Azərbaycan mühacirətinin siyasi publisistikasında azərbaycançılıq
ideyası
Azərbaycan mühacirətinin ən çox göstərdikləri
fəaliyyət sahələrindən biri də siyasi
publisistika idi. Mühacirət
xadimləri müxtəlif kütləvi informasiya
vasitələrində dərc etdirdikləri dərin məzmunlu
məqalələrində milli
ideyaların alovlu carçısı kimi çıxış edir,
siyasi publisistikada
aşağıdakı ideyalar-Azərbaycan milli
azadlıq hərəkatını, millətçilik, dövlətçilik,
azadlıq, türkçülük və
azərbaycançılıq-vətənçilik təbliğ
olunurdu.
Azərbaycan mühacirətinin ən
çox göstərdikləri fəaliyyət sahələrindən
biri də siyasi publisistika idi. Mühacirət xadimləri
müxtəlif kütləvi informasiya
vasitələrində dərc etdirdikləri dərin məzmunlu
məqalələrində milli
ideyaların alovlu carçısı kimi çıxış edir,
siyasi publisistikada
aşağıdakı ideyalar-Azərbaycan milli
azadlıq hərəkatını, millətçilik, dövlətçilik,
azadlıq, türkçülük və azərbaycançılıq-vətənçilik
təbliğ olunurdu. Burada türkçülük
və azərbaycançılıq ideal
surətdə vəhdət təşkil edirdi,
azərbaycançılıq böyük
türk mədəniyyətinə
bağlı "milli-məna və bəşəri dəyərləri
mənimsəyən, hürriyyət, cümhuriyyət və istiqlal idealına sadiq Azərbaycan
vətənsevərliyi kimi təqdim edilmişdi".
Azərbaycançılığın tarixi missiyası olduğunu
göstərərək, M.B.Məmmədzadə
yazırdı: "Azərbaycan qədim zamanlardan
bəri tarixən müxtəlif dövrlərdə
özünəməxsus siyasi varlıq
göstərərək müstəqil dövlət halında
yaşamışdır. Bu ideala tərcüman olan Milli Azərbaycan Müsavat Xalq Firqəsi
1918-ci ildə milli Azərbaycan cümhuriyyəti
istiqlalının elanındakı təşəbbüsü,
bu təşəbbüsün fikrindən
işə keçirilməsi yolundakı fəaliyyəti ilə
... bütün azərbaycanlıların siyasi təşəkkülüdür".
Azərbaycan mühacirlərinin
milli ideya ətrafında birləşdirən mətbuat
orqanları - "Yeni Qafqaziya", "Vazəri Türk",
"Odlu Yurd", "Azərbaycan Yurt Bilkisi",
"Qurtuluş", "Azərbaycan" (Ankara), "Azərbaycan"
(Paris) "Azərbaycan" (Berlin), "Milli Birlik",
"İstiqlal", "Bildiriş", "Yaşıl
yarpaq", "Birlik dirlikdir", "Türk izi",
"Koroğlu", ""Türk yolu, "Xəzər",
"Dərgi", "Araz", "Hücum",
"Turan", "Mücahid" və başqaları əsil
ideya mübarizəsi aparırdı.
Bunlardan
əlavə, Azərbaycan mühacirləri SSRİ-dən olan
başqa mühacirlərin dərc etdikləri
aşağıdakı mətbuat orqanlarının işində
iştirak və müntəzəm olaraq müxtəlif səpkili
məqalələrlə çıxış edirdilər:
"Promeyet", "Birləşək Qafqasya",
"Qafqasya", "Qafqaz almanaxı", "Yaşa
Türküstan", "Yaşa Milli Yol" və s.
Politoloq
X.İbrahimli yazır: "Dərginin "Yeni Qafqasya"
adlandırılmasından da görünürdü ki, Azərbaycan
mühacirləri bütün Qafqaz mühacirləri ilə
iş birliyi yaradılmasının ilk təşəbbüsçülərindən
olmuşdur. Son dərəcə
zəruri olan bu birliyin gerçəkləşməsi üçün həm mühacirləri, həm
də Türkiyə ictimaiyyətinin siyasi
zümrəsini ideoloji-siyasi cəhətdən
hazırlamaq istiqamətində "Yeni Qafqasya" çox
işlər gördü. "Yeni Qafqasiya"nın məsul redaktoru
dağıstanlı Səid Əfəndi, redaksiya
heyətinin üzvləri isə Ş.Rüstəmbəyli, Əhməd
Cəfəroğlu, X.Xasməmmədov, Əmin Abid (Gültəkin) və Buxara
Respublikasının sabiq prezidenti
Osman Xoca idi.
