Qədim Azərbaycan Manna dövlətinin əhalisi

Qədim Azərbaycan Manna dövlətinin əhalisi türkdilli mannalardan ibarət idi. Tarix elmində Manna əhalisinin etnik tərkibi haqqında müxtəlif baxışlar mövcuddur. S.Qaşqay mənbələrə əsaslanaraq yazır ki, R.M.Böhmer Manna əhalisini hürri hesab edir və Manna dövlətinə aiddiyyatı olan Aşşur və Urartu mətnlərində qeyd edilən şəxs adlarının və coğrafi adların tam siyahısını göstərir. Bu adları təhlil edərək, o, belə nəticəyə gəlir ki, onların əksəriyyəti hürrilərə bəziləri kassilərə, ancaq bir neçəsi isə irandillilərə aiddir.

Q.A.Melikişvili hesab edir ki, Şərqə doğru xeyli uzaqlara irəliləmiş hürri ünsürləri Dağlıq Zaqroşda adacıqlar şəklində Zaqroş-Elam dil qrupuna mənsub əhali arasında mövcud idilər. Lakin Manna dövləti hürri təsirini hürri etimologiyasının seçildiyi bəzi şəxs adlarına və toponimik adların tədqiqinə əsaslanan fərziyyələr irəli sürmüşdür. O, belə hesab edir ki, həmin şəkilçili toponimik adlar mənşəcə İber-Qafqaz dillərinin Şimali-Şərqi Dağıstan qrupuna yaxındır. Dağıstanda indi də şəkilçili toponimlərə addımbaşı təsadüf edilir. (Qunib, Purib, Kaxib, Arçıb, Qalib və s.) Bundan başqa Q.A.Melikişvili Alban-Dağıstan və Urmiyayanı əyalətlərin qədim etno-toponimik adlarındakı oxşarlığa (ümumiliyə) də nəzəri cəlb edir. O, nümunələr göstərir: Zikertunun paytaxtı Parda və Albaniyada Bərdə şəhəri, qədim Andiya və Dağıstan müasir toponimikasında Andi və s.

R.Dayson belə hesab edir ki, hürrilər ta Elamadan Zaqroş dağlarına səpələmişdilər və Manna dövlətinin də əhalisi hürrilər olmuşdur. Onun ehtimalına görə, hürrilər Həsənlu rayonunda hələ e.ə. XII əsrdə mövcud idilər. Bu rayonda təqribən e.ə. XIII əsrin sonunda e.ə. XII əsrin əvvəlində mədəniyyətlərin əvəzlənməsi baş verdi. Əvvəllər mövcud olmuş ölüləri yaşayış məskəninin daxilində basdırma adətindən fərqli olaraq, qəbiristanlıq üçün xüsusi sahələr ayrılması adətinin meydana çıxması da həmin dövrə aiddir. Həmin dövrədək orada yayılmış və e.ə. 1600-1250-ci illərə aid edilən (Həsənlu VI dövrü) paralel zolaqlar, büsbütün üçbucaqlar, dam-damalar, şüa xətləri və s. həndəsi ornamentlərlə bəzədilmiş boyalı keramika, demək olar ki, tamamilə aradan çıxır. Onu məmulatları çox kobud hazırlanmış tutqun qara rəngli monoxrom keramika (Həsənlu V dövrü) əvəz edir. Tutqun qara rəngli keramika ənənələri sonralar (Həsənlu IV dövrü) da davam edir, köhnə formalar qalmaqla yanaşı, yeniləri meydana çıxır. Əşyalar nisbətən səylə hazırlanır və daha zərif görkəm alır.

R.Daysonun fikrincə, e.ə. XII əsrdən e.ə. VII əsrədək qəbiristanlıq üçün eyni bir sahədən istifadə adətinin davam etdirilməsi və oxşar dəfn adətlərinin mövcudluğu da əhalinin etnik tərkibinə sabitliyini təsdiq edir. Qəbrə ölü ilə yanaşı, içində yemək və içki olan müxtəlif küplər, bəzək əşyaları qoyulurdu. IV dövrdə yalnız içki küplərinin forması özündən əvvəlki dövrün formalarından fərqlənir. Lüləyi uzun çaydan növlü formalar üstünlük təşkil etməyə başlayır.

