Azərbaycanın sovet dövründə azərbaycançılıq ideyaları

Azərbaycançılıq ideyaları sovet dövründə müəyyən təzyiqlərə məruz qalsa da, Azərbaycan xalqının qəlbində öz saflığını qoruya bilmişdir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti illərində, bütün sahələrdə olduğu kimi, azərbaycançılıq ideyasının qorunub saxlanmasına da xüsusi diqqət verildi.

Dövlətçilik tariximizə xüsusi baxışı olan Ulu Öndər Heydər Əliyev demişdir: "Azərbaycan xalqının çoxəsrlik dövlətçilik tarixi vardır. Lakin XIX əsrin əvvəlində xalqımız dövlətçiliyindən məhrum olmuşdu. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması Azərbaycan xalqının həyatında tarixi hadisə olmuşdur və xalqımızın dövlətçilik salnaməsinin parlaq səhifələrindəndir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından keçən 80 il dörd mərhələyə bölünə bilər: birinci - 1918-1920-ci illər, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi illər; ikinci - 1920-1922-ci illər, Azərbaycan Sovet Sosialist Cümhuriyyətinin hakim olduğu illər: üçüncü - 1922-1991-ci illər, Azərbaycanın totalitar rejim, kommunist ideologiyası şəraitində yaşadığı dövr, Azərbaycan Sovet Sosialist Cümhuriyyətinin Sovetlər İttifaqında başqa müttəfiq respublikalarla birgə fəaliyyət göstərdiyi dövr. Dördüncü dövr 1991-ci ilin sonundan, dekabrından başlayır, Sovetlər İttifaqının dağılması ilə əlaqədar Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsi günündən indiyədək keçən illərdir".

Akademik Ramiz Mehdiyev müstəqilliyi xalqın ən ali sərvəti hesab edərək yazır: "İnkişaf etmiş sivil xalqlar bütün zamanlarda dövlətə zəruri, hətta müqəddəs təsisat kimi baxmışlar. Müstəqil dövlət isə hər bir xalqda qürur və şərəf hissi doğuran güclü amildir. Hər bir xalq və millət üçün müstəqillik əvəzedilməz nemətdir. Xalqların öz taleyini müstəqil şəkildə müəyyən etməsi, suveren dövlət halında təşkilatlanması onun milli potensialının maddi və mənəvi resurslarını tam gücü ilə üzə çıxarılmasına imkan yaradır, iqtisadi, siyasi, intellektual, mədəni qüvvələrin maneəsiz inkişafına təkan verir, xalqın və millətin nəyə qadir olduğunu nümayiş etdirir. Xalqın müstəqil dövlət halında yaşamaq qabiliyyəti, milli təsisatların inkişafı, dünya birliyində müstəqil dövlətin yeri, bu halda, bütün əyaniliyi ilə üzə çıxır. Müstəqillik vətənpərvərlik ideyalarının və duyğularının güclənməsinə imkan yaratmaqla yanaşı, həm də bunları ciddi sınağa çəkir, milli və ümumbəşəri dəyərlərin daha düzgün və dolğun uyğunlaşdırılmasını təmin edir.

Müstəqil dövlət halında yaşamaq vətəndaşlara geniş hüquqlar və azadlıqlar verməklə bərabər, həm də onların üzərinə böyük məsuliyyət qoyur".

Sona xanım Vəliyeva bilavasitə ikinci respublika dövründə azərbaycançılıq ideyasının vəziyyətinə toxunaraq yazır: "1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin elan edilməsi ilə ölkədə azərbaycançılıq ideologiyası dövlət səviyyəsində yüksəliş dövrünü başa vurdu, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması isə, əsil mənada, ciddi sınaqlar qarşısında qaldı. Rusiya hökumətindən asılı olan Azərbaycan SSR hökuməti 1920-1922-ci illərdə formal da olsa, müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildiyindən və həmin dövrdə hökumətə Azərbaycan xalqının vətənpərvər şəxsiyyətlərindən Nəriman Nərimanov başçılıq etdiyindən milli-mənəvi dəyərlərimizdən, onların qorunub-saxlanmasının vacibliyindən, dövlət səviyyəsində az da olsa, danışmaq mümkün idi. Lakin 1922-ci ilin sonunda Azərbaycan ZSFSR tərkibində SSRİ-yə daxil edildikdən sonra azərbaycançılıq, soykökə sədaqət, milli-mənəvi dəyərlər kimi mövzularda hər hansı bir söhbətin aparılması dərhal şovinist millətçilik kimi damğalanır və təqib olunurdu. Təsadüfi deyildir ki, 20-30-cu illər repressiya qurbanlarının əksəriyyəti məhz elə milli ruhunu, dəyərlərini qoruyub saxlamış adamlar olmuşlar. Repressiya illərində Azərbaycan xalqının milli azadlıq ruhuna son qoymaq üçün 50 min nəfərdən artıq adam güllələnmiş, 100 mindən çox insan Sibirə və Qazaxıstana sürgün edilmişdi. Onların içində Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Tağı Şahbazi, Salman Mümtaz kimi görkəmli şəxsiyyətlər və milli ideya carçıları da vardı".

