Çərşənbələrin sultanı Torpaq çərşənbəsi

Bu gün ilin son çərşənbə bayramıdır. Çərşənbələrin sultanı hesab edilən Torpaq çərşənbəsinin qədimdən bir çox özünəməxsus adət-ənənələri olub və indi də yaşamaqdadır. Qeyd etdiyimiz kimi Su, Od və Yel çərşənbələrindən sonra gələn Torpaq çərşənbəsi torpağın oyanmasına işarədir.

Bu gün bayram münasibətilə Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin təşkilatçılığı ilə Qoşa Qala qapısının qarşısındakı “Gənclər meydanı”nda İlaxır Çərşənbə münasibətilə bayram tədbiri təşkil olunacaqdır. Bayram tədbirinə Qoşa Qala Qapı meydanından milli geyimli 12 atlı süvarinin müşayiəti ilə 5 fayton və 6 dəvədən ibarət olan karvanın hərəkətə başlaması ilə start veriləcəkdir. Yol boyu musiqi sədaları altında karvanla hərəkət edən Novruz personajları Kosa və Keçəl, Bahar Qızı və el ağsaqqalı Dədə Qorqud, cəngavərlər, milli geyimli oğlan və qızlar Suraxanıdakı “Atəşgah” məbədinə gedəcək, orada yandırılmış məşəli Qoşa Qala qapısının qarşısındakı “Gənclər meydanı”na gətirəcək, bu odla bayram tonqalını alovlandıracaqlar.

Evinizin xeyir-bərəkəti, ruzisi bol olsun, ocağınız gur yansın! Bayramınız mübarək!

Milli-mənəvi dəyərləri ilə yer üzündə tanınan Azərbaycan zaman-zaman yaşatdığı və təbliğ etdiyi bəşəri ideyaları, gözəl adət-ənənələri, milli xüsusiyyətləri ilə dünya xalqları arasında özünəməxsus yer tutan dövlətdir. Xalqın tarixi ilə aparılan tədqiqatlar zamanı aydın olub ki, qədim köklərə malik Azərbaycan əsrlər boyu maddi və mənəvi xəzinəsini qoruyub saxlaya bilib. Bu zəngin irsdə xalqın soykökünə bağlı olan adət-ənənələri yaşayaraq bizim əsrə, yəni yüzilliyə qədər gəlib çatıb.

Xalqın xəzinəsinə daxil olan adət və ənənələr sırasında hər il Azərbaycan xalqının və müsəlman dünyasının böyük həvəslə qarşıladığı Novruz bayramı xalqın tarixi kökünü, adət-ənənələrini özündə yaşadan gündür. Bu bayramın qeyd olunmasına qədər, dünyanın və insanın yaranması ilə bağlı müqəddəsləşdirilmiş Su, Od, Yel və Torpaq çərşənbələri qeyd olunurdu. Xalqın erkən düşüncəsində yaratdığı çərşənbələrlə bağlı ayin və etiqadları, adət-ənənələri yaşatmaq hər kəsin mənəvi dünyasının tələbatından irəli gəlir. Belə bir mahiyyətə malik olan Novruz bayramının beynəlxalq miqyasda Beynəlxalq Gün kimi qəbul edilməsi artıq dünyada buna olan münasibətdə dəyişiklik, eləcə də, astroloji faktlar buna marağın yaranması ilə əlaqədardır. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsləri və dəstəyi Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsinin ümumdünya səviyyəsində tanıdılması və təbliği istiqamətində mühüm rol oynayıb. Xalqın milli adət-ənənələrini özündə yaşadan Novruz bayramının beynəlmiləl qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi kimi YUNESKO-nun dünyanın şah əsərləri sırasına daxil edilməsi fondun məqsədli fəaliyyətinin nəticəsidir. Həqiqətən də, Novruz bayramı dünyada qəbul ediləcək bir hadisədir. Novruza qədərki dörd çərşənbənin qeyd olunmasının arxasında böyük həqiqətlər dayanır. Folklorşünas alimlərin fikrincə, bu çərşənbələr insanın həyata gəlişi və həyatın canlanması ilə əlaqədardır.

Minilliklərin sınağından çıxaraq, bu günə gəlib çatmış Novruz bayramını hələ Azərbaycan Sasanilər dövlətinin tərkibində olduğu zaman qeyd etmişdir. Uzun illər aparılan arxeoloji qazıntılar bunu təsdiqləyir. Daş dövrünə aid olan əşyalar qazıntılar zamanı əldə olunan mənəvi mədəniyyət abidələrimiz Novruz bayramının qədim tarixi olduğunu təsdiqləyən əsas dəlillərdir. Novruz süfrəsinin əsas bəzəyi olan şamdanın, dörd ayaqlı səməni qabının və başqa əşyaların tapılması, məhz tarixi baxımdan bu el bayramının tarixi qədimliyini sübuta yetirir.

