Qədim Azərbaycan Manna dövlətinə dair maddi mədəniyyət abidələri

Qədim Azərbaycan Manna dövləti haqqında artıq kifayət qədər elmi-tədqiqat əsərləri meydana çıxmışdır. Manna dövlətinin tədqiqatçılarından olan Solmaz Qaşqay "Manna dövləti" əsərinin girişində yazır: "Cənubi Azərbaycan ərazisində yazılı mənbədə qeyd edilən ilk iri dövlət qurumu Manna dövlətidir. Manna dövlətinin təşəkkülündə və onun möhkəmləndirilməsində iştirak etmiş bu ərazidəki müxtəlif tayfa birliklərinin tarixi, eləcə də, e.ə. I minilliyin birinci yarısında Yaxın Şərqin ən güclü dövlətlərindən birinə çevrilən Manna dövlətinin özünün tarixi böyük maraq kəsb edir.

Qədim Şərqə həsr edilmiş elmi ədəbiyyatda e.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölünə bitişik ərazilərdə yaşayan əhalinin siyasi, xüsusilə də, iqtisadi tarixi çox zəif işıqlandırılmışdır. Bununla belə, qonşu ərazilərdə mövcud olmuş Aşşur və Urartu kimi dövlətlər barədə biz əhəmiyyətli dərəcədə daha dolğun tarixə malikik.

E.ə. I minilliyin əvvəllərində qonşularla müntəzəm qarşılıqlı əlaqələri barədə məlumat verən yazılı mənbələr olsa da, Urmiyayanı hövzə əyalətləri tədqiqatdan kənarda qalmışdır. Xırda tayfa birliklərinin, eləcə də, ayrı-ayrı şəhər-dövlətlərin konsolidasiyasında Manna çox mühüm rol oynamışdır. O, dəfələrlə Aşşur və Urartu arasında gedən ərazi çəkişmələrindən öz xeyirinə istifadə etmişdi. Aşşur dövlətinin zəifləməsindən və darmadağın edilməsindən sonra Manna e.ə. I minilliyin ortalarından Ön Asiyanın ən qüdrətli dövlətinə çevrilən Midiyaya tabe edildi. Lakin Midiyaya tabe olsa da, Manna iqtisadi və mədəni cəhətdən Midiya dövlətinin ən inkişaf etmiş hissəsi kimi qalmaqda idi.

Bu ərazinin zəif öyrənilməsinin əsas səbəbi burada ardıcıl arxeoloji qazıntıların aparılmaması idi. Arxeoloji materialların hamısı təsadüfən tapılmış dəfinələrdən və ya ayrı-ayrı əşyalardan ibarət idi".

Solmaz Qaşqay Mannanın zəif öyrənilməsinin bir səbəbini də orada arxeoloji qazıntıların aparılmaması ilə izah edir: "Bu boşluq Cənubi Azərbaycanda Urmiyanı əyalətlərdə aparılan genişmiqyaslı arxeoloji tədqiqatlar sayəsində dolduruldu. Urmiya gölünün cənub sahilində yerləşən Həsənlu yaşayış yerində, yaxınlıqdakı Dinhatəpə və Göytəpə, şimali-qərb sahilində yerləşən Həftəvantəpə, habelə, Səfidrud çayı vadisində tapılmış nekropollarında və başqa obyektlərdə aparılmış qazıntılar zəngin və müxtəlif çeşidli material vermişdir. Naxçıvan zonasında aşkar olunmuş abidələrdən də külli miqdarda oxşar materiallar əldə edilmişdir.

Bu materiallar sinfi təbəqələşmənin dərinləşdiyini, əmək məhsuldarlığının yüksək səviyyəsini, inkişaf etmiş sənətkarlıq istehsalının mövcudluğunu və s. göstərir.

Maddi mədəniyyət dəlilləri bizə Aşşur və Urartu yazılı mənbələrindəki məlumatları daha geniş və hərtərəfli dərk etməyə imkan verir.

Əsərdə imkan daxilində e.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiyayanı hövzədə yaşamış əhalinin həyat və məişət mənzərəsini daha aydın təsəvvür etmək üçün yazılı mənbələri və maddi mədəniyyət məlumatlarını tutuşdurmağa çalışırıq.

