Novruz bayramı azərbaycançılığın təzahürü kimi

Azərbaycançılığın təzahür formalarından biri, qədim xalq mərasimi milli-mənəvi dəyərlərimizdən olan “yeni gün” mənasını verən “Novruz” bayramıdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev “Novruz bayramı münasibətilə Azərbaycan xalqına təbrik”ində demişdir: “Novruz xalqımızı tərəfindən qədim zamanlardan həmişə barışıq, dostluq, səmimiyyət, təmizlik və yeniləşmə əhvali-ruhiyyəsi yaradan Bahar bayramı kimi qeyd olunub. Novruz təbiətin oyanışı ilə ürəklərdə saf niyyətin, xoş arzuların yarandığı bir bayram, insanla bütövləşmənin, haromoniyanın təcəssümü hesab olunur. Əsrlərin sınağından çıxmış mənəvi dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi özündə yaşadan Novruz insanlar arasında birliyin və mehribanlığın möhkəmləndirilməsi, onların bir-birinə mərhəmət və diqqət göstərməsi kimi sağlam bir təməl yaratmışdır. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra Novruz bayramı dövlət səviyyəsində qeyd olunmağa başladı ki, bu da tarixi köklərə qayıdışın, milli-mənəvi dəyərlərə qayğının güclənməsini şərtləndirir”.

Xüsusi qeyd etməyə dəyər ki, Bahar bayramı kimi Novruz təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın bir çox ölkələrində böyük təntənə ilə qeyd olunur. Bu bayrama hər yerdə yenilik, nikbinlik, arzuların həyata keçməsi və həmrəylik vasitəsi kimi baxırlar.

Xalq təbiətin oyanmasına səadət və xoşbəxtlik rəmzi kimi baxmış, onu xeyirin şər üzərində qələbəsi kimi qiymətləndirmişdir. Məhz buna görə də, insanlara xoşbəxtlik gətirən atlaz donlu bahar xalq kütləsi tərəfindən sevinclə qarşılanmışdır. Bu sevinc milli bir bayramın yaranmasına səbəb olmuşdur. Xalqımız bu bayrama Novruz (təzə gün) adı vermişdir. Akademik Məmməd Arif Novruz bayramı haqqında demişdir: “Novruz xalqın həyata nikbinliklə baxmasının, təbiətin sevinməsinin bayramıdır. İndiyə qədər öz qüvvətli təsirini saxlamış bu ənənəvi bayram məişətlə bağlı kütləvi bir xalq bayramıdır.”

F.Köçərli, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Abdulla Şaiq, M.Səttarov və başqaları göstərirlər ki, Novruz bayramı baharın gəlməsi, təbiətin oyanması ilə əlaqədar yaranmışdır.

Novruz kütləvi xalq bayramıdır. Onun xalq arasında geniş yayılması, xalqın məişətinə, həyatına, dərin nüfuz etməsidir. Bu bayram xalqın mənəvi aləminə, qanına və iliyinə daxil olmuşdur. Novruz bayramı hər il martın 21-də bahar fəslinin gəlməsi ilə başlanır. Lakin bu el bayramına bir ay qalmış böyük hazırlıq işləri aparılır. Hər şeydən əvvəl, evdə nə varsa, hamısını “pak etmək” üçün onları yuyur, silir, bir sözlə, təmizləyib səliqəyə salırlar. Bağlar təmizlənir, bellənir, ağacların quru budaqları, meynənin artıq çöpləri kəsilir.

Hər ailə öz imkanlarından asılı olaraq uşaqlar, cavanlar, hətta yaşlılar üçün təzə paltar hazırlayır. Bayram süfrəsinin başında hamı təzə və səliqəli geyimdə əyləşir. Abdulla Şaiq yazırdı: “...Novruz bayramı günü böyüklər, uşaqlar təzə paltar geyir, süfrələrə hər cürə şirni düzülür, qohum-qardaş, dost-aşna on gün bir-birinin evinə bayram görüşünə gedir, bir-birinə bayram payı göndərməyi özlərinə borc bilir”.