Həsən Əzizoğlu XX əsrin 20-ci illərində Nəriman Nərimanovun azərbaycançılıq ideyası və milli dövlətçilik uğrunda apardığı mübarizədən bəhs edərək göstərir ki, N.Nərimanov Azərbaycan xalqının milli-mədəni inkişafına, din problemlərinə, Azərbaycan dilinə dövlət statusu, milli ziyalılara və təhsilə önəm verilməsinə milli dövlətçiliyin tərkib hissəsi kimi baxmış, ona xüsusi diqqət yetirmiş, Azərbaycan adət-ənənələrinin qoruyucusu, elm, təhsil və mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərən başlıca şəxs olmuşdur. O, bu sahələrdə müvafiq sənədlər imzalamış və fəaliyyət göstərmişdir. N.Nərimanovun bu sahədəki fəaliyyəti Azərbaycan xalqının düşmənlərinin və bir sıra məhdud düşüncəli Azərbaycan bolşeviklərinin qəzəbinə tuş gəlmiş və onun əleyhinə geniş kampaniyaya başlamışlar.

Azərbaycanlı tələbələr Rusiyanın bir çox universitetlərinə oxumağa göndərilmiş, Avropada oxuyanlara xüsusi qayğı göstərilmişdir. Azərbaycan ali məktəblərində azərbaycanlı müəllimlər çalışmadığından, o zamanın ən görkəmli alimləri, o sıradan da, Bəkir Çobanzadə dəvət olunmuşdur. Azərbaycan kitabxanaları dünyanın ən dəyərli əsərləri ilə zənginləşdirilmişdir. Azərbaycan dilinin məktəblərdə tədrisi, Azərbaycan dilində dərsliklərin yazılması, ümumi məcburi ibtidai təhsil və texniki peşə təhsili və s. haqqında dekretlər qəbul olunmuşdur. Bakıda Şərq xalqlarının, Azərbaycan müəllimlərinin, qadınlarının, maarif və mədəniyyət işçilərinin qurultayları keçirilmişdir.

N.Nərimanovun milli dövlətçilik baxışlarında Azərbaycan dilinə qayğı başlıca yer tutmuşdur. Azərbaycan dili N.Nərimanovun fərmanı ilə dövlət dili statusu almış, bütün idarələrdə kargüzarlığın rus dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilində də aparılması barədə sərəncam verilmiş, İnqilab Komitəsinin xüsusi qərarı ilə məktəblərdə "Ana dili"nin tədris olunması qərara alınmışdır. Azərbaycan dilində savadlı məmurlar hazırlamaq üçün xüsusi dərnəklər təşkil edilmişdir. 1922-ci ilin yanvar ayında dövlət idarələrində məmurların ixtisarı haqqında qərar qəbul olunmuş, ixtisar aparılarkən, N.Nərimanov Azərbaycan dilini bilənlərə qayğı göstərilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. Amma bu işi həyata keçirmək yolunda xeyli maneələr olmuşdur.