Yeni qazıntılar və materialların sonrakı tədqiqi, kölgədə qalmış sualları işıqlandırmağa, irəli sürülmüş məsələləri tamamlamağa və ya onlara bir qədər ayrı nöqteyi-nəzərdən baxmağa imkan verəcəkdir".

Manna dövləti haqqında məlumata mixi yazılarında təsadüf edildi.

Aşşur mixi yazılı materiallar bir çox tədqiqatçılar tərəfindən nəşr və tədqiq edilmişdir.

Aşşur hökmdarı II Sarqonun (e.ə. 722-705-ci illər) e.ə. 714-cü ildə Urartuya hərbi səfəri barədə allah Aşşura verdiyi hesabatda Manna dövlətində baş vermiş hadisələr haqqında nisbətən ətraflı məlumat vardır. Kitabə F.Tyuro-Danjen tərəfindən nəşr edilmişdir. F.Thureau-Dangin. Une relation de I huitieme campagne de Sargon Paris, 1912).

Urartu tarixinə dair kitabələrin rus dilinə tərcüməsi və digər materiallarla birlikdə hərtərəfli şərhlər İ.M.Dyakonovun "Assiro-vavilonskie istoçniki politologiya istorii Urartu" (bundan sonra AVİU) əsərində verilmişdir. Müxtəlif vaxtlarda aşşurşünaslar tərəfindən ayrı-ayrı Aşşur hökmdarlarının qayaüstü kitabələri və məktubları nəşr edilmişdir.

Aşşur hökmdarlarının o dövrə aid bütün məlum kitabələrinin toplu nəşrini D.D.Lyükenbil həyata keçirmişdir. (D.D.Luckenbill. Ancient Records of Assuria and Babylonia, I-II Chicago, 1926-1927; bundan sonra ARAB). Manna və onunla qonşu ölkələr haqqında dərc edilmiş aşağıdakı mətnlər əlavə məlumatlar verir. A.Heydelin "A New Hexagonal Prism of Esarhaddon" ("Sumer", XII, 1956) nəşrində "Manna əhalisinin, bu qiyamçı qutilərin pərən-pərən salınması" haqqında məlumat verilir, kimmerlər və başda İşpakay olmaqla Manna ilə ittifaqa girən (sonralar döyüş zamanı öldürüldü) skiflər xatırlanır. Q.Q.Kameronun "The Annals of Salmaneser III, King of Assyria" ("Sumer", VI, 1950) nəşrində isə Daxili Zamuaya hərbi yürüş və adı indi, Həsənludan tapılmış daş qab üzərindəki kitabədən məlum olan İda torpaqlarındakı şəhərlərin işğalından bəhs olunur. N.V.F. Saqs Zamua və mannalıların adı çəkilən Nimrudan tapılmış məktubları çap etdirmişdir (The Nimrud Letters. "İraq", XX, 2, 1958).

Aşşur hökmdarları III Tiqlatpalasarın (e.ə. 744-727-ci illər) və II Sarqonun (e.ə. 722-705-ci illər) yeni kitabələri L.Levin (L.D.Levine. Two Neo-Assyrian Stelae from İran. "Royal Ontario Museum". 23, 1972) tərəfindən nəşr olunmuşdur. Birincinin kitabəsində Manna hakimi İranzunun və II Sarqonun kitabələrində bizə tanış olan Elippi hakimi Taltanın adı çəkilir, onların Hamri, Sanqibutu ölkələrinin və bütün dağlıq ölkələrin hakimləri üzərinə qoyulmuş xərac, habelə, bütün bu torpaqlarda öz stellalarının qoyulduğu barədə məlumat verilir.

Aşşur mənbələrinin xəbərlərini Urartu hökmdarlarının məlumatları tamamlayır. Urartu mətnləri müxtəlif alimlər tərəfindən ayrı-ayrı dövrlərdə aşkar və nəşr edilmişdir. Onlar ümumiləşdirilmiş şəkildə F.V.Köninq tərəfindən çap olunmuşdur (F.W.König. Handbuch der chaldischen İnschriften, I-II, Graz, 1955-1957).

