Azərbaycan: Avropanın ən çox ehtiyac duyduğu ölkə

Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən neft-qaz layihələrinin etibarlılığını və əhəmiyyətini qat-qat artırır

Son dövrlərdə Avropa dövlətlərinin rəhbərləri, rəsmi nümayəndələri, eyni zamanda, Avropa Birliyinin enerji siyasəti üzrə komissarları Azərbaycana olan səfərlərini intensivləşdiriblər. Həmçinin, rəsmi Bakının nümayəndələrinin beynəlxalq neft-qaz konfranslarına dəvət edilməsi və rəsmi Bakı ilə bu sahədə sövdələşmə aparılması işi də sürətləndirilib. Elə bir vəziyyət yaranıb ki, avropalılar özləri belə Azərbaycanın qitə dövlətləri üçün son ümid yeri olduğunu etiraf edirlər. Çünki geosiyasi və geoiqtisadi situasiya Avropanın mövcud potensialını tükədib və enerji təhlükəsizliyi məsələsi “qoca qitəni” daha çox yormağa başlayıb. Dünya miqyasında isə enerjiyə olan tələbatın sürətlə artması qlobal enerji xəritəsinin mütəmadi dəyişməsinə və siyasi-hərbi oyunların daha aqressiv xarakter almasına gətirib çıxarıb.

Dünya enerji xəritəsində ümumi vəziyyət...

Məlum olduğu kimi, dünya enerji bazarında istehsalçı və istehlakçı faktorlar üz-üzə durublar. Burada hasilatçı dövlətlərin təqdim etdikləri neft-qaz məhsullarını istehlakçı ölkələr tələb olunan miqdarda alırlar.

Bu, təkzibolunmaz faktdır ki, hazırda dünyanın enerji xəritəsində əsas rolu Rusiya, ərəb dövlətləri və Xəzər hövzəsi ölkələri oynayırlar. Dünya miqyasında kəşfi məlum olan neft ehtiyatı proqnozlara görə, 800 milyard ton qiymətləndirilir. Ən çox neft ehtiyatları Səudiyyə Ərəbistanı-25,4%, İraq-11%, BƏƏ-9,4%, Küveyt-9,3%, İran-9,1%, Venesuela-6,8%, Rusiya-4,8%, Çin-2,4%, ABŞ-2,4% və s. kimi ölkələrdədir. Qaz ehtiyatlarına görə, Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya xüsusi rol oynayırlar.

Xəzər dəniz hövzəsində olan neft ehtiyatı isə cəmi ehtiyatların 3-4 faizindən artıq deyildir. Burada Qazaxıstan 6,5 milyard, Türkmənistan 20,8 milyard, Azərbaycan isə 6 milyarddan çox neft ehtiyatına sahibdir. Həmçinin, Qazaxıstan 1,82 trilyon, Türkmənistan 24,6 trilyon, Azərbaycan isə 2,2 trilyon kubmetr qaz ehtiyatlarına malikdir.

Qeyd edək ki, analitiklərin hesablamalarına görə, Çinin və Hindistanın enerji tələbatı bu dövlətlərin inkişafda olan ölkədən inkişaf etmiş ölkəyə keçidi ilə əlaqədar sürətlə artmaqda davam edir. Gəlirlərin artması, mənzil və tikinti sektorunda yüksək artım, enerji cihazlarından geniş istifadə tələbatı nəzərə çarpacaq dərəcədə artırır. Asiya “əjdahası” və “fili” ağır sənayedə presedentsiz tikinti bumunun mərkəzindədir və bu, böyük miqdarda neft tələb edir. Həmçinin, iri infrastruktur və tikinti layihələri ötən əsrdə Amerika Birləşmiş Ştatlarında, II Dünya müharibəsindən sonra isə Almaniya və Yaponiyada olduğu kimi, Çin və Hindistanda da neftə yüksək tələbat yaradır. Son rəqəmlərə görə, yol-nəqliyyat vasitələri baxımından da, Çin 2015-ci ildə dünyada ən böyük avtomobil bazarı kimi ABŞ-ı ötəcək.

