Qədim Azərbaycan Manna dövlətinin ictimai-iqtisadi həyatı

Qədim Azərbaycan Manna dövlətində əkinçilik, maldarlıq, atçılıq inkişaf etmişdi. Manna dövlətinə dair mənbələrdə bu barədə məlumatlar var: Mannanın vadi və dağətəyi yerlərinin əhalisi əkinçiliklə məşğul olur, müxtəlif dənli bitkilər əkirdilər. Qazıntılar zamanı burada arpa, buğda, darı qalıqları aşkar edilmişdir. Əkinçilər torpağı şumlamaq üçün həm dəmir toxa, həm də xışdan, biçində dəmir oraqdan istifadə edirdilər. Assur mixi yazılarında Mannada taxıl anbarlarının olması barədə məlumat vardır. Taxıl saxlamaq üçün xüsusi binalar tikirmişlər. Adətən, böyük anbarlar dövlətə, yaxud hökmdara məxsus idi. Yəqin ki, quraqlıq, yaxud aclıq vaxtı dövlət anbarlarından əhaliyə taxıl paylanırmış. II Sarqon Mannanın Sanqibutu vilayətinin taxıl anbarlarını ələ keçirmişdi. Bu haqda o, belə məlumat verir: "Ölkənin və əhalinin yaşayışı üçün onun uzun müddət ərzində anbarlara yığdığı çoxlu arpa və buğda ehtiyatlarını at, qatır, dəvə, ulaqla aparmağa bütün ordumu vadar etdim və öz düşərgəmə təpə boyda yığdırdım. Adamlarımı zəngin və doyumlu yeməklə təmin etdim". Eyni zamanda, II Sarqon Tarui və Tarmakisu istehkamlı şəhərlərinin anbarlarını da taladı və öz ordusunu yedizdirdi. O, Aniaştaniya məskənində arpa ehtiyatı olan anbarları da ələ keçirərək, xeyli məhsulu və heyvanlar üçün toplanmış samanı yandırıb məhv etdi. Taxıl anbarları Mannanın Uişdiş vilayətində də tikilmişdi. Müxtəlif taxıl növlərinin becərilməsi mannalıların təsərrüfatında mühüm yer tuturdu. Bəzi hallarda, məsələn, II Aşşurnasirpal Mannanın Zamua ölkəsindən taxıl və samandan ibarət vergi alırdı. II Sarqonun yürüşü zamanı Ullusunu onun ordusunu yeməklə təmin etmək üçün xüsusi un və şərab anbarları düzəltdirmişdi. Şərab iri həcmli küplərdə saxlanırdı. Əkinçilik təsərrüfatının bir sahəsi kimi, Mannada bağçılıq inkişaf etmiş, üzümçülük geniş yayılmışdı.

Solmaz Qaşqay öz əsərində göstərir ki, yazılı mənbə və maddi mədəniyyət məlumatları nə qədər lakonik olsa da, biz e.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiyayanı hövzə əyalətlərində istehsalın səviyyəsi və təsərrüfat formaları haqqında müəyyən təsəvvür əldə edə bilərik. Əsas təsərrüfat növləri hələ qədimdən əkinçilik və maldarlıq olmuşdur.

Zaqroş dağ sistemi, onun su ehtiyatı və iqlim şəraiti, indi olduğu kimi, qədimdə də demək olar ki, özündə təsərrüfat məqsədli istifadə üçün tükənməz imkanlara malikdir və münbit çökəklikləri əkinçiliklə məşğul olmağa şərait yaradırdı.

İranın qərb hissəsinə, əsasən, qış və yaz fəsillərində ildə 500 mm-dək yağıntı düşür. Atlantik qütb hava kütləsinin bu rayona axını sayəsində yayda dağlara yağış yağır. Silsilənin qərb yamacları daha rütubətli olduğu üçün burada dəmyə əkinçiliyi xeyli geniş inkişaf etməli idi. Min metrdən daha yüksəklikdə yerləşən qəhvəyi və qara-boz torpaqlarla səciyyələnən ərazi yağıntı ilə yaxşı təmin olunmuşdur. Beləliklə, yüksək dağ çökəkliklərində və maili qərb yamaclarında dəmyə əkinçiliyinin yayılması mümkündür.