Urartu kitabələrinin hamısının tam toplusunu rus dilinə tərcümə, izahlar və biblioqrafiya ilə birlikdə Q.A.Melikişvili "Urartskie klinoobraznıe nadpisi" (M., 1960) əsərində çap etdirmişdir. Q.A.Melikişvili sonralar tapılmış kitabələri "Vestnik drevney istorii" jurnalında (1971-ci il № 3-4) nəşr etdirmişdir. Cənubi Azərbaycan ərazisində tapılmış kitabələr lokalizə üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Urartu hökmdarı Minuanın (e.ə. 810-780-ci illər) Urmiya gölünün cənubi-şərq sahilində yerləşən Daştəpə qayasındakı kitabəsində meişta şəhərinin işğalı və Manna ölkəsinə hərbi yürüş barədə məlumat verilir. Urmiya gölündən cənubda, Uşnu vadisindəki Qalatgah xarabalığında Minua və İşpuininin (e.ə. 810-805-ci illər) birgə hökmranlıqları dövrünə aid kitabəsi bizə gəlib çatmışdır. Savalan dağının cənub ətəyində, Sarabdan şimali-şərqdə, Təbrizdən Ərdəbilə gedən yolda tapılmış iki kitabə B.S.Varren tərəfindən nəşr edilmişdir (Two Urartian İnscriptions from Azerbaijan. JCS, XIX, 2, 1965). Biri 16, digəri isə 12 sətirdən ibarət olan hər iki kitabə Rusanın oğlu Argiştiyə (e.ə. 714-685-ci illər) məxsusdur.

Cənubi Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar son vaxtlaradək çox məhdud miqyasda aparılırdı.

Tapıntıları, əsasən, tunc dövrünə və dəmir dövrünün başlanğıcına aid olan Astara çayı boyunca İran Talışına H.Morqanın ekspedisiyasından sonra, 1940-cı ildə E.F.Şmidt qədim yaşayış məskənləri qalıqlarının təyyarədən foto-şəkillərini çəkmişdir.

1936-cı ildə A.Styen Cənubi Azərbaycanın cənub əyalətlərində arxeoloji kəşfiyyat işi, sonralar 1940-cı ildə isə İran arxeoloji idarəsi burada bir sıra qazıntılar aparmışdır; lakin bu qazıntılar elə bir əhəmiyyətli nəticələr vermədi.

Əgər bilavasitə mannalılara və onların qonşularına aid əsaslı arxeoloji qazıntılar olmasa idi, təbiidir ki, onların cəmiyyətinin iqtisadi və mədəni xüsusiyyətlərini də işıqlandırmaq mümkün olmazdı. Bu boşluğu məhz Manna ərazisində - Urmiya gölünün ətrafındakı müxtəlif məntəqələrdə aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticələri xeyli dərəcədə tamamlayır. Buradan əldə edilmiş materiallar cəmiyyətin inkişafını, onun iqtisadi və mənəvi həyatındakı dəyişiklikləri izləmək üçün çoxlu yeni faktlar vermişdir.

Gölün qərb sahilində yerləşən Göytəpə T.Berton Braunun rəhbərliyilə Britaniya arxeoloji cəmiyyəti tərəfindən təşkil edilmiş ekspedisiya qazıntı işləri aparmışdır. Təpənin heç də bütün təbəqələri tam açılmamışdır. Burada bir neçə şüurf qızılmış və e.ə. III minillikdən başlayaraq, İslam dövrünədək uzun bir dövrü əhatə edən səkkiz ardıcıl təbəqə aşkar olunmuşdur. E.ə. II minilliyin sonlarına aid edilən "B" dövrünə aid "K" qəbrindən həmin dövr üçün səciyyəvi olan materail əldə edilmişdir.

