Azərbaycan ədəbiyyatına dəyərli töhfələr vermiş böyük şair

Xalqımızın müstəqillik ideallarına bütün həyatı boyu sadiq qalan, Azərbaycan poeziyasında yeni bir ədəbi məktəbin bünövrəsini qoyan Əhməd Cavad klassik ədəbiyyatımızda müstəsna rola malikdir. Ədəbi irsimizin səhifələrini vərəqləyərkən zəngin yaradıcılığı, milli azadlıq və istiqlal uğrunda mübarizə motivlərinin şahidinə çevrilirik. Onun aparıcı mövqeyi dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini dolğun əks etdirir.

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri, böyük şair və maarifçi, tanınmış ictimai xadim, Azərbaycanın Dövlət Himninin sözlərinin müəllifi Əhməd Cavadın (Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadənin) bu il anadan olmasının 120 illiyi tamam olur. Bu münasibətlə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Sərəncam imzalayıb. Yubiley tədbirləri Əhməd Cavad şəxsiyyəti və irsi ilə bizləri bir daha tanış edəcək, onun keçdiyi yol təqdim olunacaq.

Xatırladım ki, Azərbaycan ədəbiyyatına dəyərli töhfələr vermiş Əhməd Cavad 1892-ci il mayın 5-də Gəncə qəzasının Şəmkir dairəsinin Seyfəli kəndində anadan olmuşdur. Gəncə ruhani seminariyasında, Azərbaycan ali pedaqoji institutunun tarix və filologiya fakültəsində təhsil almışdır.

Əhməd Cavad əvvəllər Quba Xalq Maarif şöbəsinin müdiri, Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında müəllim, dosent, kafedra müdiri, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor, sonralar isə “Azərbaycanfilm” studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır.

Əhməd Cavadın şeirləri 1913-cü ildən çap edilmişdir. Yaradıcılığa lirik şeirlə başlayan şairin 1916-cı ildə “Qoşma”, 1919-cu ildə isə “Dalğa” adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Onun məşhur “İstiqlal uğrunda şeirlər” kitabı isə 1928-ci ildə İstanbulda işıq üzü görmüşdür. Əsrin əvvəllərində Türkiyənin düşdüyü ağır vəziyyət bir türk övladı kimi Əhməd Cavadı ciddi narahat etmişdir. O, klassik ədib, şair və pedaqoq Abdulla Şaiqlə birlikdə könüllü əsgər kimi İstanbulda qurulan “Qafqaz könüllü hissəsi” sıralarına qatılır. Trakiya cəbhəsində Türkiyənin müstəqilliyi uğrunda türk qardaşları ilə çiyin-çiyinə vuruşmuşdur.

1914-cü il Birinci Dünya müharibəsi zamanı Türkiyənin şərq cəbhəsindəki döyüşləri “Sarıqamış” uğursuzluğu ilə nəticələnmişdi. Türkiyənin şərq hissəsi rus ordusunun işğalına, Qars və Ərzurum əhalisi rus və ermənilərin qırğınına məruz qalmışdı. Bakıda yerləşən “Azərbaycan xeyriyyə cəmiyyəti” Türkiyənin şərq vilayətlərindəki əhaliyə yardım etməkdə idi. Bu işdə Əhməd Cavad da yaxından iştirak edir, Bakı ilə Qars arasında rusların törətdikləri maneələrə baxmayaraq gedib-gəlir, yardım işlərində yorulmadan çalışırdı. Qardaş xalqın bu bədbəxt günündə Qarsda qarşılaşdığı ürək parçalayan mənzərəni bədii şəkildə “Nə gördümsə” şerində dilə gətirir:

Armağanım yaslı nəğmə,

Bir quş oldum, çıxdım yola.

Getdim gördüm dost elində

Nə bir səs var, nə bir layla.

Vicdan mənə əmr edər ki:

“Belə gündə bayram etmə”.

Quran mənə yol göstərir:

“Yoxsulları məyus etmə”.

