Azərbaycançılıq və Azərbaycan mentaliteti

Azərbaycan xalqının milli xarakteri və mentalitetinin təsiri altında formalaşan milli ideologiyanı - azərbaycançılıq ideologiyasını Ulu Öndər Heydər Əliyev azərbaycanlıların milli ruhunun qoruyucusu, ümumdünya sivil məkanında milli özünütəsdiqin əsas amili hesab edirdi. Ulu Öndər Heydər Əliyevin ictimai-siyasi görüşlərində azərbaycançılıq və milli mentalitet fəlsəfəsinin mahiyyətini dərindən aça bilən Q.Əliyev yazır: “Heydər Əliyevin ictimai-siyasi görüşlərində işlənib hazırlanmış, ölkə əhalisinin rəğbətlə qarşıladığı azərbaycançılıq vətən amalının milli dərki kimi təqdim edilir... Heydər Əliyevin təsəvvüründə azərbaycançılıq ideologiyası milli-mənəvi sərvətlərimiz sistemində ən önəmli yer tutur və mübaliğəsiz demək olar ki, müstəqilliyin möhkəmlənməsi əqidəsində olan bütün azərbaycanlıların milli ideologiyası kimi funksional əhəmiyyət daşıyır”.

Q.Əliyev Ulu Öndər Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə milli ideologiya və milli-siyasi şüur tərəfindən sosial-siyasi və mənəvi sistemin dərk olunması və öyrənilməsinin vahid sinkretik forması olan milli-siyasi mentalitetin qarşılıqlı əlaqəsinə dair dəyərli, dahiyanə fikirlərini də üzə çıxarıb.

Məlumdur ki, milli-siyasi mentalitetin yaradıcısı xalq və siyasi elitadır. Təbii mədəniyyət zəminində formalaşan siyasi mentalitet ənənə ilə bağlı olub siyasi həyatda gerçəkləşir.

Çox düzgün olaraq müəllif Ulu Öndər Heydər Əliyevin dövlətçilik konsepsiyasında bir sıra problemlərin həllinə onun kompleks yanaşdığını, onun milli yanaşdığını, onun milli-hüquqi dövlət konsepsiyasının mənəvi əsaslarını açıb göstərmişdir: “Bir tərəfdən xalqın rifahı, həyatının real səviyyəsi və keyfiyyəti, digər tərəfdən isə milli və bəşəri dəyərlərlə zənginləşmiş mənlik şüuru xalqın dövlətçiliyinin məzmununu müəyyənləşdirən amillərdir. Azərbaycan xalqı Qafqaz xalqları arasında xüsusi yer tutan xalqlardandır. Qafqaza xas olan bir çox etnik birliklərin sivilizasiyalararası dialoqu şəraitində hər bir Qafqaz xalqlarının mentaliteti özlərində əsrlərin dərinliklərindən gələn ideya və xüsusiyyətləri, tarixi təsəvvürləri, sosial və əxlaqi norma və dəyərləri əks etdirir. Bu mentallıq özündə həm də Qafqaz ənənəviliyini və mənəvi qohumluğunu, ümumqafqaz tarixinə bağlılığı birləşdirir”.

Qafqazdakı xalqların milli mədəniyyətləri, milli xarakteri, mentaliteti, ideologiyası özündə türk, slavyan, kartvel, vaynax, Dağıstan, digər dil qruplarını, islam və provaslav dini dəyərlərini, qədim fars, yunan-Roma, ərəb sivilizasiyalarından qidalanmış dağlıq və düzən mədəni adət-ənənələrini birləşdirən və əhatə edən mədəniyyətin ayrılmaz bir hissəsidir.

Sosiomədəni fenomen olan mentalitet xalqların, tayfaların xarakteri, psixologiyası adət-ənələrinin öyrənilməsi ilə bağlı anlayışdır. Şərqin görkəmli siyasətçisi Nizamülmülk özünün “Siyasətnamə” əsərində dövlət başçılarına idarə etdikləri ölkənin xalqlarının və tayfalarının xarakterini, adətlərini öyrənməyi məsləhət görürdü: “Ölkə daxilində uzaqdan-yaxına, böyükdən-kiçiyə qədər heç bir şey onların gözündən qaçmasın”.

Mentalitetin fəlsəfi-etik, mədəni-etnik və tarixi səviyyələrdə öyrənilməsi xalqların tarixi həyatının, sosial, mədəni, dini, təbii, bioloji aspektlərinin vəhdətdə götürülməsini tələb edir. Mentalitet sosial-fəlsəfi fenomen olmaqla yanaşı, həm də adətlərin, əxlaqi sərvətlərin, dini etiqadların, şüurun vərdişlərin sayəsində formalaşmışdır.