Ə.O.Negahban bu qəbirləri e.ə. IX əsrə aid edir; lakin belə hesab edir ki, onlardan tapılan bəzi əşyalar daha əvvəllər hazırlanmışdır. Mərlik tapıntıları Mitanni və Urartu incəsənəti, həmçinin, Talış, Şimali-Qərbi İran, Gilan və Mazandaran əyaləti materialları ilə oxşarlıq aşkara çıxarır. Məhz buna görə də Ə.O.Negahban güman edir ki, bu əyalətlərə olan bilsin ki, siyasi və iqtisadi cəhətdən Mitanni dövlətinin tənəzzülü və Midiya dövlətinin təşəkkülü ərəfəsində yaranmış "Mərlik hökmdarlığı" başçılıq etmişdir. Bu nəticə çox da konkret deyildir; belə ki, müəlif çox uzun bir zaman fasiləsi - təqribən min il müddət göstərir. Bundan əlavə Mərlik dövləti siyasi ağalıq olmayan da qonşu tayfalarla qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində təsir göstərə və təsirə məruz qala bilərdi.

İran arxeoloji cəmiyyəti Əli Hakeminin rəhbərliyi altında Qızılüzən çayı vadisində, Mərlikin yaxınlığında Qaluraz adlı yerdə də qazıntılar aparır. Qazıntılar nəticəsində bünövrəsi daşdan, özü isə ağacdan olan binaların qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Bu tikintilərdən bir qədər kənarda nekropol yerləşir. Əli Hakemi, bu mədəniyyətin antik mənbələrə görə Qızılüzən çayı vadisində məskunlaşmış mard tayfalarına məxsus olmasını güman edir. Qaluraz tapıntıları e.ə. minilliyin ilk əsrlərinə aid edilir.

Ziviyə kəndi sakinləri tərəfindən saqqız yaxınlığında tapılmış dəfinə xüsusi maraq kəsb edir. R.Girşan hesab edir ki, bu yeri tutan skiflər ona öz adlarını vermiş və Saqqız sözü Saka sözündən törənmişdir.

Göytəpə keramikası Həsənlu V və IV dövrləri ilə xeyli ümumi cizgilərə malikdir. Burada bir çox keramika formaları Həsənluda olduğu kimi özündən əvvəlki dövrlərlə müqayisədə dəyişir. Bu dövrə məxsus olan qabların əyri dimdik formalı lüləyi uzunvari üfüqi formaya çevrilir.

Buradan metal əşyalardan ancaq dəmir qılınc dəstəyinin bir hissəsi tapılmışdır.

Boz daşdan yonulmuş, böyürlərində ieroqlif işarələri olan heyvan fiqurları Göytəpə üçün səciyyəvidir. T.Berton Braun Göytəpə tapıntılarını Qafqaz və Aralıq dənizi materialları ilə müqayisə edir.

Təbrizdən cənubi-şərqdə yerləşən Yanıqtəpədə arxeoloji qazıntılar aparılır. Lakin bu qazıntılar, hələlik, çox az material vermişdir. E.ə. I minilliyin əvvəllərinə aid olan tapıntılar Həsənluda "Grey Ware Phase" ("boz gil məmulatları dövrü") dövrünə uyğun gələn boz gil məmulatlarının üstünlük təşkil etdiyini göstərir.

Tehran Universitetinin professoru Ə.O.Negahbanın Qızılüzən (Səfidrud) çayının aşağı vadisində yerləşən Mərlik təpəsində apardığı qazıntılar zəngin və çeşidli materiallar verməkdədir. Buradan qəbirlərdəki zəngin dəfn avadanlığına görə Ə.O.Negahbanın hökmdar nəslinə və əyanlara məxsus etdiyi qədim qəbiristan aşkar edilmişdir.

Ölülər, sağlıqlarında istifadə etdikləri hər şeylə - içərisinə yemək və su qoyulmuş adi mətbəx avadanlığından tutmuş gözəl ayin qabları və bəzək şeylərinədək, ovçular və döyüşçülər isə, hətta silahla təchiz olunmuşlar. Bundan əlavə, Mərlik qəbiristanının bir xüsusiyyəti də atların hər cür əsləhə ilə birlikdə, ayrıca basdırılmasıdır. Görünür, at Mərlikin qədim sakinlərinin həyatında mühüm rol oynamışdır. Mərlikdən aşkar edilən zərgərlik və keramika məmulatı o dövr sənətkarlarının zövq və məharətləri, yüksək sənətkarlıq texnikası haqqında çox şey deyir.

