atçılığın inkişafına bilavasitə şərait yaradan zəngin otlaqlarda, əlverişli və hərbi-strateji mövqeyə malik olması böyük dövlətlər tərəfindən onun işğal edilməsi amillərindəndir. Bu səbəbə görə də, bir müddət Əhəməni imperiyası, sonralar Selevkilər, parfiyalılar və nəhayət, romalılar oranı işğal etməyə səy göstərmişlər".

Strabonun yazdığına görə, ilk dəfə Pompey Mitridatı təqib edən zaman Kür çayına qədər gəlib alban tayfaları ilə vuruşdu. Strabonun qeyd etdiyinə görə, romalılarla vuruşda albanlar o zaman böyük qüvvə - 60 min piyada, 22 min süvari çıxarmaq iqtidarına malik idilər. Onlar düz qılınclarla, nizələrlə, cidalarla, yay və oxlarla silahlanmış və zirehli paltar geymişdilər. Silahlanma səviyyəsinə görə albanlar iberlərdən geri qalmırdılar.

Plutarx "Antoni" əsərində göstərir ki, Roma imperiyası sərkərdə Antonii ilə Avqust arasında bölüşdürüldükdə, Şərqi Roma imperiyası Antoninin payına düşmüşdü. O, İranı işğal etmək məqsədilə 100 min nəfərlik qoşunla Atropatenaya soxuldu. Bu vaxt Parfiya dövlətinin daxilində hakimiyyət uğrunda çəkişmə gedirdi.

Antonin 100 min nəfərlik ordu ilə Qafqaza hücum etdi. Antoninin bu səfərində Statyanusun başçılıq etdiyi 10 min nəfərlik əsgəri qüvvə və qalauçuran alətlər də olmuşdur. Antoni Atropatena hökmdarlarının qış iqaməti yerləşən Verranı hücumla aldıqdan sonra Frasspaya tərəf hərəkət etməyə başladı.

Geridə qalan Statyanusun orduları parfiyalıların ağır zərbələrinə məruz qalıb darmadağın edilməklə özü də onlar tərəfindən öldürüldü. Antoni Atropatenanın dağlıq hissəsi ilə deyil, düzənliklərdə Fraaspa şəhərinə yaxınlaşırdı. Frasspa coğrafi möhkəm və əlverişli strateji mövqeyə malik olan ərazidə yerləşirdi. Son zamanlarda müasir Təxt-e Süleymanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində atropatenalıların yay iqaməti yerləşən Fraaspa şəhərinin yerində möhkəm bir qalanın divarları aşkar edilmişdir. Antoni atropatenalılar tərəfindən məhz bu qala ətrafında məğlub edilmişdir. Antoni Fraaspa şəhərini mühasirə etdi. Şəhərin uca hasarlarına yaxınlaşdıqca mühasirə alətlərinin, mancanaqları özü ilə gətirmədiyinə peşman oldu. Şəhərin divarları ətrafında çoxlu səngər tikdirdi ki, bəlkə şəhəri mühasirədə saxlayıb, onu fəth edə bilsin.

