Azərbaycançılıq və milli şüur

Hər bir xalqın milli varlığının əsas atributlarından biri milli şüurdur. Azərbaycan xalqının milli şüuru və azərbaycançılıq ideyası vəhdət təşkil edərək, onun mövcudluğunu və inkişafını şərtləndirən amillərdən birini təşkil edir. Azərbaycan milli şüuru ümumtürklüyü, Şərq islam və milli özünəməxsusluğu, ümumbəşəriliyi, müasirliyi, azərbaycançılığı ilə fərqlənir. Alimlər arasında milli şüuru daha geniş anlayış kimi təqdim edənlərə, milli şüurun milli-mənəvi dəyərlər silsiləsinə daxil edənlərə də təsadüf olunur.

AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilov çox düzgün olaraq milli dövlətçiliyin milli şüurun qorunmasını da təmin edən əsas amil olduğunu göstərməklə, dövlətçilik ideologiyasının azərbaycançılıq milli ideologiyasının milli şüur, milli fəlsəfi fikir təməli üzərində foromalaşdığını və milli şüur inkişafında əvəzsiz xidməti olmuş Ulu Öndər Heydər Əliyev milli şüurun və milli ideologiyanın eyni məqamda - gələcəyi formalaşdırmaq kimi tarixi bir məqamda birləşdiyini dəfələrlə qeyd etmişdir. Ulu Öndər azərbaycançılıq ideologiyasını formalaşdırarkən, milli şüurun qorunmasına və dövlət siyasətində ehtiva olunmasında xüsusi önəm verirdi: “Hər xalqın öz adət-ənənəsi var, öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik”.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra azərbaycançılıq aparıcı ideya kimi həm Azərbaycanda, həm də bütün dünyada yaşayan azərbaycanlılar üçün əsas ideya olubdur. Biz həmişə bu ideya ətrafında birləşməliyik. Azərbaycançılıq öz milli mənsubiyyətini, milli-mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda, onun ümumbəşəri dəyərlərlə sintezindən, inteqrasiyasından bəhrələnmək və hər bir insanın inkişafının təmin olunması deməkdir. Arzu edərdim ki, hər bir ölkədə Azərbaycan icmasında azərbaycanlılar həmrəy olsunlar, bir-birinə dayaq olsunlar, bir-birinə yardım etsinlər, bir-birinin dərdinə yansınlar və bizim milli adət və ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi birlikdə gözləsinlər.

Professor Qoşqar Əliyevin Ulu Öndərin azərbaycançılığa və milli şüura bağlılığı ilə əlaqədar fikirləri diqqəti cəlb edir: “Heydər Əliyev intellekti xalq düşüncəsinin, milli təfəkkürümüzün qaynaqlarından bəhrələnən, daha mürəkkəb, dinamik reallıqlarımızın mənimsənilməsini və dərkinin qüdrətli fenomeni, dərin fəlsəfi düşüncələrin nəticəsi, siyasətçi şəxsiyyətinin özünütəsdiqinin vacib vasitəsidir. Heydər Əliyev təfəkkürü ətrafda baş verən ən mürəkkəb və ən ziddiyyətli sosial-siyasi hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etmək, bunlara vaxtında və çevik reaksiya vermək qabiliyyətinin bariz nümunəsidir”.

Politoloqlar milli ideologiyanın milli şüurla bağlı cəhətlərinə xüsusi önəm verirlər. Professor Məcid Əfəndiyev “Siyasi elmin əsasları” kitabında yazır: “Müasir dünyada təzahür edən və böyük rol oynayan ideoloji cərəyanlardan biri də milli ideologiyadır. Onun inkişafı tarixən orta əsr strukturlarının dağılması və yeni ictimai-iqtisadi quruluşun təşəkkülü ilə əlaqədardır. Bu mənada, millət ideyası yeni dövrün demokratiyasının hüquqi və ideoloji-əxlaqi cəhətdən əsaslandırılmasıdır. Milli birliklərin təşəkkülü prosesinin təzahür etdiyi ölkələrdə mono və ya yarımetnik əsasda dövlətin möhkəmləndirilməsi həyata keçirilir. Praktika təsdiqləyir ki, həmin prosesdə milli ideologiya ciddi siyasi rol oynayır”.

Milli ideologiyalar hər bir ölkənin, xalqın inkişafının müəyyən mərhələsi üçün - milli birliyin yarandığı, milli psixologiyanın, milli şüurun və özünüdərkin formalaşdığı, monoetnik və ya polietnik əsasda dövlətçiliyin yarandığı mərhələ üçün önəmli ideologiyadır. Təsadüfi deyil ki, müstəmləkəçilikdən azad olmuş və ya imperiyanın dağılması nəticəsində müstəqilliyini qazanmış xalqların (keçmiş SSRİ ərazisindəki bir çox xalqların, Yuqoslaviya Federasiyasında yaşayan xalqların) milli özünütəsdiqi və milli özünüreallaşdırması üçün milli ideologiyaların rolu sıçrayışla artdı. Bu prosesdə dini-konfessional amilin də rolu var (“xristian qardaşlığı”), “islam qardaşlığı”, Hindistanda siqhizm və s. Hazırkı şəraitdə postsovet məkanında - Yuqoslaviyada, Rusiyada, keçmiş SSRİ-nin əksər respublikalarında milli ideologiya cəmiyyətin siyasi həyatında müəyyənedici rol oynayır. Bütövlükdə, ideologiyanın milli tipi vətəndaşların siyasi tələblərini ifadə edir, onların sosial statusunu milli mənsubiyyətlə yüksəltməyə istiqamətlənir.