R.Daysonun tədqiq etdiyi ərazinin təsvirinə görə, Zibia, görünür, əhalinin yaşadığı yer - şəhər yox, daha mühüm yaşayış məskənlərinə gedən yolu kəsən və ancaq qoşun yerləşən adi istehkam məntəqəsi olmuşdur.

Ziviyə dəfinəsi əşyaları e.ə. IX-VII əsrlərə aid edilir. Ziviyə dəfinəsi bu əraziyə bir tərəfdən güclü qonşuların (təcavüzünün) gücləndiyi, digər tərəfdən isə yeni köçəri tayfaların daha intensiv axınının başlandığı həmin "hərc-mərclik dövrü"nü özündə əks etdirir. Bütün bunlar təsərrüfat formalarında dəyişikliklərə, əhalinin təsviri sənətində müxtəlif üslubların qarışmasına və paralel mövcudluğuna səbəb oldu.

Kubanyanı və Şimali Qara dənizyanı skif kurqanlarının sənət abidələri ilə müqayisə edilən Ziviya dəfinəsinin skif üslubu qızıl əşyalarını B.B.Piotrovski e.ə. VII əsrin sonuna və VI əsrin əvvəllərinə aid edir.

R.B.Barnet Ziviyə dəfinəsini müxtəlif dövrlər və ayrı-ayrı üslublarda hazırlanmış əşyalarla birlikdə dəfn sayır. Bütün bu əşyaların tapıldığı sarkofaki təsvirlərinə və formasına görə, o, e.ə. VII əsrin sonlarına aid edir.

A.Qodar əşyaların əksəriyyətini, R.Girşman isə onların ancaq bir qismini (digərlərini o, aşşurlar və ya skiflərə aid edir) mənşəcə yerli hesab edirlər.

A.Qodar ilk, eləcə də, sonrakı nəşrlərində güman edir ki, skiflər mannalıların incəsənətini qəbul etmiş və bu sintez sayəsində sonralar Ön Asiya və Orta Rusiyada yayılmış "skif heyvani üslubu"nu yaratmışlar.

S.İ.Rudenko özünün "İskusstvo Altaya i Peredne Azii" (Moskva, 1961) əsərində Ön Asiya incəsənəti (qismən də Ziviyə əşyaları) ilə Altay və Şimali Qara dəniz kurqanlarından tapılmış əşyalarda bəzi ümumi cizgilər aşkara çıxarır. Lakin o, Ön Asiya incəsənətinin skif tayfaları incəsənətinə təsirinin izahını düzgün saymır. O, eyni zamanda, qeyd edir ki, Şimali Qara dənizyanı abidələrində qabarıq əks olunan e.ə. II minilliyin birinci yarısına aid edilən Ön Asiya incəsənəti ünsürləri, xüsusilə də, "skif heyvani üslubu" vaxt ötdükcə, Qara dənizyanı skiflərin Ön Asiya ilə əlaqələri zəiflədikcə tənəzzülə uğrayır və sadələşir. E.ə. V əsrdə Qara dənizyanı skiflərinin incəsənətinə Girşman incəsənəti öz təsirini göstərir.

Skif incəsənətinin Ön Asiya incəsənətinin təsiri altında yaranması nöqteyi-nəzərini M.İ.Artamonov da müdafiə edir. O, belə hesab edir ki, bu incəsənət nə skif, nə də Midiya mədəniyyəti olmuşdur; bu, gəlmələrin qədim Mesopotamiya bədii irsini mənimsəməyə əsaslanan İran incəsənətidir.

İndi demək mümkündür ki, Manna incəsənəti gəlmə tayfaların incəsənətinə təsir etməliydi, belə ki, onların gəldiyi dövrdə Manna əhalisi oturaq həyat tərzi keçirirdi və yüksək inkişaf etmiş sənətkarlıq istehsalına malik idilər. Bunu Ziviyədən tapılmış əşyalardan başqa əvvəlki dövrə aid edilən Həsənlu tapıntıları da göstərir.

Bu zonada ən böyük arxeoloji obyekt Urmiya gölünün cənub sahilində, Həsənlu kəndi yaxınlığında yerləşən təpədəki qədim yaşayış məskənidir.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs .- 2012.- 13 iyul.- S.14.