Abbaspur Məmmədəli Şuştəri göstərir ki, yeni hakimiyyətə keçmiş Parfiya şahı IV Fraat böyük bir qüvvə ilə Statyanusun 10 min nəfərlik ordusunu darmadağın etdikdən sonra Antoni izləyirdi. Şəhərin Antonii tərəfindən alınması uzanırdı. Havalar get-gedə soyumağa başlayırdı. Digər tərəfdən Antoninin 100 min nəfərlik ordusunun azuqə ehtiyatı qurtarmaq üzrə idi. Artavazd Antoninin bu səfərdə müvəffəqiyyət qazana bilməyəcəyini əvvəlcədən bilirdi. Ona görə də, onun Atropatena üzərinə payız fəslində hücum etməsi əleyhinə idi. Digər tərəfdən Fraaspa şəhərinin atropatenalılar tərəfindən möhkəm müdafiə edildiyini və parfiyalıların düzənlikdə göstərəcəyi hərbi məharəti qabaqcadan dərk edirdi. Nəhayət, Antoni məğlub edildikdə, ölkəsinin gələcək müqəddəratı onu düşündürməyə bilməzdi. Antoni azuqənin azaldığını nəzərə alıb süvari dəstələrinin bir hissəsini atlarını otarmaq və piyada hissələrinə azuqə əldə etmək məqsədi ilə Frasspaya birgünlük yol olan otaqlara göndərmişdi. Bu dəstə otaqlara çatmamış parfiyalıların hücumlarına məruz qaldı. Parfiyalıların şiddətli ox yağdırmalarını görən Antonii piyada əsgərlərə hücum etmək əmrini vermişdi. Bu zaman parfiyalılar adətləri üzrə qəsdən qaçmışlar. Bu hadisəni görən Antonii sevinmişdi. Lakin parfiyalılar geri qayıdaraq, Antoninin dəstələrinə təkrar hücum etmiş, onların Fraaspa ətrafında olan səngərlərə dolmalarına mane olmuşlar. Belə bir vəziyyəti müşahidə edən atropatenalılar (şəhərin müdafiəçiləri) Fraaspanın qapılarını açaraq romalılar üzərinə hücumlarını görən romalılar ağır tələfat verdikdən sonra qaçmağa məcbur olmuşlar. Bu məğlubiyyətdən qəzəblənən Antoni bütün ordunun toplanması və onların 12-12 sıraya düzülməsi hər 12 nəfərdən birinin "püşük atmaqla" öldürülməsi əmrini vermişdir. Antoni geri çəkilən zaman düzənliklə deyil, dağ yolu vasitəsilə canını qurtarmağa səy göstərmişdir. Lakin dəhşət içərisində özünü itirən Antoni yolu tapmadığına görə, bir nəfər mardlı bələdçilik edib onu Araz çayı sahilinə çıxarmışdır. Antoni Fraaspa ətrafından Araz çayına qədər olan məsafəni 27 gün ərzində qət edə bilmişdir. Bir sıra tarixçinin yazdığına görə, Antoni Atropatena vuruşmasında 20 min piyada və 4 min süvari itirmişdir.

Plutarxın yazdığına görə, Antoni Atropatenada 10 min nəfərlik döyüşçü itirmişdir. Romalılar Fraaspa şəhərini mühasirə edib, ala bilmədilər. Qışın yaxınlaşmasını görən Antoni qələbə ümidindən əl çəkərək, danışıqlar aparmağa və geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu məqsədlə Antoni öz elçilərinə demişdir: "Mən Fraaspadan parfiyalılar tərəfindən ələ keçirilmiş Roma baytarları və əsirlərdən başqa heç bir şey istərəm". IV FRAAT isə Antoninin bu təklifini rədd etmişdir. Lakin Fraat Roma ordusu geri çəkilən zaman onlara mane olmayacağını bildirmişdir. Bu vədə baxmayaraq, Roma orduları geri çəkilən zaman Atropatena və Parfiya orduları romalıları təqib etməyə başlamışlar.

Dion Kassinin yazdığına görə, Antoni ilk hücumunu Beynəlnəhreyndən Krassın gəldiyi yol ilə başlamaq istəyirdi. Lakin o, e.ə. 37-ci ildə Fərat çayının sahilinə yetişdikdə, parfiyalılar hazırlıq işlərini görürdü. Artavazd öz qızı Yutapanı Antoninin oğlu İsgəndərə ərə verir. Beləliklə, Roma ilə Atropatena arasında olan iqtisadi-siyasi əlaqələr bir daha möhkəmlənir.

E.ə. 35-ci ildə Antoni Ermənistan çarı Artavazda məktub göndərir. Bu vaxt Ermənistan çarı Artavazd tamamilə parfiyalıların təsiri altında idi. Buna görə də, o, Antoninin məktubuna cavab vermir.