1957-ci-1958-ci illərdə Həsənluda aşkar edilmiş sümük materiallarının, eləcə də, O.Steynin 1936-cı ildə burada qazdığı materialların tədqiqi yerli sakinlərin əsasən uzunbaşlı, Aralıq dənizi tipli olduğunu göstərir. T.A.Ratbun belə nəticəyə gəlir ki, uzun bir dövr ərzində burada əhalinin fiziki tipi yekcins və sabit olmuş, həm də müxtəlif mədəniyyətlər dövrünün nümayəndələri arasında elə bir fərqlənmə əlaməti müşahidə edilməmişdir. R.Dayson da bu tipin e.ə. I minilliyin əvəllərində Həsənluda, Göytəpədə və s. yaşanılanlarla uyğun gəldiyini göstərir. O, qeyd edir ki, yalnız e.ə. IX-VIII əsrlərdə Təpə Sialkda, həmçinin, Xəzər dənizi sahilində I Şahtəpədə qısabaşlı, həm də lap qısabaşlı fərdlər görünməyə başlayır.

Həsёnlu qazıntıları zamanı tapılmış müxtəlif bədii sənət əşyaları üzərində insan təsvirləri aşkar edilmişdir. İnsan fiqurlarına naxış vasitəsi kimi qablarda, möhürlərdə və bir tunc dəstəkdə təsadüf olunur. Onların enli burnunun üstü alınla düz birləşmiş gözləri aralı olmuş; qısa saqqal və çiyinlərədək tökülmüş uzun saç saxlamışlar. Skelet qalıqlarına əsasən, V.Krouford belə nəticəyə gəlir ki, onlar orta boylu (təqribən 165 sm) olmuşlar. T.A.Ratbun daha dəqiq ölçü göstərir: kişilərin orta boyu – 168,32 sm, qadınlarınkı-159, 55 sm.

R.Daysonun fikrincə, bütün bu mədəniyyət elementləri və antropoloji dəlillər mannalıların hürrimənşəli olmaları lehinədir. Həsənlular tapılmış qızıl camın üzərindəki təsvirlərin Q.Porada tərəfindən Kumaria haqqında hürri mifinə illüstrasiya kimi çox inandırıcı şəkildə şamil edilməsi də mannalıların hürrimənşəli olmaları xeyirinə tutarlı dəlildir.

S.Qaşqay yazır: «Beləliklə, tədqiq edilən ərazinin əhalisinin etnik mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsində linqvistik təhlillə yanaşı, maddi mədəniyyət dəlillərini də nəzərə almaq lazımdır. Urmiyayanı əyalətlərin bizə məlum olan qədim əhalisi olan kuti-lullubu etnik qrupları hürrilərin buraya gəlməsi ilə tamamilə aradan çıxa bilmədi. Görünür, kuti-lullubu və hürri tayfaları uzun müddət yanaşı yaşamış, sonralar mannalıların güclənməsi ilə əlaqədar olan vahid dövlətdə birləşmişlər. Kuti və hürri dillərinin qohum olması da mümkündür. Qədim Şərq dilləri və Qafqaz dilləri arasında linqvistik əlaqələr problemini tədqiq edən İ.M.Dyakonov belə hesab edir ki, hürri-Urartı dili çox güman ki, küti tayfalarının da mənsub olduqları nax-Dağıstan dilləri qrupu ilə bir sıra oxşar struktur cizgilərinə malikdir. O, öz nöqteyi-nəzərini və kuti tayfalarının yaşadıqları ərazilərdə yayılmış Kür-Araz eneolit mədəniyyətinin mövcudluğu faktı ilə əsaslandırılır.

Mannalılar hətta hürri olsaydılar da, bu, heç də mannalıların birləşdirdikləri bütün ərazilərdə hürri tayfalarının yaşadıqları demək deyildir. Hər şeydən əvvəl, bunun etiomologiyası açılmamış və hürri dili ilə izah edilə bilməyəcək toponimik adlar qalmış şimal əyalətləri barədə dəqiq söyləmək olar.

Bununla əlaqədar hesab etmək lazımdır ki, istər bu, istərsə də digər tayfalar e.ə. I minilliyin əvvəllərində bu ərazidə inkişaf edən mədəniyyətə öz töhfələrini vermişlər.»

Q.Qeybullayev mannalıların türk mənşəli olmasını müdafiə edir. O, mənbələrə əsaslanaraq, göstərir ki, Urmiya gölünün ətraf ərazisi və oradakı əhali er. əvvəl IX əsrə (dəqiq ilk dəfə er. əv. 843-cü ildə) aid Assur mənbəyində Manna er. əv. VIII əsrə aid Urartı mənbəyində Manna adlanır. Manna ərazisi er. əvvəl III minillikdən başlayaraq, kuti və lulubelərin məskun olduqları ərazi olduğuna görə, mannalar (yaxud mannalılar) onların birbaşa varisləri sayılır. İ.M.Dyakonov yazır ki, Manna dövləti lulube-kuti dövlət qurumu idi.