Novruz sözünün etimologiyasına diqqət etsək, görərik ki, bu sözün həqiqi mənası yeni günün başlanması deməkdir. Novruz bayramına qədər insanlar dörd çərşənbəni qeyd edirlər. Bu da təsadüfi hal deyil. Belə ki, bayramın gəlişi zamanı bayram əhvali-ruhiyyəsi yaşanır və müjdə verilir. İnsan dörd ünsürdən yaranmışdır. Novruzaqədərki çərşənbələri ulularımız Su, Od, Yel, Torpaq deyə adlandırmışdılar. Rəmzi məna daşıyan çərşənbələri ulu babalarımız bayram hesab etmişdilər. Torpağa nəfəs gəlir, təbiət, eləcə də, bütün canlılar oyanır. Su müqəddəslik rəmzidir, həyatın başlanğıcıdır. Elə Novruzun rəmzi olan səməni də su ilə göyərir. Rəmzi məna daşıyan çərşənbələri ulu babalarımız bayramdan da irəli hesab etmişlər. Baharın gəlişi yeni bir həyatın başlanğıcıdır.

Ardıcıllıqla qeyd edilən çərşənbələr sırasında bu gün qeyd etdiyimiz sonuncu çərşənbə Torpaq çərşənbəsidir. Xalq arasında torpaq çərşənbəsi “İlaxır çərşənbə”, “Yer çərşənbəsi”, “Çərşənbə-suri” kimi də adlanır. Torpaq çərşənbəsində torpağa istilik gəlir və bütün təbiət oyanmağa başlayır. Bununla bağlı xalq arasında bir çox inanclar yaranmışdır. Dörd ünsürdən sonuncunun oyanması ilə Sel, Atəş, Yel və Torpaq daha böyük güc alır. İnsanlar yoxsulluq və qıtlıqdan, çətinlik və məhrumiyyətdən xilas olurlar. Bu inamla bağlı xalq arasında yazılmış mifoloji təsəvvürə görə insanların qıtlıqdan, yoxsulluqdan əziyyət çəkdiyi bir zamanda Sel, Atəş, Yel, Torpaq Xatunun yeraltı məbədinə qonaq gəlirlər. Burada yatmış torpaq Xatunu oyadıb, insanların aclıq və qıtlıq çəkdiyini ona ərz edirlər. O zaman Torpaq Xatunu yerindən qalxaraq “Adamları fəlakətə salan, özü fəlakətə düşər” deyir və beləliklə, Sel, Atəş, Yel və Torpaq Xatun əl-ələ verib işıqlı dünyaya çıxırlar. Deyilənə görə, həmin gün ilaxır çərşənbə idi. Selə, Atəşə, Yelə və Torpağa tapınmanı, bütövlükdə, özündə əks etdirən ilaxır çərşənbələrin islamdan və zərdüşlükdən əvvəlki görüşləri ilə bağlı olduğunu göstərir. Axır çərşənbə bəzən yanlış olaraq Yellə bağlı da izah edilir. Lakin mənbələrə və müşahidələrə əsaslanaraq, demək mümkündür ki, Novruz torpağın oyanması, yəni əkin mövsümünün başlanması ilə səciyyələnir. Torpaqdan əvvəl oyanan Su, Od və Yelin başlıca məqsədi torpağı oyatmaqdır. Axır çərşənbə mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənliklərlə daha çox zəngindir. Bu çərşənbədə əvvəlki çərşənbələrdə icra olunan bütün ayinlər kütləvi xalq şənlikləri kimi qeyd olunur. Şənliklər sübh tezdən suya tapınma ayini ilə başlanır. Adamlar su üstünə çıxıb, su üstündən atlanaraq, dərdini, arzusunu suya danışıb, ondan imdad diləyirlər. Gün ərzində müxtəlif ayinlər keçirilir. Axır çərşənbənin axşamı şənliklər daha da güclənir. Tonqallar alovlanır, bacalardan torbalar atılır, qulaq falları qurulur və xoş ovqatlı ayinlər həyata keçirilir.

Çərşənbə axşamı ilə bağlı müxtəlif inanclar, ayinlər və s. mövcuddur. Axır çərşənbə günü ilin müqəddəs yeməkləri 7 cür xörək və ya şirniyyat bişirilir, səməni halvası hazırlanır. Son çərşənbədə həyət-bacada tonqallar qalanır, insanlar tonqalın üstündən atılıb ağrı-acılarının oda tökülməsini arzu edirlər: “ağırlığım-uğurluğum, qadam-balam tonqalda yansın”, yaxud “ağırlığım-uğurluğum odlara, tonqaldan mənimlə atılmayan yadlara”. Burada məqsəd qışdan qalan dərdin, ağrı-acının adamın canından tökülməsi, insanın sağlam ruhla, saf qəlblə bayrama qovuşmaq istəyidir. Novruz sevinci, əhvali-ruhiyyəsi ilə yaşayan xalq ta qədimdən bu bayramı təkcə evdə keçirməklə kifayətlənməmiş, rəsmi bir şəkildə (sovet rejimində olan məlum səbəblərə görə qadağan olunmuş illəri nəzərə almasaq) qeyd etmişlər.

NƏZAKƏT ƏLƏDDİNQIZI

Səs.- 2012.- 13 mart.- S. 7.