1925-26-ci
illər arası qısa fasilədən sonra
ayda iki dəfə
çıxan dərgi, Əhməd həqqinin redaktorluğu
ilə yenidən fəaliyyətə başladı.
"Yeni Qafqasiya"
sovet hökumətini çox
narahat etdiyindən, Kommunist
Partiyasının qurultaylarında, konfranslarda
olan, ümimiyyətlə, bütöv
mühacirlərdən tez-tez gileylər eşidilirdi. Çiçerin,
Bağırov, M.Hüseynov və b. yüksək tribunalardan
Türkiyə hökumətinə təzyiqlər göstərməyə
çağırırdı.
"Sadəcə olaraq, 1927-ci ilin
axırlarında "fasilə verən" "Yeni Qafqasya" öz yerini 1928-ci ildə eyni proqramla və eyni hərarətlə çıxan "Azəri
Türk"ün məsul
redatoru Məmməd Sadıx Axundzadə idi (Azərbaycan Gənclər Birliyinin
sədri).
1929-cu ilin "Azəri Türk"ün nəşri dayandırıldıqdan sonra 1929-1931-ci illərdə "Odlu Yurt" məcmuəsi
dərc olunmağa başladı. İmtiyaz sahibi
A.Kazımzadə, məsul müdiri İ.Kamal olan "Odlu Yurt" Azərbaycan
mühacirlərinin II Dünya müharibəsi
başlayana qədər Türkiyədə
çıxardıqları axırıncı siyasi
yönlü məcmuə idi.
1930-cu il 7 avqustdan etibarən Azərbaycan mühacirləri
ilk siyasi həftəlik
qəzet olan "Bildiriş"in nəşrinə başladı. Bu qəzetin imtiyaz sahibi də A.Kazımzadə, məsul müdiri Kamal idi (1931-ci ildə məsul müdir
M.B.Məmmədzadə oldu).
1931-ci ildə Türkiyədəki Azərbaycan siyasi mühacirləri SSRİ-nin
təzyiqi ilə ölkədən
çıxarıldıqdan sonra, siyasi mətbuatın da fəaliyyəti
uzunmüddətli fasilə verməli oldu.
Ə.Cəfəroğlunun 1931-1934-cü illərdə
çıxardığı "Azərbaycan Yurt
Bilgisi" məcmuəsi siyasətdən
uzaq olsa da, Türkiyə hökuməti onun da nəşrinə
icazə vermədi (Məcmuə 1954-cü ildən yenidən
nəşrinə başladı).
1931-ci ildən mühacirət mətbuatının Avropa dövrü
başlayır. M.B.Məmmədzadə yazır:
"Bolşeviklərin bayram etdikləri
günlərdə, 1932-ci il dekabrın
10-da Berlində "Yeni Qafqasiya",
"Azəri Türk", "Odlu Yurt" və "Bildiriş" redaksiyalarının
iştirakıyla və eyni proqramla "İstiqlal"
qəzeti nəşrə başlamışdı".
1934-cü ildə isə Berlində Hilal Münşinin redaktorluğu ilə əsası qoyulan "Qurtuluş"
dərgisi, 1939-cu ilin sentyabrına qədər
(II Dünya müharibəsi başlanan ərəfədə Hitler bütün
mühacirət mətbuatının bağlanması barədə
göstəriş vermişdi. Bu addım həm
də Ribbentrop-Molotov
danışıqlarından sonra gözdən
pərdə asmaq üçün
atılırdı) fasiləsiz olaraq dərc
edildi.
1936-cı ildə Müsavat Partiyasının
xüsusi bülleteni
də ("Müsavat") öz nəşrinə başladı. Hələ
1926-cı ildə müsavatçılar Parisdə fransız
dilində partiyanın "Azərbaycan" adlı bir məcmuəsini buraxmaq
qərarına gəlmişdilər. Avropada
Azərbaycanla bağlı təbliğat aparmağı
qarşısına məqsəd qoyan bu məcmuənin təəssüf ki, ancaq iki
sayı işıq üzü görə
bildi. Onun sonra nəşr edilməməsinin səbəbləri
barədə məlumata təsadüf etmədik.