Göründüyü kimi, gələcək 20-30 il ərzində enerjiyə olan tələbat təxminən 10 dəfəyədək artacaq. Bu tendensiya isə, əsasən, ABŞ, Çin, Hindistan, Yaponiya, Qərbi və Mərkəzi Avropa ölkələrində müşahidə olunacaq.

Avropa çıxış yolu axtarır: etibarlı enerji mənbəyi haradadır?..

Lakin çox zaman karbohidrogen ehtiyatlara malik dövlətlər neft-qaz amilindən siyasi məqsədlər üçün istifadə edirlər. Məhz bu zaman beynəlxalq münasibətlər sistemində yeni problem - enerji təhlükəsizliyi ortaya çıxır. Karbohidrogen ehtiyatların, əsasən, inkişaf etməkdə olan ölkələrin ərazisində yerləşməsi isə yeni bir müstəvidə qarşıdurmaların başlanmasına yol açır. Belə bir qarşıdurmanı isə biz Rusiya ilə Avropa ölkələri arasında görmüşük.

Belə ki, dünyanın ən böyük dövləti olan Rusiya planetin təsdiqlənmiş resurslarının 21 faizinə sahibdir. Təbii qaz istehsalında dünyada birinci, neft istehsalında isə ikinci yerdə olan Rusiyanın təsdiqlənmiş qaz ehtiyatı 47 trilyon kubmetrdir. Rusiya dünya qaz ehtiyatının 27 faizinə malik olmaqla, həm də, ən yaxın rəqibi İranı 2 dəfə üstələyir.

Reallıq bundan ibarətdir ki, Rusiya bu gün dünya enerji resurslarının təminatında həlledici mövqeyə malikdir. Rəsmi Moskva il ərzində 500 milyon tondan çox neft ixrac edir. Şərqi Avropa ölkələrinin 40, Qərbi Avropanın isə 30 faizi Rusiyanın nefti hesabına yanacaq ehtiyaclarını tənzimləyir. Bolqarıstan yanacağa görə, tamamilə bu ölkədən asılıdır. Bütövlükdə, Avropanın qaz təminatında Moskvanın payı 50 faizə yaxındır. Neft təminatında isə bu dövlət ən azı 30 faiz paya malikdir.

Əlbəttə ki, Avropanın bir sıra dövlətləri enerji təminatlarını Şimali Afrika resurslarının hesabına da ödəyirlər. Lakin bu, Avropanın enerji təhlükəsizliyini tam şəkildə təmin etmədiyindən, onlar hələ də Rusiyadan asılı vəziyyətdə qalırlar. Moskva isə karbohidrogen ehtiyatlarından siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir, Avropa dövlətlərini bəzi hallarda separat danışıqlara da çəkir.

Xatırladaq ki, Rusiya ilə ABŞ arasında 2000-ci illərin əvvəllərində davam edən “toyuq-polad müharibəsi” zamanı ən çox itki Qərb ölkələrinə dəymişdi. Amerikanın rusların ixrac etdiyi polad məhsullarına əlavə gömrük tarifləri tətbiq etməsi Rusiyanın sənayesinə müəyyən fəsadlar gətirdi, əvəzində isə, rəsmi Moskva Amerika toyuqlarının kütləvi satışına embarqo qoymaqla əks-tərəfə daha çox ziyan vurmuş oldu. İndi isə qloballaşan dünyada rəqabət prinsipləri daha ciddi xarakter alıb və “neft-qaz müharibələri” Avropanı əməlli-başlı gərgin vəziyyətə salıb.

Ona görə də, Rusiya ilə Avropa Birliyi arasında qaz münaqişəsinin gərginləşməsi Avropa dövlətlərini yeni yanacaq mənbəyi axtarmağa məcbur etməkdədir. Artıq Avropa ölkələri Kremlin, demək olar ki, hər il təsadüf olunan “qaz spekulyasiyalarından” bezib və Rusiyanın öz tərəfdaşları ilə enerji əməkdaşlığında səmimi olmadığını qəti şəkildə yəqin ediblər. Avropa Birliyi Rusiya ilə növbəti yanacaq böhranının meydana çıxmayacağına əmin deyil, buna heç inamı da yoxdur. İstənilən vaxt Moskvanın siyasi və iqtisadi təzyiq vasitəsi kimi qaz amilindən istifadə edəcəyi də şübhə doğurmur.

