Azərbaycançılıq və demokratik cəmiyyət quruculuğu

Ulu Öndər Heydər Əliyev azərbaycançılığı dövlətçiliyə tətbiq etdi, azərbaycançılığa əsaslanan milli dövlət yaratdı, xalqda dövlətçilik hissini formalaşdırdı. Məhz onun sayəsində xalqda dövlətə inam hissi, hakimiyyətə hörmət gücləndi, demokratik cəmiyyət quruculuğu geniş vüsət aldı. Azərbaycan ideologiyasının aşağıdakı mürəkkəb hissələri göstərilir: 1. məfkurəçilik; 2. istiqlalçılıq; 3. ittihafçılıq (birlikçilik); 4. türkçülük; 5. islamçılıq; 6.xalqçılıq; 7. Ünsiyyətçilik, vahid dillə və mədəniyyətlə vəhdət.

Bütün bunlar ideologiyada boşluğu, onunla birlikdə cəmiyyətdəki şəxsiyyətsizləşməni aradan qaldırar, ümummilli ifadəni möhkəmlədər. Bu isə dövlətçiliyin əsasıdır.

Ə.Tağıyev və M.Şükürov demokratik cəmiyyətlərdə vahid ideologiya ilə yanaşı, digər ideologiyaların da mövcudluğunu qəbul edirlər. Onlar Qərb ölkələrində Türkiyə və ABŞ-da müxtəlif ideoloji cərəyanların müxtəlif dövrlərdə biri digərini əvəz etdiyini və üstünlük qazandığını misal gətirərək yazırlar: “Demokratik bir cəmiyyət qurduğumuz, ideoloji plüralizmə və fikir müxtəlifliyinə malik olduğumuz, kommunist ideologiyasının monopoliyasından uzaqlaşdığımız bir dövrdə vahid dövlət ideologiyasının qəbul olunması demokratik cəmiyyət quruculuğu ilə nə dərəcədə bir yerə sığır”.

Onlar keçid dövründə Azərbaycanın vahid bir ideya-siyasi xətt (hətta doktrina) ətrafında birləşməsi zərurəti yarandığını iddia edərək, qəbul olunacaq milli (dövlət) ideologiyasının dövlətin siyasi xəttini həyata keçirməli olan doktrinanı əvəz etməsini göstərirlər: “Bu ideologiya mövcud unitar dövlət quruluşunun möhkəmləndirilməsinə, siyasi stabilliyə, ərazi bütövlüyünün təmin olunmasına, sosial-iqtisadi, siyasi-mənəvi sahələrdə millətin tərəqqisinə xidmət etməlidir...

Deməli, milli ideologiya öz inkişafında iki mərhələdən - birincisi, etnik milli ideyadan, ikincisi isə milli-dövlət ideyasından keçir. Milli etnik ideyada hər bir etnosun öz milli marağı birinci yerdə durursa, milli dövlət ideyasında iqtidar, ərazi və əhali vəhdəti ön sıraya keçir. Dövlətin mənafeyi etnosüstü xarakter daşıyır. Millətlər və etnoslar özlərinin seçdikləri ümummilli siyasi liderlərinin ətrafında birləşərək öz milli dövlətlərini, vahid vətənlərini (ayrı-ayrı vətənlərin bir Vətəndə, vahid vətənpərvərlik şüurunda birləşməsi) daha da möhkəmləndirmək işinə qoşulurlar.

SSRİ dağıldıqdan və kommunist ideologiyası süquta uğradıqdan sonra bir sıra Qərb ideoloqları belə bir fikir söyləyirdilər ki, ümumiyyətlə, ideologiyaların ömrü XX əsrdə sona çatmışdır. S.Xaninqton “Sivilizasiyaların toqquşması” məqaləsində yazır ki, XXI əsrdə ideologiyalara yer qalmayacaq, bu əsr dinlərin və sivilizasiyaların mübarizəsi əsri olacaqdır. Frensis Fokuyama özünün “Tarixin sonu. Sonuncu insan” kitabında yazır ki, liberalizm bütün ideologiyalar üzərində qələbə çalmışdır.