Azərbaycan mühacirlərinin 1932-ci ildə
Helsinkidə çıxardığı "Turan"
qəzeti haqqında da məlumat çox azdır. Hər sayında fin dilində Azərbaycanın həyatından
bir məqalə verən bu
aylıq qəzetin də ömrü çox olmamışdı.
Müharibə dövründə mühacirlər mətbuat
fəaliyyətini dayandırsalar da, Azərbaycan
legionları "Azərbaycan", "Hücum",
qəzetləri və "Milli Birlik" dərgisi ilə bu
boşluğu qismən də olsa doldururlar.
Müharibədən sonra eyni ildə (1952) iki
"Azərbaycan" jurnalı dərc olunmağa
başladı: bunlardan biri
Ankara Azərbaycan Kültür
Dərnəyinin orqanı, digəri isə Münhendə Azərbaycan
Milli Birlik Məclisinin
orqanı idi. Redaktoru
C.Hacıbəyli olan Münhendəki
"Azərbaycan" 1954-cü ildən nəşrinin
dayandırsa da, Azərbaycan Kültür Dərnəyi orqanı hələ
də nəşr edilməkdədir.
Ümumiyyətlə, mühacirlərimiz 1960-cı
ilə qədər, ayrı-ayrı illərdə və jurnal dərc etmişlər: "Yeni Qafqasiya", "Azəri
Türk", "Odlu
Yurt", "Azərbaycan Yurt
Bilgisi" və s.
Politoloq X.İbrahimli
mühacirləri siyasi publisistikasında əsas
mövzulara toxunaraq
yazır: "Azərbaycan mühacirlərinin
yaradıcılığında Qafqaz
bölgəsinin və təbii ki, konkert olaraq, Azərbaycanın
ümumi ictimai-siyasi və
geosiyasi durumunun təhlili
də xüsusi yer tutur. Problemlə bağlı yazılan əsərlərdə:
- Qafqazda rus
müstəmləkəçilik siyasətinin mahiyyəti;
- Şimali Qafqaz
Cümhuriyyətinin elan olunması və süqutu: obyektiv və subyektiv amillər;
- Qafqaz Birliyi
ideyası, onun reallaşması sahəsində
buraxılan səhvlər (1918-1920);
- Azərbaycanın ümumi Qafqaz evində yeri və rolu.
Azərbaycanın mövcud durumu, əsas problemi:
- nəhayət,
mühacirətdə Qafqazın
siyasi birliyi məsələsi əsas
tədqiqat obyektinə
çevrilmişdi."
Bundan başqa,
yuxarıda sadalanan məsələlərə fərqli
baxışı ifadə
edən bir sıra araşdırmalar da yox deyil.
Mehdizadənin - "Qafqaz məsələləri"
(Paris, 1933, fransızca), C.Hacıbəylinin
"Şimali Qafqaz və Azərbaycan",
"Mənəvi pakt"
("Qafqaz" almanaxı
- İstanbul, 1936) əsərlərində,
konkret olaraq, Azərbaycan problemi isə Hilal Münşinin - "Azərbaycan
Cümhuriyyəti" (Berlin, 1930, almanca) əsərlərində
və b. müəlliflərin
dövri mətbuatda dərc olunan məqalələrində hərtərəfli
təhlil edilmişdir.
Tanışlıq və təbliğat
məqsədi ilə adıçəkilən əsərlərin
əksəriyyətində vətənimizin coğrafiyası,
tarixi, mədəniyyəti
haqqında ilkin, həm zəruri bilgilər verilsə də, əsas məqsəd Azərbaycanın
istiqlaliyyatı probleminə
beynəlxalq ictimaiyyətin
diqqətini cəlb etmək idi.