Şərq yamaclarında iqlim xeyli qurudur. Belə ki, Xəzər dənizindən gələn rütubətli hava kütləsinin qarşısını Elburs dağının qolları kəsir. Burada suvarma və su təchizatında kəhriz sularından istifadə olunur. Elburs, Talış və Boqrovdağ silsilələri Xəzər dənizinə yönəlmiş şərq yamacları hədsiz yağmurlar nəticəsində güclü kəsintilərə məruz qalmış və enliyarpaqlı sıx meşə zərlə örtülmüşdür. Urmiya gölünə tökülən Cağay və Tatay çaylarının vadiləri çox münbitliyi ilə fərqlənir.

Assuriya çarları basqın etdikləri ərazidən bol qənimət ələ keçirdiklərini, yerli hökmdarlardan hər il bac topladıqlarını bildirirlər. Birdəfəlik bac, adətən, taxılla alınmırdı, çünki kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatından yürüşün özündə qoşunu dolandırmaq üçün istifadə olunurdu. Assuriya istilaçılarını mal-qara, metal və metaldan hazırlanan məmulat daha çox maraqlandırırdı. Lakin illik bac olaraq, hər il başqa şeylərlə yanaşı, taxıl da alınırdı.

Həsənluda aparılan qazıntı işlərinin nəticələri rayonun iqtisadiyyatında əkinçiliyin çox mühüm yer tutduğunu söyləməyə imkan verir. Burada iki və altı cərgə arpa, bir neçə növ buğda və darı yetişdirilirdi. Digər tikintilər sırasında burada içərisində müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı olan anbarlar da aşkar edilmişdir.

Əkinçilik qədim əhalinin əsas peşələrindən biri olduğuna görə, əkinçilik texnikası yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməli idi. Dəmir dövrünə keçdikdən sonra əkinçilik alətləri təkmilləşdirilməyə başlandı. Tarlalar ağac kotanla, dəmir toxa ilə şumlanırdı. Taxıl dəmir oraqla biçilirdi. Həsənluda qazıntı zamanı dəmir toxalar və dəmir oraq tiyələri tapılmışdır.

Təsərrüfat haqqında xüsusilə çox məlumatı II Sarqonun e.ə. 714-cü ildə Urartuya qarşı yürüşünün müfəssəl təsvirindən almaq mümkündür. Bu təsvirdə Mannada və onun tabeliyindəki vilayətlərdə arpa ilə dolu anbarların ələ keçirilməsindən, zəngin əkinçilik rayonlarının var-yoxdan çıxarılıb xaraba qoyulmasından danışılır. İstilaçının keçdiyi bütün yol boyunca mannalılar onun qoşununu ərzaqla təmin etməyə məcbur idilər. Məsələn, deyilir ki, Manna çarı Ullusunu Zirdakka qalasında "mənim (II Sarqonun) qoşunumu yedirib- içirmək üçün anbarlara un və şərab doldurmuşdur".

Zikirtu ilə döyüşə hazırlaşanda II Sarqon Mannanın Panziş qalasını möhkəmləndirmişdi: "Onun (Ullusununun) qalası Panzişə... yaxınlaşdım. Bu şəhəri daha da möhkəmləndirdim, onun içərisinə yağ, dən, şərab və döyüş ləvazimatını qaldırdım".

Suvarma kanalları şəbəkəsi barlı-bəhrəli bağlar və üzümlüklər salmağa imkan verirdi. Bizə məlum olduğuna görə, Urartu çarı I Rusa mannalılardan zəbt etdiyi Sanqibutu vilayətinin Ulxu şəhərinin ətrafında kanallar çəkdirmişdi. "O axar su aparan kanal qazmış və onu Fərat çayı kimi gur axmağa məcbur etmişdir. Kanaldan saysız-hesabsız arxlar ayırmışdı... zəmiləri həqiqətən suvarırdı". Bu təsvir Tuşna şəhərinə çəkilmiş Minuanın yaxşı qalmış kanalını xatırladır.

Solmaz Qaşqay daha sonra qeyd edir ki, əkinçiliklə yanaşı, maldarlıq da təsərrüfatın ən mühüm sahələrindən biri idi.

Cənubi Azərbaycanın şimali-qərb hissəsi - Qaradağın ətəklərinin Muğan düzü ilə qovuşduğu yerlər yaxşı qış otlağıdır. Zaqros dağları sistemində geniş təbii otlaqlar vardır və burada ayaqaltı yemlə milyonlarla mal-qara saxlamaq mümkündür.

