Cəfər Cabbarlı yaradıcılığında azərbaycançılıq ideyası

Öz yaradıcılığı milli ideyaların tərənnümü olan Cəfər Cabbarlı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini alqışlayan görkəmli dramaturq, yazıçı, vətənpərvər, milli ruhlu ziyalılarımızdandır. Politoloq X.İbrahimli yazır: "C.Cabbarlı ilə məktəb, sonra isə əqidə dostu olan M.B.Məmmədzadə ədibin yaradıcılığına, özünə yaxşı bələd olduğundan təhrifləri, yalan və həqiqətləri ən xırda detallarına qədər araşdıra bilmişdi. O, bolşeviklərin C.Cabbarlı yaradıcılığına verdiyi qiyməti aşağıdakı kimi ümumiləşdirirdi:

- Kütləvi hərəkat yerinə, monarxiya və kapitalizmin atributu olan fərdiyyətçilik var.

- İşçi hərəkatı və proletar inqilabının nəfəsi yoxdur.

- Bolşevik partiyasının rolundan bəhs olunmur".

Əsərlərin sonrakı variantlarını sovet senzurasının məhsulları hesab edən M.B.Məmmədzadə yazır: "İndi repertuarda olan "Od gəlini" və "1905-ci ildə" əsərləri də parçalanmış, doğranmış, kəsilmiş və artırılmışdır".

Qeyd edək ki, bolşeviklər, "1905-ci il" əsərinin son variantının əvvəlkindən fərqli olaraq xeyli dəyişdiyini - proletar inqilabı, sinfi mübarizəni, çarizmə qarşı üsyanı ehtiva edən bir hala gətirildiyini özləri də etiraf edirdilər.

Bütün bunlara baxmayaraq, C.Cabbarlı əsərlərini ruhu dəyişməz qalmışdı. M.B.Məmmədzadə də göstərirdi ki, ədibin 1921-1923-cü illərdə (müsavatçı olduğu dövr) yazdığı "Od gəlini", "Sevil", "1905-ci il", "Almaz" arasında əsas motiv baxımından fərq yoxdur, hüriyyət, milliyyət, istiqlal bu əsərlərin ruhunu təşkil edir.

Əslində, simvolizmə müraciət etdikdə, C.Cabbarlı yaradıcılığının mahiyyəti açılır. Məsələn, "Od gəlini"ndə ərəb istilasını rus istilası ilə əvəzlədikdə, hər şey yerinə düşür, mücərrəd Elxan isə hər bir azadlıqsevər türk ola bilər. Ümumiyyətlə, 1920-ci ildən sonra başlanan bolşevik senzurası, yasaqları, kütləvi represiyalar yaradıcılıqda sətiraltı mənaya, simvolizmə meyili gücləndirdi. Simvolizm C.Cabbarlı, H.Cavid, Ə.Cavad yaradıcılığında aydın təzahür edir. Rus istilasını, tarixin dərin qatlarından analogiya tapmaqla, simvollaşdırma ilə ifşa etmək sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatında da yox deyil.

AMEA-nın müxbir üzvü Sülhəddin Xəlilov problemə daha geniş kontekstdən - Şərqlə Qərbin "vəhdət" ideyasından yanaşaraq, Cəfər Cabbarlının mühüm mövqeyə malik olduğunu da diqqətə çatdırır: "Fikir və cismani həyatın dialektikası, əslində, yalnız idealist və materialist - fəlsəfi təlimlərin deyil, həm də Şərq və Qərb düşüncə tərzinin fərqindən və ziddiyyətindən hasil olur. "Vəhdət" ideyasının tərənnümçüləri nə ardıcıl idealist, nə də ardıcıl materialist idilər. Onlar həqiqətlər dünyası ilə hadisələr dünyası arasında, ideya ilə reallıq arasında, həqiqətlə nisbi həyat arasında da vəhdət, tarazlıq və tənasüb axtarırdılar.

Məhəmməd İqbal (1876-1937), Hüseyn Cavid (1882-1937-1941), Cümran Cəlil Cübran (1883-1931) və Cəfər Cabbarlı (1899-1934) təxminən eyni dövrdə yazıb-yaratmaqla xeyli ümumi cəhətlərə malikdirlər. Hər kəsin öz ölkəsi miqyasında konkret problematikası olsa da, bu böyük düha sahibləri bütövlükdə bəşəriyyətin taleyinə biganə qalmayıb, onun yeganə nicat yolu olan "vəhdət" ideyasından çıxış etmişlər...