Bu gün Avropada yalnız Fransa özünün neft və qaz ehtiyatlarına güvənə bilər. Almaniya isə həm zəngin kömür mədənlərini alternativ yanacaq üçün səfərbər edir, həm də Rusiya ilə özünün enerji təhlükəsizliyini təmin edən layihələr reallaşdırır. Yaranmış vəziyyət ondan ibarətdir ki, Avropadakı 40 artıq dövlət Rusiyadan energetik asılılığı hələ də qalmaqdadır.

Bütün bunlarla yanaşı, mütəxəssislər Sankt-Peterburqda Qaz OPEK-nin yaradılmasına dair forumun keçirilməsindən sonra Rusiyanın açıq-aşkar yanacaq bazarında inhisarçılığı artıracağını da güman edirlər. Təbii ki, bu ideya bu gün o qədər də aktual olmasa da, ekspertlərin fikrincə, rəsmi Moskva yeni karteli yaratmaqla, əslində, Avropada siyasi məqsədlərini diqtə etmək niyyəti güdür. Bu isə normal əməkdaşlıq prinsiplərinə ziddir. Rusiyanın enerji mübadiləsi fonunda siyasi-hərbi-iqtisadi güc mərkəzinə çevrilmək planı qorxulu tendensiya yarada bilər.

Bu səbəblərdən də, Avropa ölkələri mövcud problemi birdəfəlik həll etmək üçün daha etibarlı və təminatlı yanacaq marşrutu üzərində tədbirlərə başlamağa qərar veriblər və onlar “Etibarlı enerji mənbəyi haradadır?” sualına cavab axtarırlar.

Dünyanın nüfuzlu ekspertləri etiraf edirlər ki, son dövrlərdəki hadisələr Avropanın qaz konsepsiyasının düzgün olmadığını ortaya qoyur. Əgər Avropa Birliyi vaxtında “NABUCCO”-nu dəstəkləsəydi, indi Rusiyadan bu qədər asılı olmazdı. Hətta avropalı rəsmilər belə deyirlər ki, onlar Rusiya ilə uzunmüddətli əməkdaşlığı məqbul görmürlər. Çünki vəziyyətin daha da pisləşəcəyindən çəkinirlər. Avropa ölkələri çıxış yolu kimi isə ümidlərini Xəzər hövzəsinə bağlayıblar.

Avropa enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı strategiyasını “NABUCCO”-suz dəyişə bilər

Qeyd edək ki, ABŞ-ın nüfuzlu “Stratfor” analitik mərkəzi Avropanın Rusiyadan enerji asılılığının aradan qaldırılması üçün 4 alternativ variant təklif edib. “Stratfor”un təqdim etdiyi birinci seçim Adriatik dənizində İtaliya və Yunanıstanı bağlayan və illik 8-10 milyard kubmetr gücə malik “Poseydon” sualtı qaz kəməridir. “Poseydon” Türkiyədən Yunanıstana gedən boru kəmərinə bağlı olacaq. Bu kəmər Yaxın Şərq və Xəzər hövzəsidən qazın İtaliyaya çıxarılmasını təmin edəcək. Əlbəttə ki, bu layihə bütövlükdə, Avropanın enerji təhlükəsizliyinə böyük töfhə verə bilər. Amma hal-hazırda Şimali Afrikada və Yaxın Şərqdə siyasi-hərbi vəziyyətin qeyri-stabil olması təchizatda müəyyən əngəllərə də gətirib çıxarır. Burada yeganə etibarlı mənbə yenə də Xəzər hövzəsi, xüsusilə də, Azərbaycan çıxış edir.

“Stratfor”un ikinci təklifi nüvə enerjisinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Mərkəzin təhlilçiləri hesab edirlər ki, nüvə enerjisi Avropanın enerji təchizatında mühüm rol oynaya və enerji asılılığının müəyyən dərəcədə azaldılmasına şərait yarada bilər.

Bəli, bu gün Avropanın bir çox iri dövlətlərində nüvə enerjisindən geniş şəkildə istifadə olunur. Bu günə qədər də nüvə enerjisindən istifadə edən avropalılar Yaponiyanın Fukusima fəlakətindən sonra enerjinin bu növündən istifadəyə ehtiyatla yanaşmağa başlayıblar. Ona görə də, avropalılar ənənəvi enerji resursları ilə yanaşı, təbii ehtiyatlara daha çox ümid edirlər.