Manna ərazisində qaramal, davar, at saxlanılması mixi yazılardan bəllidir. Burada köçəri maldarlıq (yaylaq maldarlığı) inkişaf etmişdi. Mal-qara yazda dağlara sürülür, payızda vadilərə gətirilirdi. B.B.Piotrovskinin fikrincə, ola bilsin ki, Urartu çarlarının yürüşlərinin vaxtı yaylaq maldarlığı ilə bağlı imiş. Daha çox qənimət ələ keçirmək mümkün olsun deyə, yürüşlər ya mal-qara dağlara sürülənə qədər, ya da dağdan qaytarılandan sonra edilirdi. Bu mülahizənin düzgünlüyünü o da təsdiqləyir ki, Həsənlu ərazisinə yürüş və qədim qalanın dağıdılması yayın sonuna təsadüf etmişdi: buradan üzümlə dolu qablar tapılmış, görünür, şərab çəkmək üçünmüş.

II Sarqon bildirmişdi ki, düuzu ayı (iyun-iyul aylarına müvafiqdir) "qoşun yığmaq və düşərgə salmaq üçün" buyurulubdur. Yürüşlərin təsvirinin sonunda adətən çoxlu qaramal və davar aparıldığı haqqında məlumat verilirdi.

II Aşşurnasirapal Daqara ölkəsindən və bütün Zamuanın çarlarından bac alaraq, "at, qaramal və davar" tələb edirdi. III Salmanasar Mannanın adını ilk dəfə çəkəndə, buradan "saysız-hesabsız qaramal və qoyun" ələ keçirdiyini söyləyir.

I Argişti Aza vilayəti və Mannada külli miqdarda mal-qara ələ keçirir. O, məlumat verir ki, 2411 baş qaramal, 6140 baş davar, 170 at və 62 dəvə aparmışdır. Aza vilayətində, əsasən, əkinçilik və bostançılıq geniş yayıldığına görə, mal-qaranın hesabı bütövlüklə Mannaya aid edilir.

I Argiştinin oğlu II Sardurinin kitabəsində bir neçə vilayətdən, o cümlədən, Puluadidən ələ keçirilən mal-qara sadalanır və sayı göstərilir. Puluadi ölkəsinin payına təkcə bir yürüş zamanı ələ keçirilən təqribən 1400 baş at, 1200 başdan çox qaramal və 18 min başdan çox davar, 115 baş dəvə düşür.

Manna çarlığının vilayətlərində atçılığa çox böyük əhəmiyyət verilirdi. Qafqazda və Ön Asiya vilayətlərində at ən azı e.ə. III minillikdən məlum idi. Bizim III minilliyin birinci yarısına aid Elam təsərrüfat sənədləri arasında ayğır, madyan və dayçalara aid məlumatlar vardır.

Kassilər dövrünə aid Babil sənədlərində və incə-sənətində at xatırlandığına görə, onun əhliləşdirilməsini kasirlərlə əlaqələndirirlər. Atçılıq tədricən daha geniş yayılır. O, iqtisadiyyat və hərbi işdə aparıcı mövqe tutmağa başlayır, bəzi əyalətlər atçılığın inkişafı üzrə ixtisaslaşır. Mannanın təsərrüfat həyatında atın əhəmiyyətinin güclənməsini köçmə maldarlığın inkişafı ilə bağlayırlar. Mal-qaranın sayının çoxalması otaqların genişlənməsini, maldarların get-gedə öz yaşayış məskənlərindən daha da uzaqlaşmasını tələb edirdi. At köç yurdlarını yaşayış məskənləri ilə birləşdirən əsas nəqliyyat vasitəsinə çevrildi.

E.ə. II-I minilliyin ayrıcında və xüsusilə I minilliyin əvvəlində minik atından hərbi məqsədlərlə istifadə edilməsi, süvariliyin yayılması irandilli əhalinin məskunlaşması ilə əlaqədar idi. Görünür, qonşu xalqların süvari qoşunları məhz öz silahlı süvariləri ilə güclü olan irandilli tayfalarla mübarizədə təşəkkül tapmışdı.

Atçılıq sürətlə yayılır, iqtisadiyyatda və hərbi işdə getdikcə daha böyük yer tuturdu. Urmiya gölünün şimal-şərq əyalətlərinin təbii şəraiti - təbii otlaqlar olan alp çəmənləri və münbit vadilər atçılığın inkişafına imkan yaradırdı.