N.Nərimanovun dövlətçilik siyasətində milli ziyalı amili xüsusi yer tutmuşdur. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycançılıq ideyalarına təsir edən mənfi amillər haqqında professor Musa Qasımov yazır: "20-30-cu illərdə Azərbaycanda yeridilən sovetləşdirmə siyasəti mahiyyətinə görə ruslaşdırma, milli qüvvələrin məhv edilməsi, vətəndən didərgin salınması məqsədini güdürdü. Xüsusən, Bakı şəhəri başqa xalqların nümayəndərinin köçürülməsi nəticəsində milli simasını itirirdi. Hələ I Pyotrun Xəzərsahili ərazilərə işğalçı yürüşləri dövründən başlayaraq, təlqin edilən "Bakı və Azərbaycan" fikrini sovet hökuməti də müxtəlif metodlarla həyata keçirirdi. Gənc sovet dövlətinin müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin təbii paytaxtı olan Bakını 1918-20-ci illərdə ayırıb Rusiyaya birləşdirmək niyyəti 1920-ci ilin aprelində baş verən işğaldan sonra da qalırdı. Hətta 20-ci illərin əvvəllərində Bakının Azərbaycandan alınıb Rusiyaya birləşdirilməsinə dair Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin məxfi qərarı da qəbul edilmişdi. Bakı şəhərinin büdcəsi bütün Azərbaycanın büdcəsindən çox idi. RK(b)P-nin 1921-ci ildə keçirilən X qurultayında etdiyi məruzəsində Stalin sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf baxımından Bakının Azərbaycandan fərqli olduğunu bildirmişdi. Şəhəri Azərbaycandan ayırıb Rusiyaya birləşdirməklə respublikanı "başsız bədənə" çevirmək niyyətləri 20-30, hətta Xruşşov dövründə də davam etdirilmişdi. Bakının milli simasını bərpa etmək problemə çevrilmişdi.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, istiqlal uğrunda mübarizə aparan qüvvələr, milli ziyalılar həmin illərdə repressiya olunaraq, məhv edilsələr də, sovet hakimiyyətinin heç də bütün tədbirləri anti-Azərbaycan mahiyyəti daşımırdı və ziyanlı deyildi. Mədəni inqilab illərində Azərbaycan xalqının bir çox milli-mənəvi və mədəni sərvətləri qəddarlıqla məhv edilsə də, savadsızlığın ləğvi istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər, məktəblərin, mədəni-maarif müəssisələrinin, ali və orta ixtisas təhsili ocaqlarının geniş şəbəkəsinin yaradılması, nəhəng tikinti-quruculuq işlərinin aparılması böyük tarixi hadisələr idi. Həmin illərdə milli ziyalıların ölkədə aparılan kütləvi repressiyalar nəticəsində məhv edilməsinə təsir edən çoxlu amillərdən biri, heç şübhəsiz, Azərbaycan rəhbərliyi daxilində təbii yekdilliyin, səmimi birliyin olmaması, ayrı-ayrı şəxslərin arasında hökm sürən intriqalar, vəzifə hərisliyi idi. Bununla belə, 30-cu illərin qanlı repressiyaları istiqlal fikrini tamamilə məhv edə bilmədi. O, xalqın amansızcasına məhv edilməyə yönəldilmiş milli adət-ənənələrində və ruhunda yaşayırdı.

Ulu Öndər Heydər Əliyev dəhşətli sovet repressiyasının azərbaycançılıq ideyasının məhvinə yönəldiyini qeyd edirdi: "1937-1938-ci illərdə Azərbaycan xalqına, xüsusən, onun görkəmli insanlarına, ziyalılarına, siyasi xadimlərinə, elm-mədəniyyət xadimlərinə qarşı böyük repressiyalar edilmişdir. Onlar həbs edilmiş, həyatdan məhrum olmuşlar. Onların ailələrinə əziyyətlər verilmişdir. Qəribə hal bundan ibarətdir ki, 1920-ci ildə hakimiyyəti ilk Xalq Cümhuriyyətindən əlinə alan insanların - kommunist, bolşevik ideologiyasına xidmət edənlərin çoxu da 1937-1938-ci illərdə repressiya qurbanları olmuşlar. Görün, Azərbaycan xalqı nə qədər faciələr içərisində yaşamışdır!

Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı edilmişdir. Azərbaycan xalqına qarşı edilən soyqırımın tarixi mənim imzaladığım Fərmanda açıq-aydın göstərilmişdir. 1918-ci ilin mart ayında ermənilər tərəfindən Azərbaycan xalqına qarşı edilən soyqırımı xalqımıza böyük zərbələr vurmuşdur.

1937-1938-ci illərdə azərbaycanlıların böyük bir hissəsi guya İran təbəəsi olduqlarına görə məcburən İrana sürgün edilmişdir. Onlar da çox böyük itkilərlə rastlaşmışlar. 1944-1949-cu illərdə də Azərbaycandan xeyli insan sürgün edilmişdir. Nəhayət, 1948-1953-cü illərdə Azərbaycan xalqına - indiki Ermənistan Respublikası adlanan yerdə öz ata-baba torpaqlarında yaşayan azərbaycanlılara qarşı soyqırımı edilmiş, onlar məcburi köçürülmüş, deportasiya olunmuş, yerlərini-yurdlarını, ellərini-obalarını itirmiş böyük itkilər vermişlər, çətinliklə rastlaşmışlar".

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 6 iyun.- S. 14