Mentalitet fenomeninin tədqiqatçısı H.Quliyev mentalitetin xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən, onun arxitip ünsürlərinin geniş zaman diapazonunda dəyişməz qaldığına işarə edərək, bunun sayəsində “mentalitetin tərəqqiyə münasibətdə xüsusi immunitetə malik olduğunu, ənənəvi ictimai təsisatlara daxil olduğunu” göstərirdi.

Q.Əliyevin fikrincə, mentalitet milli xarakterin başlıca təzahürü olduğundan, onun tarixi inkişaf mərhələləri və mahiyyəti təbii zərurət sahəsinə daxildir. Yəni ictimai şüurun yaranması və inkişafı tarixi zərurət olduğu kimi, millətin də şüuru və mentaliteti onun sosiomədəni formalaşma mərhələlərini əks etdirir, labüd olaraq praktikada insani münasibətlərdə üzə çıxır. Ona görə də xalqın millətə çevrilməsi üçün zəruri olan tarixi keçid mərhələləri vacib şərtlər olub şüurun və mentalitetin məzmununu tarixi ideyalarla zənginləşdirir. Müəllif Ulu Öndər Heydər Əliyevin fəlsəfəsində azərbaycançılıq ideologiyasının başlıca qayəsindən söhbət açmazdan öncə göstərmək istərdik ki, azərbaycanlılar, onların şüuru, xarakteri də özlərinə məxsus tarixi inkişaf mərhələləri keçmişdir. Tarixilik baxımından yanaşsaq, deməliyik ki, azərbaycançılıq ideologiyasının ən mühüm ideyalarını “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda, xalqımızın milli mifoloji təsəvvürlərində izləmək mümkündür. Təbii ki, biz azərbaycanlıların dərin etnomədəni, tarixi-siyasi kökləri barədə ətraflı söhbət açmaq niyyətində deyilik, məqsədimiz Ulu Öndər Heydər Əliyevin ictimai-siyasi görüşlərində azərbaycançılıq ideologiyasının önəmli yer tutmasından bəhs etməkdir. Lakin ən qısa şəkildə qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan etnosunun formalaşmasında hun-qıpçaq türklərinin psixologiya və mentalitetinin yayılması (I mərhələ), oğuz türklərinin sosiomədəni dəyərlərin yayılması (II mərhələ) aparıcı rol oynamışdır, Azərbaycanda yaşayan qeyri-türk mənşəli xalqlar yalnız Azərbaycan türkcəsi deyil, həmçinin, Azərbaycan türklərinin tarixi birləşdiricilik ideyası əsasında ünsiyyətə girərək, müəyyən tarixi zaman kəsiyində Azərbaycan xalqını, Azərbaycan cəmiyyətini yaratmışlar. Ulu Öndər Heydər Əliyev milli varlığımızın ideya təməli olan azərbaycançılıq haqqında Azərbaycan mentaliteti haqda demişdir: “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideyası azərbaycançılıqdır. Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə, mentalitetinə görə qürur hissi keçirməlidir və biz azərbaycançılığı -Azərbaycanın dilini, mədəniyyətini, milli-mənəvi dəyərlərini, adətlərini yaşatmalıyıq”. Azərbaycançılıq elə bir meyardır ki, hər bir azərbaycanlı bunun vasitəsilə özünü qavrayışını, identikliyini qiymətləndirir. Öz tarixi yaddaşına hörmətlə yanaşır, Vətən amalını uca tutur. Orteqa-de-Qasset göstərir ki, insan “Mən” ilə onun ətraf mühitinin məcmusundan ibarətdir. İnsan ona görə şüur və idrak subyektidir ki, şəraitə söykənərək, o, ətraf aləmi müəyyən fərdi perspektivə çevirir. Azərbaycançılıq ideyası özünüidentifikasiya üçün fəlsəfi örnəkdir, dövlətçilik, müstəqillik ideyalarını ehtiva edən mentalitetimizi saflaşdıran ideologiyadır, millətin mənlik şüuruna uyğun sağlam sosial mühitini yaratmaq ideologiyasının nüvəsidir.