Cabbarlı xüsusi fəlsəfi təhsil görməmişdır. Onu həyatın özü yetişdirmişdir. O, həyatdan, gerçəklikdən çıxış edir. Onun böyük rəssamlıq istedadı ətrafında baş verən prosesləri bütün incəlikləri ilə təsvir etməyə imkan verir. Təsadüfi deyil ki, Cabbarlı özü ədəbiyyatı təsviri sənətlə müqayisə edir: "Zatən ədəbi əsərlər də fırçası qələm olmuş rəsmlər deyillərmi?" (C.Cabbarlı. "Ədəbi mübahisələr").

Cabbarlı hadisələrdən çıxış edir və onları ümumiləşdirməklə mahiyyətə doğru addımlayırdı. Bədii ümumiləşdirmə elə güclü idi ki, real hadisələrin təsviri arxasında mahiyyətlər və onlar arasındakı münasibətlər də üzə çıxırdı...

Bəli, Cabbarlı əvvəlcədən filosof deyildi. O, əvvəlcədən rəssam idi. Sosial və mənəvi proseslərin rəssamı. Lakin onun getdiyi yol sadə həyat həqiqətlərinin arxasındakı böyük mənalara doğru aparırdı. O, hadisədən mahiyyətə, təkcədən ümumiyə, sənətkarlıqdan filosofluğa doğru gedirdi. Fəlsəfə Cabbarlı yaradıcılığında təməl yox, son mərtəbə idi... Cabbarlı isə konkretdir. Çünki ilkin olaraq ideyadan deyil, gerçək hadisələrdən çıxış edir. Burada zaman da, məkan da müəyyəndir. Burada həm milli müəyyənlik, həm tarixi müəyyənlik, həm də sosial müəyyənlik o dərəcədə qabarıqdır ki, hadisələrin gedişindən dövrün tək rəngini deyil, ruhunu da sezmək mümkün olur. Cabbarlı rənglərdən ruha doğru gedir. Cavid isə ruhu şəffaf götürür. Cavid dünyasında ruhun rəngi, yeri, ölçüsü olmur. Ruh məkan və zaman xaricindədir. Lakin o, hadisələrdə təzahür edir.

Cabbarlı dünyası çoxmərtəbəli dünyadır. Birinci qatda təsvir olunanlar yerli-yataqlı, hadisələrdir. Ruh hadisələrin fövqündə arxa planda təzahür edir. Lakin Cabbarlı gerçəklikdə cərəyan edən hadisələrin bədii ümumiləşmə səviyyəsində real təsvirini verməklə yanaşı, bu hadisələrin alt qatlarını, onların daxilindəki təzadları qələmə alır. Və nəticə etibarilə həm də bu hadisələrin əsasında dayanan ideyalar aləminin özündəki daxili çarpışma və təbəddülatlarını işıqlandırmalı olur ki, bu da sonrakı, yüksək qatdır".

Azərbaycan mühacir ədəbiyyatşünası Mustafa Hacı hələ sovet yazıçılarının birinci qurultayındakı çıxışında Cəfər Cabbarlının kommunist nəzarətinin güclənməsinə etiraz etdiyini bildirmişdir: "1934-cü ildə Moskvada "Sovetlər birliyi yazarlarının birinci ümumi qurultayı" toplandı. Bu qurultayın məqsədi yazarlar üzərində partiya kontrolunu daha da sıxlaşdırmaqdan ibarət idi. Qurultayda müzakirə edilən başlıca məsələlərdən birisi yazarların kafi dərəcədə partiyanın günlük siyasətinə ön ayaq olmamaları idi. Bu qurultayda şiddətli tənqid atəşinə tutulanlar sırasında yenə də Cavidi görürük. Bu qurultayda diqqəti cəlb edəcək mühüm hadisələrdən biri, Cavid qədər olmasa belə, kommunistlər tərəfindən olduqca xırpalanan və uzun müddət mətbuatda çəkişdirilən Azərbaycanın mümtaz şair və dramaturqlarından Cəfər Cabbarlının nitqi oldu. Cəfər Cabbarlı bu məşhur nitqinin bir yerində "həqiqi sənətkarına şanına zidd olan sosial ismarlama" üsuluna üsyan edərək, kommunist partiyasının bu yoldakı israrına açıqdan-açığa qarşı gəlmişdi. Cabbarlının bu mərdcə çıxışı tarixi bir vəsiqə olmaqdan irəli gedə bilmədi. Partiya artıq qəti qərarını vermişdi: yazar və sənətkarlar partiyanın gündəlik siyasətini təbşirdə bir vasitə olmalı idilər. Bu yoldan kiçik də olsa inhiraf edənlər partiya nəzdində düşmən adlanırdı və bu gün də eyni təranə davam etməkdədir".