Tarixşünaslıq Manna müəyyən bir etnosun adı kimi nəzərə alınır. Q.A.Melikişvili yazır ki, Manna yerli etnik addır. Deməli, ölkə orada yaşayan «Manna» etnosunun adı ilə adlanmışdır. Manna əvvəlcə konkret bir tayfanın, sonra tayfa birləşməsinin, daha sonra er. əv. IX əsrin 30-cu illərindən Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumunun adıdır. Bu dövlət er. əv. 615-613-cü illər arasında Midiyaya birləşdirilmişdir. Ümumiyyətlə, qədim türk xalqlarının tarixində Manna ilk türk dövlətidir. Azərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin tarixi Mannadan başlanır. Yuxarıda deyildiyi kimi, «Manna» müəyyən bir etnosun etnik adı, özünü adlandırmasıdır. Bununla əlaqədar olaraq, iki problemi həll etmək lazım gəlir: «Manna» etnoniminin yerli tələffüz formasının bərpa edilməsi və mannaların etnik mənubiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi.

Mannaların türk mənşəli olduğunu göstərən mühüm faktlardan biri də Urmiya gölünün adlarının türkcə olmasıdır. Bir antik mənbədə Urmiya gölü «Mantiana» adlandırılır (Strabon XI, XIV, 8). Tədqiqatçılar bu toponimi mənbələrdə Midiyada yaşaması göstərilən və hürri mənşəli sayılan Matian, Matiyen tayfasının adı ilə eyniləşdirmiş və bununla da mannaların hürri mənşəli olması nəticəsinə gəlmişlər (50,12). Əslində, «Mantiana» toponimindəki «ana», yaxud «ena» sonluğu qədim yunan dilində, adətən, yer adlarına əlavə olunan (məsələn, Atropatena, Kaspiana, Sirakene və s.) şəkilçidir. Deməli, «Mantiana» toponiminin kökü «Manti»-dir. Əslində, bu ad Mantu kimi bərpa olunmalıdır; «Mantu» hidronimi isə «mai» komponentindən və «su» sözünün fonetik şəkli (qədim türk dillərində s-t əvəzlənməsi vardır, müasir Caqatu və Taqatu çaylarının adlarında olduğu kimi) olan «tu» sözündən ibarətdir. Türk dillərində t-s əvəzlənməsi məsələn, turanq və şuranq (şoranlıq) sözlərində əksini tapmışdır. Qərbi Sibirdə Altaymənşəli kamasinlər, koyballar və karakaslar indi də «göl» sözünü thu sözü ilə ifadə edirlər. Altayda Sayan dağlarında bu göl Thu adlanır. Altay dil ailəsinə mənsub selkup dilində tu «göl» deməkdir. (E.Q.Bekker. Yujno-samodiyskie qidronimı Tomskoy oblasti, «Toponimka Vostoka», M. 1969, s. 183). «Mantu» hidronimindəki «mann» komponenti isə qədim türkcə menqi (qırğızca menqi, manqi, özbəkcə manqu, buryatca menxu, xalxa-monqolca munx və s.) «daimi», «həmişəlik» (yəni axan sulardan fərqli olaraq «axmayan su», «daim dayanan su») sözünün fonetik formasıdır. Ehtimal ki, sözün sonundakı «iq» qovuşuq səsi «i» kimi tələffüz edilmiş, ondan sonrakı «i» səsini Strabon, yaxud onun məlumatçısı ixtisar etmişdir. Beləliklə, «Manti» (ana) hidronimi azərbaycancaya çevrilsə, «daimi (axmayan) su «göl» mənasını verir. Müqayisə üçün deyək ki, Tuvada Menqi-Xol (Mengi-Göl) adlı göl vardır (145, 368).

