Y.V.Çəmənzəminli
yaradıcılığında azərbaycançılıq
ideyaları
Azərbaycan idealını təsəvvüründə
canlandıran ziyalılar içərisində Y.V.Çəmənzəminlinin
öz yeri, öz rolu və dəsti-xətti olmuşdur. Bunlar
da, əsasən, onun Azərbaycan tarixi, coğrafiyası,
iqtisadiyyatı, mədəniyyəti və mənəviyyatı
ilə bağlılığında təzahür edir. Yusif Vəzir
hələ tələbəlik illərindən vurğunu
olduğu doğma xalqına, millətinə çatdırmaq
istədiyi ideyaları özünün hekayələrində,
məqalə və risalələrində, romanlarında təsbit
etmiş, ziyalılarımızı tariximizi və dilimizi
öyrənməyə çağırmışdır.
Lakin hər şeydən öncə, mütəfəkkir
Azərbaycan idealı uğrunda düşündüklərini
ümumiləşdirmək, xalqı geniş şəkildə
maarifləndirmək məqsədi güdürdü. Burada da
mütəfəkkirin başlıca diqqət yetirdiyi məsələlərdən
biri yenə də “əfkari-ümumiyyətə”, Azərbaycanı
tanıtmaqla əlaqədardır. Y.V.Çəmənzəminli
yazırdı: “Dünyada ən böyük qüvvələrdən
birisi əfkari-ümumiyyədir. Topdan, tüfəngdən və
zirehlilərdən də bu növ böyükdür, odur ki, hər
kəs istər ki, bu növü əldə saxlasın: istər
məhkum, istər hakim. Avropa şəhərlərindən
birində bir erməninin bir çocuğa güllə
atdığını qəzetlərdən oxumuşdum. Ermənidən
cinayətin səbəbini soruşduqda demişdi: “Bu cinayət
ilə erməni çocuqlarının halından sizi xəbərdar
edirəm onları Osmanlıda qırırlar”. İştə
əfkari-ümumiyyə cəlbi üçün qəribə
bir hərəkət. Lakin bu, adətdən kənar bir işdir. Amma bundan da
istifadə edirlər.
Yusif həmin əsərində ermənilik əleyhinə
çıxaraq, milli ideyaya yiyələnməyə
çağırırdı: “Hankı millət yaşamaq istərsə,
öz dərdini söyləməlidir, səsini
çıxarmalıdır. Səsini çıxarmağı
bilməyən və bağırmağı bacarmayan bir millət
həmişə əzilər. Səs vasitəsi də qəzetlər
və məcmuələrdir. Qonşularımızdan
bağırmaları ilə məşhur ermənilərdir. Bu
millət dərdini və tələbini bildirməkdə
böyük istedad sahibidir. Dünyada bir qəzetə yoxdur ki,
erməni məsələsini yazmasın. Bundan başqa,
özlərinə məxsus bir çox qəzetə və məcmuələri
var. Müharibə əsnasında Moskvada rus dilində
“Armyanski vestnik” məcmuəsi verilirdi. Bu məcmuə
başdan-başa erməniliyi təqdir (qiymətləndirmə)
və tərvic (hərəkətə gətirmək) etmək
ilə məşğul idi. Odessada dəxi eyni fikirdə bir qəzetə
çıxırdı. Bu gün İstanbulda fransızca qəzetələri
var. Tələblərini Avropanın qulağına söyləməkdən
çəkinmirlər”. Göründüyü kimi, milçəyi
fil boyda edən ermənilər hər sahədə özlərinin
üstün olmalarına çalışırlar. Bəzən
yalanı elə uydururlar ki, kənardan baxan buna həqiqət,
gerçəklik kimi baxır.