Üçüncü təklif maye qaz istehsal edən zavodların inşasını nəzərdə tutur. Çox bahalı texnologiyaların tətbiqinə baxmayaraq, maye qaz ehtiyatının yaradılması daha səmərəli hesab olunur. Hazırda Yunanıstan və Xorvatiya bu cür zavodlara malikdir.

Qeyd edək ki, hal-hazırda bu vasitədən istifadə geniş yayılmasa da, müəyyən dövlətlər var ki, maye qazdan geniş istifadəyə yer veriblər. Qətər dövlətinin maye qaz satması faktı ilə yanaşı, Azərbaycanın da Avropanın bəzi dövlətlərilə bu cür satışların həyata keçirilməsi haqqında müqavilələri var. Təbii ki, yüksək xərc tələb edən maye qaz ixracı və idxalı qısa müddət ərzində enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

“Stratfor” mərkəzinin təqdim etdiyi dördüncü təklif isə “NABUCCO” boru kəməri layihəsidir. Burada, ilk növbədə, qeyd olunmalıdır ki, avropalılar “NABUCCO”-nu Rusiyadan enerji asılılığını azaldacaq xilaskar layihə kimi başa düşürdülər. Çünki Cənubi Qafqazdan keçməklə Mərkəzi Asiyanın zəngin qaz ehtiyatlarını Avropa dövlətlərinə çatdırmalı olan bu layihə çərçivəsində ilkin mərhələdə 30 milyard kubmetr həcmində qaz nəql edilməliydi. Lakin əsas məsələ layihənin maliyyə tərəfilə bağlı olduğundan, 10 il ərzində “NABUCCO”-nun reallaşdırılması üçün hər hansı əməli addım atılmadı və razılaşmalar elə kağız üzərində qaldı. “NABUCCO” kəmərinin inşa edilməsi üzrə yaradılmış konsorsium nə “Şahdəniz” yatağının verməyə hazır olduğu 10 milyard kubmetrdən əlavə qaz mənbələri tapa bilib, nə də “NABUCCO” kəmərinin tikintisi üçün maliyyə vəsaiti. Xərclər büdcəsinin artması ehtimalı öz yerində, konsorsium, hətta 8 milyard avro məsələsini də heç cür həll edə bilməyib. Gözlənildiyinə görə, zəruri məbləğin təqribən yarısını maliyyələşdirməli olan Avropa bankları təminatlı resurs bazasının olmadığı şəraitdə bunu etməyə tələsmirlər. Vəsaitlərin ikinci yarısı ilə əlaqədar müəyyən problemlər də yaranıb. Nəticədə, konsorsiumun ən iri iştirakçılarından biri olan Almaniyanın RWE şirkətinin baş direktoru Yurgen Qrossman “The Wall Street Journal Deutschland”ə verdiyi müsahibəsində söyləyib ki, layihənin baş tutmaması səbəbindən, çox güman ki, şirkət həmin konsorsiumdan çıxacaq. Vurğulanıb ki, Almaniyaya məxsus RWE şirkətinin əsas prioriteti indi mümkün qədər az pul xərcləməklə qazdan istifadə imkanı əldə etməkdir. Almaniyanın hakim dairələrinin nüvə energetikasından imtina etmək xətti RWE şirkətinin maliyyə vəziyyətini zəiflədib, onu ciddi qənaət yolu seçməyə və hətta öz aktivlərinin bir hissəsini satmağa məcbur edib. Çünki qaz ilə yanaşı, atom energetikası da bu şirkət üçün mühüm gəlir mənbəyidir. WSJ yazır ki, Qrossmanın bəyanatı “NABUCCO”nun təsisçilərindən biri tərəfindən ilk real siqnal olub, Avropanın Rusiya qazından asılılığını Xəzər yanacağı hesabına azaltmalı olan layihədən imtina edə bilər. Qrossman RWE şirkətinin başqa kanallar vasitəsilə də yanacaq almağa şad olacağını qeyd edərək deyib: “Xəzər qazı Avropaya bizə lazım olan miqdarda və bizə lazım olan yerə gəlməlidir”. “Bu qaz kəmərinin “NABUCCO”, yoxsa, “Turandot” adlanacağı bizim üçün o qədər də vacib deyil”, - deyən top-menecer sözünü belə tamamlayıb: “Əksinə, bizdən ciddi maliyyə vəsaiti tələb etməyən bütün variantlara şad olacağıq”.