Qeyd edilməlidir ki, asur mənbələrində Urmiya gölü Zamua adlanmışdır. İndiyədək bu adın mənası açılmamışdır. «Zamua» hidronimindəki «mua» komponenti, məsələn, başqırdca bıua, tatarca bua «türk dillərində m.b əvəzlənməi səciyyəvidir), bu (su, göl) sözü (62,30). Ola bilər. Çox maraqlıdır ki, Şumer dilində pu «bulaq» mənasındadır. Tatarıstanın hidronimiyasında «bua» sözü geniş yer tutur. (82) Tunqus-Mancur dillərində mu, mue «su» deməkdir (bax: Sravnitelnıy slovar tunquomançurjurskix yazıkov, c.1,L, 1975, s. 548). Qərbi Sibirdə kamasinlər, koyballar və karakasların dillərində «bu» sözü «çay» deməkdir (Bax: E.Q.Bekker, göst, məqaləsi.s. 183). Adın birinci komponenti güman ki, türkcə çay, say, yəni «vulkan mənşəli daşlı yer» (145, 491-492) deməkdir. «Zamua» hidroniminin «mua» komponenti Urmiya gölünün adında indiki tələffüzdə «miya» hissəsi ilə eynidir. «Urmiya» hidronimi Altay dil ailəsinə mənsub ur, ure, yəni «yüksəklik» (Bax: Sravnitelniy slovar tunquso-mançjurskix yazıkov c. İ. L.1977 və mua, yəni «su (göl)» sözlərindən ibarətdir. Həqiqətən də, Urmiya gölü dəniz səviyyəsindən 1300 m yüksəklikdə yerləşir.

Q.Qeybullayev daha sonra yazır: «Bununla əlaqədar olaraq «Urartu» adının mənşəyi diqqəti cəlb edir. Tədqiqatçılara görə, bu ad sami mənşəli asur dilindədir və «hündür ölkə», «yüksək dağlıq yer» mənasındadır. Həqiqətən də, urartular «Urartu» adını bilmirdilər, onlar ölkələrini Biaini adlandırırdılar. Lakin «ur» və «art» tərkib hissələri mənşəcə aur dilində deyildir. Güman ki, «Ur-art» kimi səslənmiş bu adın yalnız sonundakı «u» adlıq hal şəkilçisi asurcadır və deməli, «Ur-art» adını asurlar hansısa bir türkmənşəli xalqdan mənimsəmişdir. «Ur-art» adı qədim türkcə or, ur «hündür», «yüksəklik» (Urmiya gölünün adında olduğu kimi) və art «dağlıq ərazi» (Art-Sak adında olduğu kimi) mənalarındandır. Dağlıq Altayda əvvəli «ur», sonu «art» sözləri ilə düzəlmiş çoxlu oronim məlumdur. Həqiqətdə də, Urartu ölkəsi Van gölünün ətraf dağlıq ərazisini əhatə edirdi.»

Müəllif qeyd edir ki, «Avesta»da və pəhləvi mənbələrində Urmiya gölü Çayeçasta adlanır. Bu adın indiyədək inandırıcı etimologiyası verilməmişdir. Tədqiqatçıların çoxlu səylərinə baxmayaraq, onu fars və ya başqa İran dilləri vasitəsilə izah etmək mümkün olmamışdır. Belə də olmalı idi, çünki fars dilində «Çayeçasta» kimi verilmiş ad türk mənşəlidir. Bu adın «çay» komponenti aur mənəbində Urmiya gölünün adı əvvələn, aur dilində «ç» səsi olmadığına görə kati bonu «z» səsi ilə ifadə etmişdir; ikinci, mixi yazıda «y» səsini ifadə edən işarə olmadığına görə, kati bonu buraxmalı və deməli, «çay» sözünü «za» («ça») kimi yazmalı idi. Türk dillərində say, çay çoxmənalı sözlərdəndir. Azərbaycanca çay «axan su» mənasından başqa türk dillərində bu öz həm də «vulkan mənşəli daşlıq yer» «Urmiya gölündə, həqiqətən də, çoxlu vulkan mənşəli adalar vardır) deməkdir. Həmin adalarda qədimdən qalalar və möhkəmləndirilmiş məntəqələr mövcud idi. «Dayaz yer» (Bax, 100) mənasında Azərbaycan dilində də say sözü asur və qədim fars dilində yazılmış formalardır və türkcə say, çay «vulkan mənşəli daşlıq yer» sözünü əks etdirir.

«Çayeçasta» adının ikinci komponenti-orta farsca (pəhləvicə) yazılışda «ças» sözü türk dillərindəki y-c-ç əvəzləməsinə görə yas (yaşıl, göy) sözüdür. Nəhayət, adın sonuncu «ta» komponenti eynilə «Mantu» (Strabonun məlumatında Mantiana, Mantu sözündən) hidronimindəki tu-«su», «göl» sözünün farsca «ta» kimi yazılmışdır.

VAHİD ÖMƏROV

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 24 iyul.- S.14.