E.ə. 34-cü ildə Antoni yeni ordu ilə qəflətən Ermənistan ərazisinə daxil olur. Ermənistan çarı cürət edib, müqavimət göstərə bilmədiyi üçün Antoninin yanına gedir. Antoni isə onu həbs edir. Antoni Atropatena şahının qızını oğluna alıb toy etdikdən sonra Atropatena şahı Artavazdı götürüb Ermənistan ərazisini qarət edir, sonra isə özü Misirə Kleopatranın yanına qayıdır. Antoni e.ə. 32-ci ildə yenidən Araz çayına qədər gəlib Atropatena şahı Artavazd ilə dostluq müqaviləsini təzələmişdir. O, ikinci dəfə Atropatena sərhədindən uzaqlaşdıqdan sonra IV Fraast Ermənistan şahının oğlu Artakezyas ilə birlikdə Atropatenaya hücum etmişdir. Birinci döyüşdə məğlub olmasına baxmayaraq, IV Fraast ikinci vuruşda Atropatena şahı Artakezyas da Ermənistanı ələ keçirib, orada olan Roma ordularını dağıtmışdır. Beləliklə, e.ə. 32-ci ildə Atropatena yenidən parfiyalılara vergi verməli olmuşdur.

Lakin bu hadisə uzun sürməmiş, IV Fraast hakimiyyətdən əl çəkdikdən sonra atropatenalılar parfiyalılara vergi verməkdən boyun qaçırıb, yenidən müstəqil siyasət aparmışlar. Eramızın 2-5-ci illərində anası parfiyalı, atası isə atropatenalı olan III Artaban hakimiyyət başına keçdikdən sonra Atropat nəslindən olan bütün İrana şahlıq etmiş qardaşı Pakoru isə Atropatena hökmdarı təyin etmişdir. Beləliklə, Artabandan etibarən Parfiya hakimiyyəti Atropat sülaləsinə keçmişdir. Atropatena hökmdarları parfiyalılarla romalılar arasında gedən çəkişmələrdən məharətlə istifadə edib, öz ölkələrinin iqtisadi-siyasi və mədəni müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdilər. Digər tərəfdən atropatenalılar bir çox hallarda qonşuları olan ermənilərlə də qohumluq və diplomatik əlaqə yaratmışdılar.

Mənbələrin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, e.ə. I və eramızın I əsrində baş vermiş mühüm tarixi hadisələrdə Atropaten Midiyası, habelə, Böyük Midiya böyük rol oynamışlar. Eramızdan əvvəl I əsrin hadisələrində parfiyalılarla romalılar arasında gedən müharibələrdə Atropaten Midiyası mühüm rol oynamışdır. Belə ki, eramızdan əvvəl 36-cı ildə Antoninin Atropatenaya hücumu zamanı Qazaka şəhərinin atropatenalılar tərəfindən qəhrəmancasına müdafiəsi və bu müharibədə Antoninin 100 min nəfərlik ordusunun məğlub edilməsi romalıların parfiyalılarla aparacaqları müharibənin planını alt-üst etmişdir.

Ümumiyyətlə, Atropatena hökmdarları öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq xatirinə böyük qüvvələrin ilk növbədə Selevkilər, sonralar isə parfiyalılar və romalılar arasında gedən şiddətli çəkişmələrdən daima istifadə etmişlər.

Atropatenalılar Parfiyanı, bəzi hallarda isə Romanı müdafiə edirdilər. Atropaten müəyyən vaxtlarda Roma intriqaları bir sıra hallarda müvəffəqiyyət qazana bilmişdir. Belə ki, I Artavazd Antoni ilə IV Fraast arasında olan müharibələrdə, ilk növbədə, Fraatın tərəfində olub Antoniyə qarşı vuruşmuşdu, sonralar qənimətin bölüşdürülməsi üstündə IV Fraastdan inciyib Antoninin tərəfinə keçmişdir. Bununla əlaqədar IV Fraast Atropatenaya hücum edib I Artavazd isə bu hadisədən sonra Antoniyə müraciət etmiş, həm də onunla qohumluq əlaqəsi yaratmışdır. Antonidən sonra Kiçik Asiyaya gələn Avqust I Artavazdın xidmətlərini bəyənmiş, onu Atropatenadan başqa, həm də Ermənistan hökmdarı təyin etmişdir. I Artavazd vəfat etdikdən sonra Avqust Atropatena hökmdarlığını onun oğlu Aryabarzana tapşırır. Eramızın 20-30-cu illərində II Artabarzan romalıların səyi ilə şahlığa çatmasına baxmayaraq, o, parfiyalılardan asılı vəziyyətə düşmüş və onlara xərac verməyə məcbur olmuşdu.