Xalqın psixologiyasının və mentalitetini yaxşı bilən və buna ehtiramla yanaşan Ulu Öndər Heydər Əliyev özünün hüquqi dövlət təlimində milli psixologiyanı və xalq mentaliteti fenomenlərini real gerçəkliyə müncər etmir, milli mənlik şüurunun mühüm elementlərindən biri olan demokratik inkişaf ideyalarına bağlılıqla sosiumda transformasiya hadisələrinin gedişini dərk etmək qabiliyyəti arasında dialektik vəhdəti göstərir. Onun aşıladığı mühüm sosial-psixoloji dəyər budur ki, öz şərəf və ləyaqətini qiymətləndirə bilən xalq, hər şeydən əvvəl, bu keyfiyyətlərə hörmət edə bilən dövlətini qurmalı və onun işlərində, mühüm siyasi-hüquqi qərarların qəbul edilməsində, başqa sözlə, demokratik proseslərdə fəal iştirak etməlidir. Ulu Öndər Heydər Əliyev belə bir ideyaya üstünlük verirdi. Milli dövlət və onun başında duranlar yüksək mənəviyyata, mədəniyyətə söykənməlidirlər. Onun əqidəsincə, yalnız öz tarixi və mədəniyyəti ilə yanaşı, bəşəri dəyərləri də milli şüur və milli ideya prizmasından mənimsəyən vətəndaş öz dövlətini möhkəmləndirə bilər. Bir sözlə, Ulu Öndərin dövlətçilik konsepsiyası Vətən, suverenlik, müstəqillik, milli mənəviyyat, vətənpərvərlik kimi bəşəri məna və əbədi əhəmiyyət kəsb edən sərvətlərdən qidalanır, xalqın bu dəyərləri öz sosial-siyasi dünyagörüşünün ayrılmaz tərkib hissəsi kimi dərk etməyi aşılayır”.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin xalqına müstəqillik, tarixi yaddaşı unutmamaq, vətən amalı, həmrəylik, azərbaycançılıq kimi müqəddəs ideyalar aşılayan siyasət məktəbi yeni formasiyada fəaliyyət göstərəcək milli siyasətçilərimiz üçün örnəkdir. Dünya siyasətçilərinə bir daha göstərdi ki, Onun siyasi fəaliyyəti ölkəsinin milli mənafelərini üstün tutan dövlət başçısı, həmçinin, xalqının sivil obrazını yaratmaq, onu müasir dünyagörüşlü millət kimi tanıtmaq üçün nəhəng enerji sərf etməklə, bəzən də siyasi riskə getməli olur.

Məlumdur ki, mentalitet şüur fenomeni kimi, hər şeydən əvvəl, sosiomədəni dəyərlərin sintezinin təzahürü olmaqla cəmiyyət və insan həyatının bir çox sahələrinə nüfuz etdiyindən çoxlu ölçülərdə və xarakteristikalarda üzə çıxır. Əgər belə demək olarsa, o, intellektlə iradədə əksini tapmış ruhi və fəhmi qavramanın ittifaqının fərdin mənfi şüurunda, düşüncə tərzində təcəssümüdür, buna görə də insanın formalaşmış fikirləri və ideyaları praktik siyasət üçün hələ kifayət deyildir, başlıca şərt bunların sosial reallaşmasıdır.

Bu mənada, Ulu Öndər Heydər Əliyev siyasət məktəbinin layiqli davamçısı ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev ölkə daxilində və bütün dünyada azərbaycançılığı uğurla həyata keçirən istedadlı siyasətçi kimi şöhrət qazanmışdır. Heydər Əliyev siyasi məktəbi İlham Əliyevin, simasında XXI əsr Azərbaycan siyasəti və diplomatiyasında özünə mühüm yer tutan qloballaşma dövründə ölkəmizin inkişaf strategiyasını bacarıqla həyata keçirən siyasi lider və istedadlı siyasətçi yetişdirmişdir. Cənab İlham Əliyev Azərbaycan milli mentalitetinə və Azərbaycançılığa sıx bağlı olan müasir milli elitanın formalaşmasında və inkişafında əsas rol oynayan bir dövlət başçısıdır. Beləliklə, tarixən milli, irqi, dini tolerantlığı ilə fərqlənən azərbaycanlı mentaliteti və milli xarakteri milli mənlik şüuruna uyğun olaraq azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Azərbaycançılıq ideologiyası xalqın milli şüurunu səfərbər edərək, milli vətənçilik ideyasını şüurlara yeridərək, dövlət quruculuğu prosesində güclü amilə çevirmişdir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 7 fevral.- S. 10.