Qafqaz probleminə mühacirlərin
münasibəti mürəkkəb
və ziddiyyətli olub. Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz mühacirləri öz aralarında iki qrupa bölünsələr
də, eyni məqsəd - Qafqaz birliyi uğrunda mübarizə aparır, erməni və ruslar isə əsasən vahid düşərgədə birləşərək,
Qafqaz birliyinin tərəfdarlarını "separatçılar" adlandırıb,
onlara qarşı müxalifət mövqeyində
dayanırdılar. Öz qonşularından
ayrı düşüb
ruslarla birləşən
ermənilər H.Münşinin
"Azərbaycan cümhuriyyəti"
adlı türk əsli isə yəhudi olan Əsəd bəy adlı bir müəllifin
yazdığı əsərlə
Avropada Azərbaycan haqqında formalaşdırdığı
mənfi rəyə kəskin zərbə vurdu. Əsəd bəyin "Min bir gecə"ni xatırladan
əsərinin Azərbaycan
mədəniyyəti ilə
bağlı aldadıcı
təəssüratının müqabilində H.Münşi,
mədəniyyətimiz, tariximiz,
həm də Azərbaycanda siyasi fikir tarixi barədə
Avropa mühitinə mükəmməl bir tədqiqat məhsulu təqdim edə bilmişdi. Əhməd Cəfəroğlu əsərin
əhəmiyyəti barədə
yazırdı: "Bu əsər
populyar bir mahiyyətdə olmaqla bərabər, həm elm və həm də alman mühitini
Azərbaycan həyatilə
tanış edə biləcək bir mahiyyətlə olduğundan,
şübhəsiz, faydalı
xidməti ifa eyləmişdi".
Mühacirlərimizin ideoloji - siyasi
sahədəki zəngin
yaradıcılığında Avropada mövcud olan klassik və
çağdaş siyasi
cərəyanların, dövlət
quruculuğunun mütərəqqi
modeli probleminin, "millət", "milliyyətçilik"
kimi anlayışların
da təhlilləri verilmişdir.
Beləliklə, ancaq ümumi
istiqamətlərinə toxunduğumuz
ideoloji-siyasi sahədəki
yaradıcılıq barədə
mülahizələri yekunlaşdıraraq,
öncədən qeyd
edək ki, ədəbi-tarixi sahənin
təhlilinə də
problem baxımından yanaşmaq
qənaətindəyik.
Mühacirlərimizin tarix üzrə
apardığı araşdırmaları
xarakterinə görə
iki yerə bölmək olar. Birincisi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın çağdaş
(yəni XX əsrin birinci yarısı) siyasi problemlərinə həsr olunan əsərlərdə (məsələn,
"Azərbaycan problemi",
"Azərbaycan cümhuriyyəti"
və s). tariximizlə utilitar tanışlıq xarakterli
qısa xülasə.
İkincisi, ayrı-ayrı dövrlərə
və problemlərə
həsr olunmuş konkret tədqiqat əsərləri. Bunlar
aşağıdakılardır: "Çağdaş Azərbaycan
tarixi" - Ankara 1951. "İran Türkləri"
- İstanbul, 1993, "Qafqaziya
Türkləri - İstanbul
1993 (M.Ə.Rəsulzadə), "Müxtəsər Azərbaycan
tarixi" - İstanbul,
1924 (Cahangir Zeynaloğlu),
"Azərbaycan tarixində
türk Albaniya" -
Ankara, 1951, "Ermənilər və İran" - İstanbul, 1926 (M.B.Məmmədzadə),
"İran türkləri",
"Türkün altun
kitabı - İstanbul.
1942 (Məhəmməd Sadıq Aran). "Azərbaycanın yaxın tarixinə qısa bir baxış"
- Ankara, 1982, (Əhməd qaraca),
"Türk və islam aləmində Azərbaycanın yeri"
- Ankara 1987 (Cəmil Ünal),
"Azərbaycan Yurt Bilgisi"ndə
dərc olunan məqalələr - "Azərbaycan
tarixinə ümumi bir baxış" (1932,
N1, c. 5-16), "Avropa səyyahlarına
görə XVII əsr
Azərbaycanı (Əhməd
Cəfəroğlu 1933, N18, səh. 254-263. "Övliyya Çələbiyə görə
Azərbaycan şəhərləri)
(Məhəmməd Xalid,
1933 N17, səh. 206-211),
"Dövlətlərarası münasibətlərə dair
vasitələrdə Azərbaycan"
(M.Məhəmmədzadə, 1934, N29, səh. 191-196 və b.).
Vahid Ömərov,
fəlsəfə
üzrə, fəlsəfə
doktoru
Səs.- 2012.- 14 iyun.- S.14.