Cəfər Cabbarlının tədqiqatçılarından, Asif Rüstəmli onun SSRİ yazıçılarının birinci qurultayındakı çıxışı haqqında yazır: "Moskvada 1934-cü il avqustun 15-də özünün Birinci qurultayına toplanan sovet yazıçıları gənc dramaturq Cəfər Cabbarlının bədii yaradıcılığın müxtəlif sahələrinə aid problemlərə obyektiv və sərt münasibətinin şahidi oldular. Cabbarlının "Yeni məzmun yeni forma tələb edir" sərlövhəli məruzəsində ilk toxunduğu problem - mövzu seçimi və yazıçıya sifariş məsələsi oldu. Bu problem, əslində, sovet cəmiyyətinin inzibati-amirlik xarakterindən yaranmışdı və bütün respublikaların, yaradıcı təşkilatlarında mövcud idi. Qurultayda özündən əvvəl çıxış edən rus sovet dramaturqu Nikolay Poqodinlə, ümumittifaq proletar yazıçılar cəmiyyətinin rəhbərlərindən biri, dramaturq Vladimir Kirşonla razılaşmayan Cabbarlı deyirdi: "Hər bir şairin, yazıçının və dramaturqun ən böyük məziyyətlərindən birisi - onun mövzu seçməyi bacarmasıdır. Yazıçının seçdiyi mövzu onu ilhama gətirməli, onun gördüklərini, duyduqlarını, dövrünün ondan tələb etdiklərini, başqalarının hələ müşahidə etmədiklərini və ya müşahidə edərək, bu barədə danışa bilmədikləri şeyləri oxucuya söyləmək imkanını yaratmalıdır. Dövrün ictimai sifarişi adlanan şey budur. Lakin bir çox yoldaşlar çox vaxt "ictimai sifarişi" "xüsusi sifarişlə" əvəz edirlər. Onlar "Şüşə zavodu və ipək fabrikası haqqında nə üçün yazmayırsan?" - deyə yazıçıya müraciət edirlər...

Yalnız bir dəfə, mən müəyyən bir mövzu üçün müqavilənamə bağlamalı oldum, ondan sonra mən beş pyes yazmışam, lakin sifariş olunan pyes hələ də yoxdur". Cəfər Cabbalı Moskvada SSRİ Yazıçılarının Birinci qurultayında, ən yüksək tribunadan "sifariş olunan pyes hələ də yoxdur" - deyəndə, şübhəsiz ki, özünün ürəyincə olmayan, əslində isə, ona kənardan sırınan ilk rəsmi sifarişi - "Əfqanıstan" əsərini nəzərdə tuturdu. O "xüsusi sifarişlə" ədəbiyyat, reseptlə müsbət qəhrəman tipi yaratmaq olmaz - deyə hayqıranda siyasi məmurlara cavab olaraq həmkarları sürəkli alqışlarla onu dəstəklədi. Cabbarlının bu cəsarətli çıxışı, əslində, ədəbiyyat, mədəniyyət sahəsində at oynadan bolşevik düşüncə tərzinə, inzibati-amirlik sisteminin öz iradəsini zorla qəbul etdirmək üsuluna qarşı mədəni üsyan idi. Cəfər Cabbarlı ümumittifaq yazıçılarının ilk ali məclisində "sifariş olunan pyes hələ də yoxdur" - deməsi sənətkara, yaradıcı insana "xüsusi sifariş" verənlərə "yox!" - cavabı, teatrın "Əfqanıstan" pyesinin quruluşu üzərində çalış"dığını tələm-tələsik elan edənlərə, respublika rəhbərliyinə yüksək tribunadan etiraz mesajı idi. Cəfər Cabbarlının yazıçılar qurultayında "xüsusi sifariş"in əleyhinə sərt çıxışı xarici mətbuatda da geniş yer almış, müəllifə qarşı açıq və gizli təpkilərə səbəb olmuşdur. Bu barədə böyük dramaturqun yaşıdı və dostu, gizli "Müsavat"da birgə çalışdığı, 1923-cü ildə iki dəfə birgə həbsdə olduğu, 9 il sovet rejiminin ölüm düşərgələrində təhqir və işgəncələrə məruz qalan, nəhayət, 1932-ci ildə azad olunaraq Türküstana, oradan da İrana gedərək, ömrünün sonunadək mühacirətdə yaşayan Əbdül Vahab Yurdsevərin qənaətləri maraqlıdır. Onun fikrincə, Cəfər Cabbarlının yazıçılar qurultayında bədii ədəbiyyat sahəsində sovet ideologiyasının əsaslarını sarsıdan çıxışı onun sonrakı taleyində mənfi rol oynayıb, ömrünün sona yaxınlaşmasını sürətləndiribdi. Əbdül Vahab Ankarada çap olunan "Azərbaycan dram ədiblərindən Cəfər Cabbarlı" məqaləsində bu barədə yazırdı: "Böyük ədib... həqarətə dayanmayaraq, 1934 sənəsində Moskvada toplanan ədəbiyyatçılar konqresində sovet zimamdarlarının üzünə qarşı: "Sifarişlə sənət olmaz!" - deyə hayqırmışdır. Cəfərin bu sözləri sonradan dünya mətbuatına əks etmiş və kendisinə qarşı sovet təzyiqlərini bir qat daha artırmışdır... Hadisəyə yaxından vaqif olanlara görə Cəfər Moskva ədəbi konqresindən sonra, çox şiddətli basqı və işgəncələrə məruz qalmış və bunlara dayanamıyaraq, kendi odasına çəkilmiş və intihar etmişdir".