Son bənddə Əhməd Cavad bayramdan söz açır. Şeiri 1915-ci il martın 22-də “Novruz” bayramı günü qələmə almışdı. Əhməd Cavad xalqımızın əziz bayramı olan “Novruz” bayramını etmir. Qarsdakı qardaşlarının yasını saxlayır. Çünki Qars rus orduları tərəfindən işğal edildiyi zaman oradakı türk soydaşları ruslar və ermənilər tərəfindən qılıncdan keçirilmiş, Qars xarabazarlığa çevrilmişdi. Yaradılışından şair doğulan Əhməd Cavadın bu hadisədən həyəcanlanmaması mümkün deyildi. Çünki 1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin müharibədə iştirak etməsindən həyəcanlanan Əhməd Cavad illərdən bəri adı-sanı anılmadan Türkiyə radiolarında mahnı kimi oxunan “Qara dəniz” şeirini yazmışdı və böyük ümidlərlə yaşamışdı. “Qara dəniz” şeirinin son bəndi belə bitir:

Dost elindən əsən yellər

Mənə şeir... salam söylər.

Olsun bizim bütün ellər

Qurban Türkün bayrağına.

Birinci Dünya müharibəsi zamanı, 1915-ci ildə Türkiyədə rus və erməni istilasına, özbaşınalığına qarşı çıxaraq “Azərbaycan xeyriyyə cəmiyyəti” vasitəsilə vaxtaşırı türk xalqına kömək göstərmişdir. Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasını sevinclə qarşılayan Ə.Cavad gecə-gündüz çalışmış, əməli işi, bədii yaradıcılığı ilə xalqının xoşbəxtliyi, azadlığı üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Birinci Dünya müharibəsinin axırlarında Qafqaz cəbhəsində türk ordusu müvəffəqiyyət qazanır. Türk ordusu qardaş Azərbaycan birlikləri ilə Bakıya qədər gəlir. Əhməd Cavad yenə “Müqəddəs Məhmədcik” və azəri əsgər yoldaşları ilə Bakının Yasamal dağındakı səngərlərdə düşmənlə vuruşur. Beləliklə, bu döyüş meydanında Əhməd Cavadın yazdığı “Bismillah” şeiri milli həyəcana malik olan dəyərli lirik əsərlərindən biridir:

Atıldı dağlardan zəfər topları,

Yürüdü irəli əsgər, bismillah.

O, Xan sarayında çiçəkli bir qız,

Bəkliyor bizləri zəfər, bismillah.

Ey hərbin taleyi bizə yol ver, yol.

Sən ey coşan dəniz gəl Türkə ram ol,

Sən ey sağa - sola qılınc vuran qol

Qollarına qüvvət gəlir, bismillah.

Azərbaycan hökuməti Bakıda döyüş zamanı şəhid olan “məhmədciklərə” şəhidlər abidəsi qoydurur. Abidənin təməl qoyma mərasimində Əhməd Cavad “Qalx” adlı şeirini oxuyur:

Qalx, qalx sarmaşıqlı məzar altından

Gəlmiş ziyarətə qızlar, gəlinlər.

Ey karvan keçidi, yollar üstündə

Hər gələn yolçuya yol soran əsgər.

Əhməd Cavadın həbs edilməsindən sonra mətbuatda onun əleyhinə verilmiş yazıların mahiyyətini başa düşmək üçün bəzi materialların yalnız sərlövhələrini burada xatırlatmaq kifayətdir: “Sonadək ifşa etməli” (Abdulla Faruq), “Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur” (Ağahüseyn Rəsulzadə), “Sıralarımızı təmizləyəlim!” (Cəfər Xəndan), “Təmizliyə başlanmalıdır!” (Məmməd Səid Ordubadi), “Amansız olmalı!” (Mir Cəlal), “Səhvlərimiz haqqında” (Səməd Vurğun), “Sayıqlığın kütləşdiyi yerdə” (Seyfulla Şamilov) və i.a.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasını sevinclə qarşılayan Əhməd Cavad gecə-gündüz çalışmış, əməli işi, bədii yaradıcılığı ilə xalqının xoşbəxtliyi, azadlığı üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir.

Azərbaycanı müstəqil, doğma xalqını xoşbəxt görmək istəyən Əhməd Cavad, haqsız olaraq həbs edilmiş, dəhşətli işgəncələrə məruz qalmış, 1937-ci ildə pantürkist damğası vurularaq, sovet repressiya rejiminin qurbanı olmuşdur.

Qeyd edim ki, Əhməd Cavad “Şeirlər”, “Sən ağlama, mən ağlaram” kitablarının müəllifi olmuş, Fransua Rablenin “Qarqantua və Pantaqruel”, Vilyam Şekspirin “Otello”, “Romeo və Cülyetta”, Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

Zümrüd

Səs.- 2012.- 11 fevral.- S. 12.