Hər bir evdə baharın rəmzi olan yaşıllığı görmək üçün səməni göyərdirlər. Bayram günü ayrı-ayrı qablarda evin pəncələrinə, stol üstünə qoyulan səməni şənlik məclisinə xüsusi gözəllik verir. Novruz bayramına azərbaycanlılar cürbəcür şirin və yağlı çörək bişirirlər, bunlardan paxalava, qatlama, fəsəli, kömbə və s. göstərmək olar. Şübhəsiz ki, bu nemətlər keçən ilin məhsulundan hazırlanır, demək gələn ilin bayramına daha yaxşı hazırlaşmaq üçün bu il böyük qüvvə və zəhmətlə işləmək lazımdır. A.O.Makovelski “Avesta” əsərində Zərdüştün etdiyi tövsiyələrdən yazır: “...yüz sədəqədən, on min qurban verməkdən daha əfsəl olan taxıl əkmək - “qüdsiyyət əkmək”, yəni Yer üzündə divlərin kökünü kəsmək, sağ və sol əl ilə işləyib, divləri qaçmağa məcbur etmək lazımdır.”

Bu ilin nemətini baharın ilk günündə görmək istəyən babalarımız hələ Novruz bayramına az qalmış “səməni bayramı” şənliyini keçirirdilər, Vaxtilə Novruz bayramı üçün göyərdilən səməninin bir hissəsi bayram süfrəsinə qoyulurdu.

Novruz bayramının islamiyyətdən çox-çox əvvəl, qədim azərbaycanlıların həyat və məişətində mövcud olmasından bütün tədqiqatçılar bəhs etmiş, onu əsil milli bayram adlandırmışlar. Novruz bayramı haqqında müxtəlif rəvayət və əfsanələr vardır... Bayram günlərində keçirilən bir çox mərasim atəşpərəstlərin adətləri ilə əlaqədardır. Böyük Nizami “İskəndərnamə” poemasında, Novruz bayramı günü İskəndəri qonaq edən Nüşabənin tonqal qaladığını, süfrəyə hər çeşid şirni qoyduğunu qeyd edir. Lakin sonralar əsrlər keçdikcə ruhanilər və sərvətdarlar bu bayrama başqa rəng verməyə, onu hakim sinfin zövqünə xidmət edən bir bayrama çevirməyə çalışmışlar.

Novruz bayramında qədim azərbaycanlıların etiqadları ilə bağlı olan adətlərdən biri şam yandırmaq, tonqal qalamaq və fişəng atmaqdır. Xüsusilə, qoca, cavan və uşaqların alovun üstündən atılaraq, “ağırlığımı yer götürsün, mətləbimi Allah versin” ifadələri odun müqəddəs hesab edilməsi ilə əlaqədardır. Alov şənliyi əsasən Novruz bayramı axşamı (axırıncı çərşənbə gecəsi) keçirilirdi. Bu gecə yeddi meyvə qurusu alıb boşqablara qoyur və dövrəsində şamlar yandırırdılar. Bayram axşamı tüfəng atır, tonqal qalayıb üstündən atılar, üzərlik yandırıb tüstüsünü uşaqlara qoxladarlar.

Professor Vaqif Vəliyev “Azərbaycan folkloru” əsərində göstərir ki, axırıncı çərşənbə gecəsi xalq arasında Novruz bayramının ən əziz dəqiqələri hesab olunurdu. Bu mərasim Novruz bayramının başlanğıcı deməkdir. Qədim əcdadlarımız baharın qış üzərində qələbəsinə, xeyirin şərə, Hörmüzün Əhrimənə qalib gəlməsi kimi baxmışdır. Ona görə də, qışın son dəqiqəsi, yəni onun məğlubiyyəti, baharın isə qalib kimi dünyaya hakim olması böyük şənliklə qarşılanmışdır. Xalq bu mərasimə “Danatma” adı vermişdir (Yəni dan yerinin ağarmasını, günəşi görmək, qarşılamaq). Xalq bu gecəni maraqlı rəvayət və əfsanələrlə bəzənmiş, onu ziynətləndirməyə çalışmışdır. Bu əfsanələrdən birində deyilir ki, “bu gecə (axır çərşənbə bir saatlığa çaylar dayanıb istirahət edir, ağaclar budaqlarını əyib torpağa tökülür, yenidən budaqlarını qaldırır, uzun müddət bir yerdə həyat sürən, lakin sonralar bir-birindən küsən Marsla Venera yalnız bu gecə birləşir, qucaqlaşır və öpüşür, Novruz gecəsinə kimi vüsal həsrəti ilə yanırlar. Kim Marsla Veneranın görüşdüyü anı görsə, Hörmüz onu bütün arzularına çatdırır, o, ən xoşbəxt adam olar. Odur ki, həmin gecə heç kəs yatmır, hamı sabahı, günəşin doğmasını, həsrətdə olan Marsla Veneranın görüşməsini görmək istəyir. Hətta bk gecə “qulaq falı” açar, hərə ürəyində bir niyyət tutub başqa evlərə gedər, qapını pusub ilk eşitdiyi sözlə öz bəxtini, aqibətini müəyyənləşdirməyə çalışardı. Vaxtı ilə arzu etdiyi bir iş başa çatdığı üçün dan atardılar. Bu zaman hər kəs yatmaz, səhər günəşini qarşılayardı.