Əbdül Vahab Yurdsevərin son fikri ilə fərqli mövqedə dayansaq da, ədalət naminə etiraf olunmalıdır ki, natiqin qurultayda "xüsusi sifariş"ə qarşı sərt münasibəti, barışmaz mövqeyi sonralar da yumşalmadı.

C.Cabbarlı ona verilən bu ilk və "xüsusi sifariş"i yerinə yetirməkdən boyun qaçırtdı. Araşdırıcıların "yarımçıq", "natamam" pyes adlandırdığı "Əfqanıstan", əslində, böyük sənətkardan bizə miras qalmış, rus dilində yazılmış iki səhifəlik qısa "plan"dan ibarət mətndir. Bəlkə də bu əsərin illərlə yubadılmasının və nəticədə, yazılmamasının bir səbəbi də Cəfər Cabbarlının özgə, yad ölkələrlə müqayisədə doğma vətəninə, sevimli xalqına aid mövzulara üstünlük verməsi idi.

Əbədiyyətə qovuşan böyük sənətkarın adının əbədiləşdirilməsi, əsərlərinin nəşri, tədqiqi və təbliği sahəsində təxirəsalınmaz işlər Ulu Öndər Heydər Əliyevin birinci hakimiyyət illərində daha da geniş vüsət aldı. Xüsusilə, 1982-ci ildə C.Cabbarlının 80 illiyi münasibətilə respublikada geniş yubiley tədbirləri keçirildi. Dramaturqun şəhərin mərkəzində ucaldılmış möhtəşəm heykəli və gözəl ev-muzeyi açıldı. Sonralar o illəri iftixarla xatırlayan Heydər Əliyev 1997-ci il aprelin 22-də Bakıda mədəniyyət və incəsənət xadimləri ilə görüşündə dedi: "Cəfər Cabbarlı 1934-cü ildə vəfat etmişdir. Mən bunu bir dəfə demişəm, Azərbaycan ədəbiyyatının, Azərbaycan milli şüurunun inkişafında onun nə qədər böyük xidmətləri olubdur. Onun yaratdığı əsərlər neçə-neçə nəsilləri tərbiyə edib və yüksəldibdir. ...Onun abidəsini 1982-ci ildə biz qoyduq. Onun yaşadığı binada ev-muzeyini 1982-ci ildə biz yaratdıq. Mən bu işlərlə fəxr edirəm".

Asif Rüstəmli haqlı olaraq, qeyd edir ki, Ulu Öndər qədrşünaslıqla qeyd etdiyi kimi, Cəfər Cabbarlı Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin incəsənətinin təkamülünə, mənəvi sərvətlərimizin zənginliyinə, milli şüurun təşəkkülünə, vətənpərvər duyğularının oyanışına, dilimizin saflığına, azadlıq və istiqlal məfkurəsinin, o cümlədən, azərbaycançılıq ideyasının - intişarına misilsiz xidmətlər göstərmiş milli sənətkardır. Onun tədəbbülatlara qərq olmuş mürəkkəb və ziddiyyətli mühiti, keşməkeşlər məcrasından boy göstərən, milli idealların gerçəkləşməsinə həsr edilən qısa və mənalı həyatı, zəngin, çoxşaxəli yaradıcılığı hələ uzun əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının gündəmində cazibədar tədqiqat mövzusu olaraq yaşayacaqdır.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 21 iyun.- S.14.