Hacı Zeynalabdin Tağıyev və azərbaycançılıq

Azərbaycançılıq ideyasına ürəkdən xidmət etmiş milli burjuaziyanın ən görkəmli nümayəndələrindən biri Bakı milyonçusu və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev olmuşdur.

Ulu Öndər Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranarkən “Azərbaycanda müasir burjuaziya təbəqəsi formalaşıb ölkənin ictimai həyatında mühüm rol oynamağa başlamışdı. Bu dövrdə Azərbaycan ziyalılarının müxtəlif sahələrdə göstərdiyi fəaliyyət milli dirçəliş, milli oyanış, milli ruhun aşılanması proseslərinə xidmət edirdi... yeni mühitdə formalaşan görkəmli ictimai-siyasi xadimlərimiz əsrin çağırışına və tələblərinə layiqincə cavab verməyə qadir oldular”.

Professor Nizaməddin Şəmsizadə göstərir ki, Azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşması, Azərbaycanda milli burjuaziyanın fəaliyyəti sayəsində mümkün oldu. Bakı təkcə iqtisadi qüdrətinə görə yox, həm də ictimai-siyasi nüfuzuna görə Qafqazda yeganə dünya şəhəri səviyyəsinə yüksəldi.

İmperiyaçı ideologiyaya xidmət edən bolşevik təfəkkürü onilliklər boyu belə bir yalanı təbliğ etdi ki, guya kütlə tarixin yaradıcısıdır. Sovet quruluşuna ədalətli hökm oxuyan tarix özü bu yalana son qoydu. Tarix həmişə böyük şəxsiyyətlərə möhtacdır. Çünki tarixi şüursuz kütlə yox, düşünən və yaradan şəxsiyyətlər hərəkətə gətirib. Tarix yaratmağın birinci şərti əməlin və ağlınla vətənə xidmət etməkdir. Ulu peyğəmbərimiz Məhəmməd əleyhüssəlamın belə bir müdrik kəlamı var: “Vətənə xidmət etməyənin imanı olmaz”. Xoşbəxtlikdən tariximiz vətənə xidməti iman hesab edən qüdrətli əməl sahibləri ilə zəngindir. Azərbaycan tarixi yalnız dahilər doğan bir anaya bənzəyir. Tariximizin iftixarı olan, öz ömrü və əməlləri ilə tarixə daxil olan, tarix yaradan belə şəxsiyyətlərdən biri iki əsrin - XIX və XX əsrlərin qovuşuğunda yaşamış Hacı Zeynalabdin Tağıyev idi.

Qılman İlkin “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” əsərində bu böyük şəxsiyyətin Vətənə, millətə xidmət etdiyini göstərmişdir: Hacı Zeynalabdin Tağıyev bütün Rusiyada, birinci növbədə, öz mesenatlığı və maarifpərvərliyi ilə tanınmışdır. Maarif və mədəniyyət sahəsində onun misilsiz xidmətləri barədə son illərdə çox yazıldığından, biz yalnız bir neçə məsələ üzərində dayanırıq. Onun maarifçilik xidmətləri əsasən XX əsrin əvvəllərindən başlayır. Bu da təsadüfi deyil. 1905-ci il inqilabından sonra hökumətin oktyabr bəyannaməsi ölkədə mədəni-maarif işlərinin canlanmasına səbəb oldu. Ölkənin hər yerində xeyriyyə məqsədi ilə bir sıra cəmiyyətlər yarandı. Qəzet və jurnallar çap edilməyə başladı. Bu cəmiyyətlərin yaradılması, qəzet və jurnalların çap edilməsi, birinci növbədə, Tağıyevin adı ilə bağlıdır. Bu işdə Tağıyev bir növ təşkilatçı rolunu oynayırdı. Xeyriyyə məqsədilə yaradılan cəmiyyətlər ya Tağıyevin şəxsi iştirakı və vəsaiti ilə, ya da onun yaxından köməyi ilə yaradılmışdı. İlk xeyriyyə cəmiyyəti 1905-ci ildə yaranmış “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti” idi. Tağıyev onun sədri, Əhməd bəy Ağayev isə katibi seçilmişdi. “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti” əsasən Bakı varlılarının və varlı ziyalılarının cəmiyyəti idi. Onun tərkibində Bakı varlılarından Mirzə Əsədullayev, Ağabala Quliyev, İsabəy Hacınski, Kamil bəy Səfərəliyev, İsrafil Hacıyev ilə yanaşı, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Həsən bəy Ağayev, Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi ziyalılar da daxil idi. Bu cəmiyyətin məqsədi fağır və ehtiyacı olan müsəlmanları himayə etmək, yoxsul uşaqlarını sənət məktəblərində pulsuz oxutmaqdı. Birinci Dünya müharibəsi illərində “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin fəaliyyəti daha da genişlənmişdi. Qaçqınları və acları yemək və pal-paltarla təmin etmək sahəsində cəmiyyətin göstərdiyi böyük xidmət onu camaatın nəzərində ucaltmışdı. Cəmiyyət Nargində saxlanan əsir türk əsgərlərinə də öz köməyini əsirgəmirdi. Cəmiyyətin bütün fəaliyyəti Hacının daimi nəzarəti altında idi. 1906-cı ildə yaranmış və tərkibi əsasən Bakı varlılarından və görkəmli ziyalılardan ibarət olan “Nəşr və maarif” və yenə həmin ildə Azərbaycanın görkəmli xadimləri və ziyalıları Üzeyir Hacıbəyov, Cahangir Zeynalov, Mirzağa Əliyev, Hüseynqulu Sarabski, Həbib bəy Mahmudbəyov, Məmmədəmin Rəsulzadə, Hüseyn Ərəblinski, Sidqi Ruhulla və başqaları tərəfindən yaradılmış “Nicat” mədəni-maarif, 1910-cu ildə təşkil olunmuş “Şəfa” cəmiyyətlərinə Tağıyev öz köməyini əsirgəməmişdir.