“Danatma” mərasimində əsasən gənclər iştirak etmiş, onlar dan yeri ağarana kimi oturmuş, ürək açan lirik nəğmələr oxumuşlar. Dan yerinin ağarmasını, axar su, dəniz və s. üzərində qarşılamışlar. Çox hallarda suda çimərək “ağılığım, uğurluğum dağlara, daşlara” deyərkən, güman etmişlər ki, Hömüzün Əhriman üzərində qələbəsi qışın məğlub olması baharın təntənəsi anında, bu əziz gündə, insan bədənində gizlənən fənalıq divlərini də məhv etməyin mümkün olduğuna, eyni zamanda, ürəklərində tutduqları niyyətin hasil olacağına (ancaq vahid bir şey etmək şərtilə) inanmışlar.

İnsanlar dan yerinin ağarması, günəşin çıxması ilə öz arzularının həyata keçməsi arasında məntiqi bir əlaqə və bağlılıq görərdilər. Bu etiqadın yalnız baharın daxil olduğu gecədə mümkün olduğuna inanan qədim azərbaycanlılar “danatmanı” böyük dəbdəbə və şənliklə keçirirdilər. “Danatan” ailə həmin məclisə yaxın adamlarından, qohumlarından toplayır, öz şənliklərini qohum və dostları ilə şərikli keçirirdilər. İlin axır çərşənbə günü cavanlar bir yerə toplaşır, bir nəfəri Kosa kimi kimi bəzəyib çala-çala evləri gəzdirirdilər. Kosanın özündən başqa bir də köməkçisi olur. Bunların hər ikisi keçədən hazırlanmış gülüş doğurucu paltar geyərdilər. Əvvəlcədən təyin edilmiş müəyyən həyətlərdə və meydançalarda Kosa, köməkçisi və camaatın iştirakı ilə belə bir oyun oynanılırdı. Kosa gülməli hərəkətlərlə əlini qarnına vurub, paltarını göstərərək, camaata müraciət edib, pay istəyirdi. Camaat gülərdi, çünki onun paltarı çox köhnə və cırıq olardı. Bundan sonra oyunda iştirak edənlər əl vurardılar. Bu tərifdən ruhlanan Kosa şit hərəkətlər edər, məğrur gəzər və camaatı güldürər, oxuyar və tamaşaçılardan pay istəyərdi. Lakin heç kəs ona pay verməz, Kosa pərt olaraq, kənarda dayanardı. Caamat sakitləşərdi. Bundan sonra Kosa ilə köməkçi arasında belə bir səhnəcik göstərilərdi. Kosa ağlayardı, köməkçi onun nə üçün ağladığının səbəbini soruşardı. Kosa uzun səfərə gedəcəyini, lakin bunun üçün pulu və yeməyi olmadığını camaatın isə ona yardım etmək istəmədiyini söyləyərdi.

Kosa uzun səfərə gedəcəyini söyləyir və ona xərc toplamağı keçidən xahiş edir. Keçi ağzına balaca bir çubuq alır, bəyirə-bəyirə adamlara yaxınlaşır və hərənin əlinin üstünə bir dəfə vururdu. Hərə bacardığı qədər pul və pay verirdi. Keçi yığdığı şeylərin hamısını Kosaya verərdi. Kosa bunları köməkçisi ilə bölüşərdi. Keçiyə heç nə verməzdilər. İndi də keçi ağlamağa başlardı, uşaqlarının ac və çılpaq olduğunu söyləyərdi. Bu tərəfdən də məclisə mələyə-mələyə iki keçi balası gələrdi. Onlar, doğrudan da, çox yoxsul bir geyimdə olardılar. Keçinin balaları və özü Kosaya yalvarardılar, təzədən camaatdan pay toplayardı, Kosa bunları da onun əlindən alardı. Nəhayət, Kosa ilə keçi dalaşardı. Kosa keçini məclisdən çıxarıb qovardı. Kosa süfrə qabağı dincəlmək üçün ağacın altında uzanıb yatardı, köməkçisi isə ya gəzməyə gedər, ya da başqa işlə məşğul olardı. Onun bu hərəkətləri gülüş doğrurdı...