Bir sıra Qərb ideoloqları isə islamın timsalında, yeni ideoloji düşmən obrazı yaratmağa çalışırlar. Şübhəsiz, bunlar cəfəngiyyatdır. Bütün xalqlar, o cümlədən, yenidən müstəqillik yolu seçmiş Azərbaycanda milli ideologiyaya ehtiyac vardır. Müasir Azərbaycan şəraitində Azərbaycan ideologiyası Azərbaycan dövlətçiliyinin, ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin, burada yaşayan xalqların qardaşlığı və həmrəyliyinin daşıyıcısı kimi çıxış edir.

Azərbaycanda milli maraqların təkamülü, formalaşması prosesi milli ideologiya və milli təhlükəsizlik kimi mühüm dövlətçilik ünsürlərinin təşəkkülü ilə paralel baş verirdi. Müstəqilliyə qədər sovet Azərbaycanının SSRİ-nin kompleks dövlət maraqlarına daxil olan respublika maraqları var idi. Azərbaycanın milli maraqları kölgədə qalmış, dövlət təhlükəsizlik xidmətinin nəzarəti altında idi. Kommunist ideologiyası milli-mənəvi dəyərlərə söykənən milli maraqlara xidmət edən milli ideologiya ilə əvəz olundu.

Milli ideologiya müxtəlif təbəqələrlə, mədəniyyətlərlə məxsus fərdlərin marağı ilə də bağlı olduğu üçün konsensus, razılıq əsasında formalaşa bilər. İdeologiyaya “siniflərin maraqları və baxışları sistemi” kimi baxan marksist ruhlu müasir siyasətçilər, əslində, milli ideologiyadan uzaqdırlar. Çünki milli ideologiya millətin ümumi maraqlarını əks etdirir.

İdeologiyanı qrup və ya sinfi maraqlardan asılı hesab edənlərin fikrincə, ideologiya yalnız o zaman həqiqi olur ki, siniflərin köklü maraqları tarixin obyektiv gedişi ilə üst-üstə düşür, onların məzmunu gerçəkliyi əks etdirir. Sinfi maraqların formalaşmadığı cəmiyyətlərin təhlilində bir qədər mürəkkəb vəziyyət yaranır. Bəzi Qərb tədqiqatçıları bu anlayışı Qərb dünyası üçün işlədirlər. Postsovet məkanında “sinfi maraqlar” “qrup maraqlarının” məzmununu açmır. İctimai maraqlarla üst-üstə düşən sinfin ideologiyasının məzmununda həqiqət ünsürlərinin olduğunu iddia edirlər. Bu maraqlar üst-üstə düşmədikdə, ideologiya uydurma ola bilər. İdeologiya bu və ya digər sinfin sosial maraqları prizmasından keçməlidir.

Sosial həyatı yalnız siniflərin fövqündə dayanan və ümumi maraqları əks etdirən milli ideologiya obyektiv əks etdirə bilər. Milli ideologiya müxtəlif təbəqə və siniflərin xüsusi maraqlarından asılı olmayaraq, cəmiyyəti və dövləti birləşdirməyə qadir olan ideyalar sistemi kimi səciyyələndirilir: milli ideologiya təbəqələrin öz ümumi maraqlarını elə şəkildə dərk etmək qabiliyyətidir ki, dövlət bütün təbəqələrin maraqlarını razılaşdırır və ümummilli maraqları müdafiə edir.

Hər bir millət öz milli maraqlarını dərk edərkən dini ideologiyaya, bəziləri isə ümummilli maraqlar kimi çıxış edən siyasi elitanın maraqlarına üstünlük verir. Azərbaycanda dini ideologiya ünsürləri mövcuddur. Milli ideologiyada türkçülük, islamçılıq, avrasiyaçılıq vəhdət təşkil etməlidir ki, geosiyasi vəhdətdən onun müstəqilliyi mümkün olsun.