Aybəniz xanım Kəngərli Hacı Zeynalabdin Tağıyevin azərbaycançılıq fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək yazır: “Bakı milyonçusu, xeyriyyəçiliyi ilə XX yüzil Azərbaycan tarixinə əbədilik daxil olmuş Hacı Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycanda yeni doğulan türk milli hərəkatının (azərbaycançılığın - V.Ö.) baş dəstəkləyicisi idi”.

Ə.Kəngərli yazır: “Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xeyriyyəçilik missiyasının nə qədər vüsətli olduğunu anlamaq üçün onun ali təhsil almağa kömək göstərdiyi bir neçə şəxsin adını çəkmək belə yetərli görünür. Nəriman Nərimanov haqqında dəfələrlə bəhs edilmişdir.

Burada biz türk dünyasının daha iki nəhəng şəxsiyyətinin - Şərqin tanınmış siyasi xadimlərindən olan Seyid Həsən Tağızadənin, eləcə də, tanınmış tatar ictimai-siyasi xadimi Sədri Məqsudinin bakılı metsenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin şəxsi vəsaiti ilə təhsil almalarını xüsusi vurğulamaq istərdik. Seyid Həsən Tağızadə Beyrutdakı Amerika mədrəsəsində Hacı Zeynalabdin Tağıyevin pulu ilə təhsil almışdı. Sədri Məqsudi isə Fransanın Sorbonna Universtitetini Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yardımı sayəsində bitirmişdi.

Rus hökumətinin İsmayıl bəy Qasprinskiyə necə düşmən münasibət bəslədiyi məsələsinə ümumtürk ədəbi dilindən bəhs edilərkən toxunulacaqdır. Qeyd etmək istəyirik ki, İsmayıl bəy Qasprinskinin idealları türk millətinin fədakar şəxsiyyətləri hesabına reallaşırdı ki, o şəxsiyyətlərin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Hacı Zeynalabdin Tağıyev idi.

Qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycanda üsuli-cədid hərəkatının genişlənməsi birbaşa Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adı ilə bağlıdır. O, bu ideala, bu hərəkatın xalqa fayda gətirəcəyinə ürəkdən inanmışdı və bu yolda ağlasığmaz işlər görmüşdü. Sonralar “Türk yurdu”na verdiyi konfransda İsmayıl bəy Qasprinski üsuli-cədid hərəkatının geniş vüsət almasında böyük rolu olan şəxslər sırasında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adını birinci yerdə çəkmişdi: “Bakılı Hacı Zeynalabdin Tağıyev, orenburqlu Hüseynovlar, sibiryalı Hacı Nemətullah kimi yüz, iki yüz məktəbin məsrəfinə para vermişlərdən sərfnəzər, Akçura oğulları, Apanay oğulları, Abdulmənnan oğulları kibi on beşər məktəb təsis edən türklər az deyildi”.

Məlumdur ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev maarif, mədəniyyət və mətbuat sahəsində geniş xeyriyyəçilik işi görürdü, onun “müsəlmanların qeyri-rəsmi hökmdarı” “Şərq aləminin ilk messenatı” adlanması təsadüfi deyildi.