Keçi köməkçinin başının qarışıq olmasından istifadə edərək, Kosaya yaxınlaşır və qəflətən onu vurub öldürərdi. Camaat Kosanın ölümünü, keçinin intiqamını alqışlayardı. Keçi yenə köməkçiyə görünmədən çıxıb gedərdi. Bundan sonra köməkçi Kosaya yaxınlaşar, onu oyatmağa çalışardı. Köməkçinin ölmüş Kosanı oyatmaq istməsi olduqca gülməli olardı.

Göründüyü kimi, burada qarşı-qarşıya qoyulan iki surət vardır: birisi Kosa, o birisi isə keçidir. Kosa qışın, keçi isə yazın, baharın rəmzidir. Kosanın çılpaq, tüksüz olması qışda təbiətin öz yaşıl paltarını soyunması ilə üzvi surətdə bağlıdır.

Məişət nağıllarımızda mənfi qəhrəman kimi tanıdığımız Kosaya münasibət necədirsə, burada da, rəmzi olaraq, qışı təmsil edən Kosa eyni cür təsvir edilmişdir, insanları soyan, ac qoyan, istismar edən mənfi bir tipdir. Məişət nağılarımızın müsbət qəhərəmanları olan keçəllə keçi arasında da müəyyən yaxınlıq vardır. Hər ikisi intiqam alandır.

Maraqlıdır ki, Novruz bayramından sonra da qışın keçi üzərinə hücumu, onu məğlub etmək, balalarını ac-susuz qoymaq arzusu davam edir. Lakin qış əvvəlki kimi açıq-açığına, hucuma keçə bilmir, o, xəyanətə əl atır. Belə ki, Novruzdan on beş, iyrimi gün sonra xalq arasında “qarının borcu” adlanan soyuq və çovğunlu gündən danışardılar. Guya bu, qışın sonuncu hücumudur... Guya qış baharı aldadar, ondan üç gün borc alar, məqsədi də keçinin balalırını öldürməkdir. Qışın məğlub olması, onu baharın əvəz etməsi keçini sevindirir, o, balalarını açıq havaya çıxarır (bəzi rayonlarda keçinin balaları əvəzinə, qarının oğlaqları, deyilir) bahar günəşi keçi balalarını sevindir, hətta qarı nənə “mart gözünə barmağım, yazı çıxdı otlağım” - deyir. Bu zaman qış borc aldığı üç günü “işə salır”, tufan qoparır... keçinin balarının bir neçəsi çovğuna düşüb ölür. Məhz buna görə də, xalq arasında “qarının borcu” ifadəsi yaranmışdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Novruz bayramının bütün dünya azərbaycanlıları arasında azərbaycançılıq hissləri yaratdığını göstərərək demişdir: “Novruz həm də xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların milli birlik bayramıdır. Ölkə hüdüdlarından kənarda yaşayan bütün azərbaycanlılar bu bayramı böyük sevinc və qürurla qeyd edirlər. Novruz şənliklərində yaranan xoş ünsiyyət onları həm bir-biri ilə, həm də doğma Azərbaycanla daha sıx bağlayır, hər bir soydaşımızda milli mənlik şüurunu, azərbaycançılıq hisslərini və duyğularını gücləndirir. Bu bayram şənlikləri azərbaycanlıları Vətənə, ata-baba yurdları Azərbaycana, milli köklərə daha sıx bağlayır.

Xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyev tərəfindən əsasları yaradılmış və möhkəmləndirilmiş Azərbaycan dövləti getdikcə qüdrətlənir. Dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələri qabaqcıl dünya standartına uyğunlaşdırılır, demokratik dəyərlər, insan hüquqları daha dolğun təmin olunur. İqtisadi sahədə inkişaf artır, əhalinin sosial rifahı yüksəlir. Cəmiyyətimizdə milli birlik, sosial həmrəylik güclənir. Vətəndaşlarımızın nikbin əhvali-ruhiyyəsi, sabaha inam hissi artır. Əhalinin ən müxtəlif təbəqələri, sosial qrupları arasında əməkdaşlıq və həmrəylik möhkəmlənir. “

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 14 mart.- S. 14.