Yusif
Vəzirin bu məqaləni
yazdığı hələ 1919-cu ildə “ermənilərin milli məsələ ilə bağlı doqquz yüz əsər çap etdirdiklərinə” dair
məlumatı olmuşdur. “Əfkari-ümumiyyə”
məqaləsinin ideyası ilə Y.V.Çəmənzəminli
bir daha millətimizə,
xalqımıza üz tutub
onların qəflətdən
ayılmasına təsir göstərən vasitələrlə
Azərbaycan idealı üzərində dayanır və məmələkətimizin
bütün dünyaya
tanıdılması işində hər bir
vətəndaşın mübariz
olması tələblərindən, əzəli
torpaqlarımızın haradan başlayıb
haraya qədər uzanması, qonşu dövlətlərlə Azərbaycanın
sərhəd zolaqları barədə onlardakı bilik və məlumatların daha
da zənginləşməsi istəyindən
çıxış edirdi.
N.İsayev
və Ə.İbrahimov “Azərbaycan
idealı yaranışı və təfəkkürü” məqaləsində
göstərirlər ki, “Azərbaycan”, “azərbaycançılıq”,
“Azərbaycan və sərhədi”, “türkçülük”
kimi problemlər Yusif
Vəzir Çəmənzəminlini daim
düşündürən və məşğul olduğu məsələlərdən olmuşdur. “Biz
kimik” məqaləsində Azərbaycan tarixinin yazılması tələbini irəli
sürürdü. Bu,
ondan irəli gəlirdi ki,
hələ o zaman Kiyev İmperator
Universitetində oxuyarkən Azərbaycan dilində kitablar buraxmağa
başlamış, ana dilini
bilməyənlər üçün kurs təşkil etməklə mühazirələr
oxumuşdur. Yusif Vəzir hələ o zamanlar
qarşısına qoyduğu məqsədi
tam dərk edərək, slavyan
xalqlarının , optimal yollarının
müəyyən milli ideologiya
ilə bağlı, xalqın ümummilli
dəyərlərinin və sərvətlərinin inkişaf etdirilməsini və
bütövlükdə, milli maraqları
ifadə edən milli siyasətin, milli şüurun yüksək
səviyyəsində görürdü.
1917-ci ildə
Ukraynanın bütün şiddət və
həyəcanla doğulan milli
hərəkatı bütün Rusiya daxilində yaşayan
qeyri-rus millətlərə nümunə oldu. Çəmənzəminlinin təşəbbüsü
ilə 1917-ci ilin noyabrında Türk Ədəmi Mərkəziyyət firqəsi
“Müsavatın Kiyev şöbəsini”
yaratmışlar. AXC və milli
istiqlaliyyət elan olunduqdan
sonra Azərbaycanın Ukraynada
siyasi nümayəndəliyi təsis edilmiş və konsul vəzifəsini
yerinə yetirməyə başlamışdır. Şöbənin
sədri Y.V.Çəmənzəminli isə, eyni
zamanda, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin Ukraynada səfiri olmuşdur. Bu illərdə Ukraynada milli hərəkat güclənmişdi. İmperiya zülmünə və siyasətinə
son qoymaq üçün kiçik
millətləri öz ətrafında birləşdirməyə
çalışan Ukrayna milli
hərəkat rəhbərləri “millətlər
qurultayı” çağırmaq qərarına gəlmiş və
bu münasibətlə icraiyyə
komitəsi yaratmışdılar. Xüsusi
jurnal nəşr edən komitədə Azərbaycanın
dörd nəfərdən ibarət
nümayəndə heyəti fəaliyyət göstərmişdir.
Yusif Vəzir yazırdı ki, “biz bu
jurnalda fəal iştirak
edirdik. O vaxtlar Rusiyada Azərbaycanı tanımazdılar.