Atropatın nəsli Artavazdan sonra Atropaten Midiyası ilə yanaşı, bütün İrana və ona tabe olan əyalətlərdə də hökmranlıq etmişlər.

Antik müəlliflərin Midiya və Atropaten Midiyasının sonrakı dövrləri haqqında olan məlumatlarında ancaq alanların həmin əraziyə iki hücumuna təsadüf edilir. Alanlar eramızın 72-74-cü illəri arasında Xəzər dənizi sahilində olan əyalətlərə, o cümlədən, Atropatenaya basqın etdilər. Alanlar bu zaman geniş ərazidə yaşayırdılar. Arşakilərin nəslindən olan Atropaten Midiyasının hökmdarı Pakor da alanların hücumlarının qarşısını ala bilməmişdi. Parfiya çarı Balagez (Balaş) əlacsız qalaraq bu böyük təhlükənin qarşısını almaq üçün parfiyalılara düşmən olan Roma imperatoru Vespasiana müraciət edib, kömək istədi. Romalılar parfiyalıların müraciətinə mənfi cavab verib, alanlar əleyhinə vuruşmada onlara kömək etmədilər. Valagezin müraciətinin romalılar tərəfindən rədd edilməsinə baxmayaraq, romalılarla parfiyalılar bir müddət sülh şəraitində yaşadılar. İki böyük dövlət arasında olan sülh şəraitində yaşadılar. İki böyük dövlət arasında olan sülh uzun müddət davam etmədi. Romalılar parfiyalıların Fərat çayı hövzəsində olan tam hökmranlığı ilə razılaşmayıb, Araşkilər üzərinə hücum etmişdilər.

Bu müharibələrdə Araşkilər Atropaten Midiyasının strateji mövqeyindən istifadə edirdilər.

Araşkilərin kiçik qolu II Artabanın oğlu Vanondan başlayaraq, III Artaban və sonra gələn hökmdarlar Atropaten Midiyasının hərbi nöqteyi-nəzərindən gücləndirməyə səy göstərmişlər. Bu hökmdarlar qüvvətli ölkələrlə iqtisadi-ictimai, bəzi hallarda isə, diplomatik əlaqə yaradırdılar.

Atropatena hökmdarları (e.ə. 250-ci ildən eramızın 224-cü ilinə qədər) Araşkilər hakimiyyət başına gələndən onların sonuna qədər öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişlər. Lakin Atropaten Midiyasının şahları bəzi hallarda parfiyalılara az miqdarda da olsa, xərac verirdilər. Müharibə zamanı isə öz orduları ilə düşmənlə vuruşmalı oldular. Bunun müqabilində parfiyalılar atropatenalıların daxili işinə qarışmır və Atropaten Midiyasının daxili qayda-qanunlarına toxunmurdular. Atropaten Midiyasının şahları öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq məqsədi ilə parfiyalılar əleyhinə romalılarla qohumluq əlaqəsi yaradıb, həm də diplomatik müqavilələr də bağlayırdılar.

Ümumiyyətlə, Atropatenada hökmranlıq edən Arşakilərin kiçik qolu dövründə bu dövlətin istər daxili və istərsə xarici siyasətində parfiyalıların tam nüfuzu qabarıq formada özünü göstərdi. Bundan sonra atropatenalıların romalılara rəğbət bəsləmələri gözə çarpmır.

Beləliklə, Arşakilərin kiçik qolu III Artabandan başlayaraq Atropatena ilə birlikdə bütün İran əyalətlərində hökmranlıq etmişdir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 28 avqust.- S.14.