Assuriya qaynaqlarında Urmiyaboyu vilayətlərdən alınan bac sadalanarkən, tədricən at birinci göstərilir, bəzi vilayətlərdən bac olaraq ancaq at alınırdı. Mannaya yürüş etmiş çarların demək olar hamısı belə məlumat verirdi: "Mannalılardan qoşqu atları bac aldım". Zamuadan, Gilzandan, Messidən, Gizilbundadan Assuriya çarına qoşqu atları göndərirdilər. I Rusa zamanında urartulular tərəfindən tutulan, lakin Assuriya çarının köməyilə yenidən Mannaya qaytarılan Manna vilayəti Subinin əhalisi at yetişdirməkdə xüsusilə mahir idi. II Sarqonun kitabəsində bu barədə ətraflı danışılır: "Həmin vilayətdə yaşayan adamların bütün Urartuda süvari qoşun üçün at əhliləşdirməkdə tayı-bərabəri yoxdur. Öz geniş ölkəsində, öz çar alayı üçün bəslədiyi və hər il vergi kimi aldığı kiçik dayçaları, Urartu adamlarının mannalılar ölkəsi adlandırdıqları Subi vilayətinə gətirirdilər, boy-buxununa baxmayınca, minib səyirtməyincə, gərdişə gəlməyi, dövrə vurmağı, dönməyi, döyüş üçün vacib olan bütün vərdişləri öyrətməyincə, bu dayçaları yəhərləmirdilər".

Urartu hökmdarı I Rusanın döyüş zamanı minik atlarından istifadə etməsi II Sarqonun: "öz qoşununu sıraya düzdü, onları qaçağan minik atlarına mindirdi və silah verdi" məlumatından da bəlli olur.

Subi vilayətinin Sanqibutu ilə həmsərhəd zonasında Uşkaya ilə Tarmakisa (indiki Təbriz) qalaları arasında yerləşən Aniaştaniya məskənini II Sarqon "ilxılar evi" adlandırır.

Gizilbunda vilayəti qəsəbələrin rəisləri Mannanın Zirdiakka qalasına II Sarqona qoşqu atları, sayagəlməz qaramal və davar gətirirdilər.

Mannalı Ullusunu da II Sarqona "qoşqu ləvazimatı ilə birlikdə qoşu atları" bəxş etmişdi.

Həsənludan tapılan müxtəlif əşyaların üzərindəki rəsmlərdən görünür ki, təkərli nəqliyyat da, atminmə də geniş yayılmışdı. Qızıl və gümüş camların üzərindəki təsvirlər biratlı və ikialtı arabaların mövcud olduğunu göstərir. Bunların bəzisi çox tutumlu idi: ikiatlı arabada üç adam yerləşirdi. Arabanın dalınca iki döyüşçü yəhərsiz at aparırdı. Hər iki arabanın təkərlərində Assuriya və Urartu arabalarında olduğu kimi, altı dəndənə vardı.

Həsənluda e.ə. IX əsr layından üzərində at və atlı təsviri olan ağac relyef tapılmışdır. Qazıntı zamanı aşkar edilmiş əşyalar arasında at, qoç və buzov başı formasında məharətlə hazırlanmış ritonlar (su içmək üçün qablar) vardır. Buradan kəm və bər-bəzəkli qoşqu şeyləri ilə birlikdə dəfn edilən at da tapılmışdır. At dəfn etmək Naxçıvan diyarında da geniş yayılmış bir adət idi. Qədim Şahtaxtı qəbiristanının bir çox qəbirlərində çoxlu qab-qacaqla birlikdə at skeletlərinə də rast gəlinir, lakin insan sümüklərinin izləri yoxdur. Mərlik mədəniyyəti daşıyıcılarının dəfn adətlərindən də ata xüsusi münasibət bəslənildiyini, ona hətta müəyyən dərəcədə sitayiş edildiyini görmək olar. Döyüşçülərin məzarları ilə yanaşı, atlar üçün ayrı-ayrı dəfn kameraları qurulurdu. Bu kameralardan at dişləri və tunc gəmlər tapılmışdır. Kaluraz məhəlləsində ayrı-ayrı at qəbirləri aşkar edilmişdir. Hər bir qəbirdən bütün qoşqu ləvazimatı və bəzək şeyləri ilə birlikdə üç at skeleti çıxmışdır. Beləliklə, görürük ki, bu vilayətlərdə əkinçiliklə yanaşı, maldarlıq və atçılıq da geniş surətdə inkişaf etmişdi.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs .- 2012.- 28 iyul.- S.14.