Bakı bir şəhər, paytaxt kimi tanınsa da, Azərbaycan tanınmırdı. Azərbaycanı
yalnız İranın bir hissəsi kimi tanıyırdılar. Bizim
vəzifəmiz və qayəmiz bu oldu ki, birinci
olaraq Rusiya əfkari-ümumiyyəsinə
Azərbaycanı tanıdaq”. Bu gün üçün də
aktuallıq kəsb edən Azərbaycanı tanıtmaq, onun haqqında-əfkari-ümumiyyə doğurmaq ideyası o illərin
ziyalıları içərisində ən çox
Çəmənzəminlini narahat və
məşğul etmişdir. Onun məruzələrinin birində oxuyuruq: “Bir Azərbaycan xəritəsi
cızdıq. O zamandan Azərbaycan
haqqında, onun tarixi,
ədəbiyyatı, mədəniyyəti, ticarət və
iqtisadiyyatı barəsində bir çox məsələlər yazdıq. Yavaş-yavaş Azərbaycan şöhrət
tapmağa başladı”. Məruzədən
öyrənirik ki, bundan
sonra Ukrayna milli hökuməti Azərbaycana xüsusi əhəmiyyət vermiş,
onu təmsil edən nümayəndəliyinin
hər xahişinə xüsusi diqqətlə
yanaşmış, müxtəlif köməkliklər vəd
etmişdir.
Y.V.Çəmənzəminli
1917-1919-cu illərdə Azərbaycanı öyrənib onu tanıtmaq haqqında geniş
ictimai rəy doğurmaq
sahəsində xeyli əmək sərf etmişdi. O, Bakıda çap
olunan “Azərbaycan muxtariyyəti”, “Biz kimik və istədiyimiz
nədir?” kitabları, 1918-ci ildə “Millət” qəzetində
çıxan “Azərbaycan və azərbaycanlılar” və s. silsilə məqalələrini
məhz bu məqsədlə
yazmışdır.
Böyük mütəfəkkir
“Qüvvətli istiqlal” adlı məqaləsində
dövlətin təşkilinin üç
amilini göstərir: torpaq,
millət və hakimiyyət. Bu gün Azərbaycanda bu üç amil mövcud olduğu üçün
Azərbaycan müstəqil məmləkətdir, - deyən
müəllif bütün silsilədə
milli istiqlalı qüvvətləndirən
cəhətlərdən, xüsusilə də, Azərbaycan
Cümhuriyyətinin xarici siyasətinin əsas
istiqamətlərindən geniş bəhs
edir. Türkiyədə
yaşadığı illərdə, özünün
yazdığı kimi, “Azərbaycan və
azərbaycanlılar” silsilə məqalələrinin hər
bölməsinə dair daha
geniş və müfəssəl tədqiqat
aparmış, “Azərbaycan və azərbaycanlılar”
adlı böyük bir
əsər yazmaq fikrində olmuşdur.
Belə bir böyük kitabın daxilində “Azərbaycan
ədəbiyyatına bir nəzər”, “Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan” kitabları, “Azərbaycan
və azərbaycanlılar” silsilə məqalələri
olmalı imiş.
Azərbaycan idealı müsəlman
Şərq dünyasında birinci demokratik respublika
sayılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
ilə özünün tarixi
təcəssümünü, təsdiqini tapmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
fəaliyyəti illərində Yusif Vəziri
ən çox narahat
edən Azərbaycanın faktik, həqiqi milli sərhədlərinin qorunub
saxlanmasına millətdəki təəssübkeşliyin
kifayət qədər olmamasıdır. Çəmənzəminlişünas
professor T.Hüseynoğlunun
üzə çıxarıb tədqiq etdiyi “Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan”
adlı əsərlə tanış olarkən milli məsələnin mühüm
tərkib hissələrindən biri kimi milli ərazimizə xüsusi təqdimat aspektindən yanaşan Çəmənzəminlinin həqiqi
vətəndaşlıq mövqeyi, vətənpərvərlik
duyğulan, azərbaycançılıq
ideyaları ilə üzləşir, bunlarla
təmasda oluruq. Müasir həyatımız
üçün bu
sanballı mənbənin bir daha əhəmiyyəti ondadır ki, əzəli torpaqlarımızın, yurdumuzun ərazi bütövlüyünü
bir daha təsdiqləyən
növbəti bir əşyayi-dəlilin, arqumentin meydana
çıxmasına sübut olmuşdur.