Əslində, təkcə almanlar deyil, eyni zamanda, Avropanın digər dövlətlərinin nümayəndələri də artıq “NABUCCO” ilə bağlı ümidlərini itiriblər. Onlar düşünürlər ki, həddindən artıq baha və rentabelliyi sual altında olan bir layihəyə dəstək vermək perspektivli olmaz. Biz sözlə, Avropa dövlətləri ümumi enerji strategiyasına dəyişiklik etməlidir. Çünki təhlillər də göstərir ki, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün nə “NABUCCO” layihəsi, nə Rusiyanın qaz kəmərləri, nə də nüvə obyektləri faydalıdır. Bu səbəbdən də, avropalılar üçün ən sərfəli və səmərəli yol Azərbaycanın təşəbbüsü ilə reallaşmış layihələrə qoşulmaqdır. NABUCCO-nun layihə rəhbəri Raynhard Miçek mətbuata açıqlamasında bildirib ki, gec-tez Rusiyanın addımlarının müqabilində Avropa ölkələri ondan imtina edib, özlərinə etibarlı tərəfdaşlar tapmağa məcbur olacaqlar. Həmin tərəfdaşlar isə Azərbaycan, Türkmənistan və Qazaxıstan hesab olunur.

Azərbaycan enerji xəritəsində ən etibarlı təchizatçıdır

Azərbaycan enerji siyasətini həyata keçirərkən, neft və qaz amilindən heç vaxt siyasi məqsədləri üçün istifadə etməyib və tərəfdaşları ilə qarşılıqlı səmimiyyət prinsiplərinə söykənən münasibətlər qurub. Bunu daha açıq şəkildə ölkəmizin neft və qaz ixrac etdiyi dövlətlərə olan münasibətlərinin fonunda müşahidə etmək olar. Azərbaycan Gürcüstan, Türkiyə və Yunanıstanı qazla təmin edərkən, həmin ölkələrə qarşı humanizm nümayiş etdirərək, yanacağın dəyərinin digər tədarükçülərlə nisbətdə güzəştli qiymətlərlə ödənilməsinə də razılıq verib. Hətta xatırladaq ki, Gürcüstan 2005-ci ildə Rusiyanın qaz təchizatını dayandırdığı vaxt qışda donmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Bu vəziyyətdə Azərbaycan qonşu ölkəyə yardım əlini uzatdı. Həmin çətin günlərdə ölkəmizin xeyirxahlığını unutmayan Gürcüstanın dövlət başçısı Mixail Saakaşvilinin fikirləri də maraq doğurmaya bilməz: “Biz unutmamalıyıq ki, 2005-ci ilin yanvar ayında Gürcüstana təbii qazın verilməsi dayandırılmışdı. Bu, çox müəmmalı bir şəraitdə baş vermişdi. O zaman Azərbaycan böyük bir xeyirxah addım atdı, öz əhalisinin ehtiyaclarını tam ödəmədiyi halda, qaz ehtiyatının yarısını Gürcüstana ötürdü və Gürcüstan sakinlərini qışda donmaqdan xilas etdi. Bu xeyirxahlıq bizim insanların yaddaşından heç vaxt silinməyəcəkdir”.