Azərbaycan tədqiqatçıları C.Əhmədli, Y.Rüstəmov, İ.Məmmədzadə, Ə.Abbasov, H.Hacıyev, İ.İsmayılov, A.Rüstəmova, Ə.Tağıyev, R.Əzimova, A.Şükürov, M.Əfəndiyev, A.Şirinov və başqaları Azərbaycanda keçid dövrü və müasir şəraitində ideologiyanın formalaşması, yaranmış ideoloji boşluğu dolduran milli ideologiya axtarışları ilə yanaşı, mühafizəkar, liberal millətçilik və azərbaycançılıq ideologiyası, dini və siyasi ideologiyanın vəziyyəti ideologiya və mənəviyyat, vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin yaranması prosesində ideologiya məsələlərini hərtərəfli təhlil etmişlər.

Azərbaycanda milli ideologiya ilə yanaşı, cəmiyyəti fərddən öndə tutan dövlətçiliyi, millətçiliyi, azad sahibkarlığı, istiqlalçılığı qorumaq və inkişaf etdirmək məqsədi güdən, qismən fərdiyyətçilik mövqeyində və açıq antikommunist mövqeyində duran mühafizəkarlıq (milli-demokrat və radikal - demokratların da daxil olduğu) ideologiyası, fərdiyyətçiliyi (qadınlara, müxtəlif dinlərə və irqlərə məxsus şəxslərin ləyaqəti və marağının yüksək tutulması), insan hüquqlarını, spontan qayda-qanunları, hüququn aliliyini, məhdudlaşdırılmış hakimiyyəti, azad bazarı, xeyirxah istehsalı, sülhü və maraqların təbii harmoniyasını üstün tutan liberalizm və neoliberalizm ideologiyası özündə demokratiya və sosializm ideyaları ilə birləşdirən, azadlıq, ədalət, həmrəylik prinsiplərinə əsaslanan, demokratiyanın əsası kimi demokratik vətəndaş cəmiyyətinin tanınmasını, demokratik hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsində kollektivçilik tələbatları və maraqlarının ödənilməsində iqtisadi həyatın tənzimlənməsində dövlətin roluna xüsusi əhəmiyyət verən, qarışıq iqtisadiyyata üstünlük verən, cəmiyyət həyatında fərdi və kollektiv maraqlar arasında optimal variantların tapılmasını irəli sürən “demokratik sosializm” konsepsiyasına söykənən sosial-demokratiya ideologiyası da Azərbaycanda yenidən bərqərar olmaqdadır. Azərbaycanda Sosialist Partiyası, Demokratik Sosialist Partiyası Kommunist Partiyası, ASDP və digər sosial-demokratiya ideologiyası daşıyıcıları zorakı inqilabın əleyhinə çıxır, azad sahibkarlıq, bazar iqtisadiyyatı və hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu tərəfdarı kimi çıxış edirlər.

Azərbaycanda bütün ideologiyalar xüsusilə milli ideologiya milli dövlət maraqlarını ifadə edir. Həmin ideologiyaların yaşarlığı məhz hüquqi, demokratik dövlət, vətəndaş cəmiyyəti, millətin, xalqın, bütün təbəqələrin, azad, hərtərəfli inkişaf etmiş fərdin maraqlarını nə dərəcədə ahəngdar təmin etməsindən asılıdır.

Ulu Öndər Heydər Əliyev azərbaycançılıq ideologiyasını formalaşdırarkən demokratik cəmiyyət quruculuğuna diqqət yetirirdi. Bəyanatlarından birində ölkədəki demokratiyadan sui-istifadə edənlərə müraciətlə deyirdi: “Əgər insan mənsub olduğu millətin milli-mənəvi dəyərlərini anlaya bilmirsə, yaxud onları qəsdən təhrif edirsə, onda təbiidir ki, bu, bizi narahat etməlidir. ...Biz Azərbaycanda demokratiyanın bütün tələblərini tətbiq etmişik, edəcəyik də”.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 1 fevral.- S. 10.