Millətçilik ideologiyası - millətin, xalqın özünü vahid tam kimi dərk etməsi, hər bir fərddə onun etnosa mənsubiyyəti hissinin meydana gəlməsi və güclənməsini şərtləndirir. Millətçilik ideologiyası rasional-pozitiv çalardan tutmuş mürtəce-şovinist çalarlaradək çox mürəkkəb və qeyri-yekcins təbiəti ilə fərqlənir. Milli mənafeləri obyektiv şəkildə əks etdirən mütərəqqi xarakterli milli ideologiyalar etnik birliyin sosial-siyasi və mənəvi yüksəlişini güclü ifadə edən, şovnist-mürtəce, separatçı məqsədlər güdən millətçilik ideologiyaları isə əksinə, xalqlar arasında nifaq salaraq ictimai-siyasi sabitliyin, sülh və əmin-amanlığın dayaqlarını laxladır, sosial tərəqqinin qarşısında əngələ çevrilir. Q.Əliyev Ulu Öndər Heydər Əliyevin azərbaycançılıq və milli şüurun formalaşmasındakı roluna toxunaraq yazır: “Heydər Əliyev tarixə müraciət edərək, milli mədəniyyətin müxtəlif dövrlərdə yaranmış güclü laylarına toxunaraq, millətin mənəvi sağlamlığı üçün məhsuldar axtarışlar apararaq Azərbaycan xalqının tarixində əzəmətli ruhu axtarır. O, məhz milli “Mən”, milli şüur və milli ruh kimi fundamental dəyərləri xüsusi fərqləndirərək, tarixən formalaşmış, lakin bu gün tədqiq edilməmiş vəhdətdə olan üç ünsürlü sistem kimi nəzərdən keçirir.

Milli və tarixi həyatın bu və ya digər problemini nəzərdən keçirərək, Heydər Əliyev nəsə qapalı sərt sistem yaratmağa cəhd göstərmir. O, dərindən düşünüb-daşınır, ifadə edəcəyi formulaları axtarır, aşılayır, əvvəlki fikirlərini tamamlayır və zənginləşdirir. Milli ləyaqət probleminin çoxcəhətliliyini və bu fenomenin tarix və milli mədəniyyətlə çoxsaylı əlaqələrini nəzərə alan Prezident Heydər Əliyev diqqəti digər subyektiv amillər üzərində də cəmləşdirir. Bu, Onun milli ləyaqət, milli “Mən” kontekstində nəzərdən keçirdiyi vətənpərvərlik hissi, milli qürur hissi fenomenidir.

Keçmiş - bizim əvəzsiz sərvətimiz, həm də bununla yanaşı, tarixin sərvəti, yaddaşıdır. Öz tariximizi nə qədər sevsək də, ona ən doğma münasibət göstərsək də, biz həmişə və daim arxaya baxmaqla heç zaman irəli gedə bilmərik. Millət üçün, eləcə də, şəxsiyyətdən ötrü özünütəsdiq və özünürealizə etmək şansı bu gün və gələcəkdədir, keçmişdə artıq bu, mümkün deyil, necə deyərlər, olan olub, keçən keçib. Buna görə də sivilizasiyalı özünütəsdiq yollarında sivilizasiyalı dünya tərəfindən milləti yalnız bu gün, sabah daim tanımaq mümkündür. Müəllif milli və ümumbəşəri dəyərləri vəhdətdə götürən Ulu Öndərin fəaliyyətini yüksək dəyərləndirir: “Görkəmli dövlət xadimi və nadir şəxsiyyət olan Heydər Əliyevə ana təbiət hər bir konkret halda nəyə - milli, yoxsa bəşəri dəyərlərə üstünlük vermək üçün qibtəediləcək elmi intuisiya və siyasi həssaslıq bəxş etmişdir. Suverenliyini qurub və möhkəmlədən, tarixi yaddaşını və tarixi şüurunu bərpa edən, keçmiş dövrlərin mənəvi simasını canlandıran, öz milli ideyasının mənşəyini axtaran, çox zəngin mədəniyyəti və böyük ənənələri olan Azərbaycan xalqı üçün milli dəyərlərin üstünlüyü tarixi prosesin məntiqi ilə diktə edilir. Və Heydər Əliyev bunu başqalarından çox yaxşı başa düşür, incəliklə hiss edir”.

Azərbaycan xalqının qəlbinə hakim olan milli şüur və azərbaycançılıq ideyası mərhələlilik, milli qürur, milli ləyaqət, etnik və milli mənsubiyyət, milli vətənpərvərlik və tarixi ədalət hissilə vəhdət təşkil edərək, onu dünya xalqları içərisində fərqləndirmişdir. Ulu Öndər öz fəaliyyəti dövründə milli və ümumbəşəri dəyərləri düzgün əlaqələndirərək tərbiyəvi, ideya yönümdə inkişafı təmin etdi, milli şüur və azərbaycançılıq ideyasını mədəni-tarixi milli özünüdərk, Azərbaycanın siyasi-iqtisadi, mənəvi-mədəni uğurlarla qovuşduraraq, bu sahədə yeniliklərə imza atdı. Ulu Öndərin layiqli siyasi varisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev dahi şəxsiyyətin yolu ilə gedərək, milli şüur və azərbaycançılıq ideyasının inkişafına öz töhfələrini verir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 25 fevral.- S.14.