Bəli, neft amili ilə dünya iqtisadiyyatında öz mövqeyini möhkəmləndirən Azərbaycanın enerji siyasətində artıq qaz faktoru ön plana keçib və ölkəmiz dünyada qaz ixrac edən dövlət statusunu qazanıb. Xüsusilə də, “Abşeron” və “Ümid” qaz yataqlarının kəşf olunması respublikamızın diversifikasiya siyasətinin genişləndirilməsi yeni ixrac marşrutlarının yaranması üçün əlverişli zəmin yaradıb. Məhz ötən ilin sonlarında Azərbaycanla Türkiyə arasında təbii qazın satışı və nəqli üzrə sazişin imzalanması da bu qəbildəndir. Bununla da, regionda əməkdaşlıq və təhlükəsizlik dəhlizinin möhkəmlənməsi işinə daha mühüm töhfələr bəxş edilib. Saziş, xüsusilə də, Avropa Birliyi tərəfindən böyük sevinclə qarşılanıb və yeni enerji əməkdaşlığı ilə bağlı sənəd qlobal miqyasda mühüm əhəmiyyət daşıyan iqtisadi-siyasi hadisə kimi səciyyələndirilib.

Bu saziş “Cənub dəhlizi” enerji şəbəkəsinin ən mühüm komponentlərindən biri olmaqla, yeni dəhlizlərin yaradılmasına və yeni əməkdaşlıq platformalarının formalaşdırılmasına geniş üfüqlər açır.

Avropa Birliyinin nüfuzlu analitiklərinin qeyd etdikləri kimi, artıq bölgədə ən nəhəng tranzit dəhlizlərinin yaradılması üçün real zəmin formalaşıb. Onların sırasında isə yeni onilliyin ən strateji enerji arteriyası olan Azərbaycan-Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz şəbəkəsini göstərmək olar. Artıq bu dəhlizin tam rentabelliyi üçün zəmin mövcuddur və tərəflər qaz kəmərinin yaxın dövr üçün işə düşməsinə nail ola biləcək. Türkiyə ilə qaz sazişinin imzalanması, “Trans Anadolu” qaz kəmərinin 2014-2015-ci illərdə istifadəyə verilməsi haqqında razılığın əldə olunması, həmçinin, “Abşeron” və “Ümid” qaz yataqlarının kəşfi həm “Şahdəniz”2” layihəsinə tezliklə başlamağı zəruri edir, həm də AGRİ layihəsinin tezləşməsinə zəmin yaradır. Əlbəttə ki, sadalanan amillər Azərbaycanın dünyanın ən böyük qaz istehsal edən ölkələr sırasında mövqeyini daha da möhkəmləndirəcək. Mövcud yeddi neft-qaz kəmərilə Azərbaycan nefti və qazı müxtəlif istiqamətlər üzrə Avropa və dünya bazarlarına çatdırılacaq. Göründüyü kimi, Azərbaycanın enerji siyasəti və diversifikasiya xətti bir məqsədə - bütün ölkələrlə qarşılıqlı sıx əməkdaşlığa, təhlükəsizliyə xidmət edir. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə vurğulayıb ki, Azərbaycan uğurlu neft-qaz strategiyası həyata keçirir. Dövlət başçısı Azərbaycanın çox böyük qaz ölkəsinə çevrildiyini də xüsusi olaraq qeyd edir: “Biz dünyada neft ölkəsi kimi şöhrət qazanmışıq. Növbəti mərhələdə - XXI əsrdə Azərbaycan dünyada qaz ölkəsi kimi öz sözünü deyəcək və artıq deyir”.

Dünya dövlətləri də açıq şəkildə etiraf edirlər ki, Azərbaycan hazırda çoxşaxəli enerji siyasəti yürütməklə, Avropanın siyasi və iqtisadi təhlükəsizliyinin təminatçısı ola biləcək transenerji marşrutlarının gerçəkləşməsində aktiv rol oynayır. Xüsusilə də, Azərbaycan zəngin enerji resurslarının nəqlində diversifikasiya siyasətini gücləndirməklə dünya enerji bazarına öz töhfəsini verməkdədir.

Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında əsas rol oynayan faktordur və ölkəmizin bundan sonra da bu işdə əhəmiyyəti daha da artacaq. Çünki Avropada “NABUCCO”-nun reallaşmasına olan ümidlərin getdikcə itməsi və Rusiyanın enerji ehtiyatlarından siyasi alət kimi istifadə etməsi Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən neft-qaz layihələrinin etibarlılığını və əhəmiyyətini qat-qat artırır. Bu mənada, Azərbaycan Avropanın ən çox ehtiyac duyduğu ölkədir.

“SƏS”-in Analitik qrupu

Səs.-2012.- 28 mart.- S.8-9.