Azərbaycanın
abadanlığı haqqında bütün
müəlliflər həmrəydilər, bağ-bağça,
abad kənd və şəhərlər hər
kəsin nəzərini özünə cəlb eləyir. Bu bolluqdan dolayı Əl-Müqəddəsi
Azərbaycanı “Əlrəhab” (məkan) deyə təsmiyə
eləyir: (qərar verir). Azərilər
haqqında Yaqut Həməvinin rəyi
şayani-diqqətdir. Y.V.Çəminzəminli
“Tarixi, coğrafi və
iqtisadi” Azərbaycan əsərində
yazır: “Əhalisi yumşaq təbiətli,
hüsn-müamilə (rəftar gözəlliyi) sahibi olub, yalnız təbiətlərinə
bəxl (paxıl, simic) qalib
gəlmişdir, yəni bir az bəxldirlər, - deyir”.
Y.V.Çəmənzəminlinin kitabında təsvir
edilən Azərbaycan ərazisinin, onun sərhədlərinin
hüdudlarındakı şəhərlər, qonşu
İran, İraq,
Türkiyə ərazisinin müəyyən hissəsi, Ermənistan
və Qara dənizdəki bəzi adalar da daxil
olmaqla, vahid və bütöv Azərbaycan idealı uğrunda mübarizə səyini
artırır və bunu deməyə əsas
verir ki, haçansa bir gün doğacaq, Şimali Azərbaycanla Cənubinin birləşməsinə
real şərait yaranacaq.
Professor Əlikram
Tağıyev “Milli
ideya və milli ideologiya” əsərində göstərir ki, artıq bu bir tarixi faktdır ki, Şərqi Almaniya ilə
Qərbi Almaniyanın, hər iki
Vyetnamın birləşməsi, hazırda Koreya
dövlətinin birləşmək üzrə səyləri
və bunlara bənzər digər intiqrasiyalara doğru tarixi inkişaf meyilləri olduğu
kimi, Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanın gələcək
inteqrasiyası da reallıq olacaqdır.
İndiyənə kimi, həm İrandakı daxili
rejim, həm də bir
sıra xarici ölkələr hər iki Azərbaycanın birləşməsinin əleyhinə
olmuşlar. Azərbaycan üçün indiki
şəraitdə xalqının qarşısında əsas strateji xətt hər vasitə ilə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyini
və vəhdətini inkişaf etdirib möhkəmlətmək və cənub
ilə birləşmək üçün
əlverişli tarixi şəraitin
yetişməsini gözləməkdən ibarətdir. Cənubun
özündə şimalla birləşməyə
can atan qüvvələr
az deyildir. Lakin səbəblər çoxluğu
üzündən hər iki Azərbaycanın
bu tezliklə birləşə biləcəyini
zənn etmək, sadəcə, sadəlövhlükdən başqa bir şey deyildir. Tarixi şəraitin yetişməsi sayəsində
biz yeni, bütöv və müstəqil Azərbaycanın
tarix səhnəsinə
çıxmasının şahidi və
iştirakçısı ola bilərik.
Azərbaycan idealı bu gün
azərbaycançılıq ideyası əsasında formalaşan milli
ideologiyamızın başlıca rəhni və zəngin mənəvi
mənbəyidir.
Fəlsəfə
elmləri doktoru, professor
Əlikram Tağıyev özünün
“Milli ideya və milli ideologiya: problemlər
və onların şərhi” kitabında çox
sanballı və etibarlı mənbələrə əsaslanaraq
azərbaycanlılığın, azəri türklərinin
yaranması və formalaşmasında Azərbaycan milli ideya və
ideologiyasının ümumdövlət mənafelərinə
uyğun siyasi xətti
əvəz etməli olan doktrinanın təmsilçisi
kimi xidmət göstərməsini, onun müxtəlif milli, etnik ideyaları məcmusundan təşəkkül
tapmasını qeyd edərək belə əsaslandırmışdır:
“Bizdəki millətçiliyi bütün
azərbaycanlıların - Azərbaycandakı türkdilli,
irandilli və qafqazdilli
xalqların vahid və bölünməz
Azərbaycan vətəni hissilə birləşdirilməsi təşkil
etməlidir”.
VAHİD
ÖMƏROV,
fəlsəfə
üzrə fəlsəfə doktoru
Səs.-
2012.- 13 mart.- S. 14.