Mənbələrdə, hətta “Tərcüman” qəzetinin ilk nömrəsindən İsmayıl bəy Qasprinskinin vəfatına qədər Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyə yardımı ilə nəşr olunması barədə məlumatlara da rast gəlinir. Nəzərə alsaq ki, bu mülahizə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsaiti ilə ali təhsil almış, onu yaxından tanıyan Seyid Həsən Tağızadəyə məxsusdur, onda onun həqiqət olduğunu qəbul etmək lazım gəlir. Məşhur tədqiqatçı A.Benniqsen də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin “Tərcüman” qəzetinə maliyyə dəstəyi göstərdiyini xüsusi qeyd edir. Və bu məlumatın həqiqət sayılması üçün istənilən qədər əsaslar göstərmək olar. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əsrin əvvəllərində qələmə alınmış tərcümeyi-halında göstərilirdi ki, o, “farsi, türk, ərəbi və rusi firəngi qəzetələrin nəşrinə yardım göstərirdi” və onun yardımı hesabına qəzetlər camaata pulsuz paylanırdı.

Qılman İlkin Hacı Zeynalabdin Tağıyevin azərbaycançılıq fəaliyyəti və Azərbaycana bağlılığı haqqında belə yazır: “Tağıyev Azərbaycanın adını həmişə əziz tuturdu. Doğma vətəni onun üçün hər şeydən yüksək və müqəddəsdi. Dövlətin, sərvətin çoxluğu onu heç zaman doğma ölkəsinə xəyanət etməyə sövq etməmişdi. 1912-ci ildə Tağıyevin Behbudovla olan məhkəməsi ilə əlaqədar şayiə yayılmışdı ki, Tağıyev osmanlı Türkiyəsinə getmək fikrindədir. O, “Qolos Moskvı” və “Utro Rossii” qəzetləri vasitəsilə bu şayiəni yayanlara belə cavab vermişdi: “...O ki qaldı mənim vətəni buraxıb, Osmanlı torpağına getməyimə, məcburam qəti surətdə bəyan edim ki, belə bir iş heç vaxt xəyalımdan keçməyib və heç vaxt xəyal etmirəm ki, öz vətənimi buraxıb, bu qoca vaxtımda qürbət vilayətə gedəm, Behbudovla mənim işim nə yerə müncar olarsa (amma mən inanıram ki, axırda ədalət müzəffər və hökmüran olacaqdır) mən öz vətənimi buraxa bilmərəm. O vətəni ki, mən orada doğulmuşam, mən orada işləmişəm, mən orada bəqədri qüvvə dövlətə, vətənə, caamata xidmət eləmişəm. Mən öz vətənimi sevirəm. Gələcəkdə keçəcəyim imtahanlar nə qədər ağır olsa da, mən öz vətənimdən əl çəkmərəm. Burada mənim atamın qəbri vardır. Mənim qəbrim də burada olmalıdır”.

Vətənə belə bağlılıq nəticəsindədir ki, Tağıyev başqa Bakı milyonçuları kimi, inqilab zamanı xaricə qaçmadı, ya da inqilab düşmənlərinə qoşulmadı. Sovet hökuməti də ona toxunmadı. Bu işdə Nəriman Nərimanovun Tağıyevə qarşı humanist münasibəti xüsusilə qiymətləndirilməlidir. Tağıyev özünün Mərdəkandakı bağında 1924-cü il sentyabrın 1-də, axşam saat səkkizin yarısında vəfat etdi və sentyabrın 4-də dəfn edildi.

Tağıyevin canı zəhmətdən yoğrulmuşdu, hətta Mərdəkanda yaşadığı son illərdə, qoca yaşlarında belə çalışmaq və xalqına xidmət etmək fikrində idi. 1922-ci il yanvarın 20-də N.Nərimanova yazdığı məktubunda öz arzu və istəyini belə ifadə etmişdi: “Böyük tarixi hadisələr nəticəsində ölkəmizin iqtisadi həyatında izi indiyədək qalan mən qocanın əmək fəaliyyətimdən uzaqlaşdırıldığıma baxmayaraq, indiki dövrdə, xüsusilə, xalq marağı və yeni iqtisadi siyasət yoluna qədəm qoymuş olan hökumət bütün canlıları xalq təsərrüfatının və sənayenin bərpa edilməsinə çağırdığı bir vaxtda fəaliyyətsiz qala bilmərəm. Güman eləyirəm ki, ömrümün qalan hissəsində bütün təcrübəmlə bu sahədə xalqa və hökumətə hələ də real xeyir verə bilərəm”.

Tağıyev bu ərizəsi ilə kətan fabrikinin, Xəzər balıq vətəgələrinin və dəyirmanların ona konsesiyaya verilməsini hökumətdən xahiş edirdi. Nədənsə Tağıyevin, bu xahişi cavabsız qalmışdı.

H.Z.Tağıyev milli burjuaziyanın nümayəndəsi idi. Kapitalistliyi onun maarifpərvərlik və humanizmini, maarifpərvərliyi və humanizmi ilə kapitalistliyini rədd və inkar etmirdi. Bu iki keyfiyyət onun fəaliyyəti ilə ayrılmaz surətdə bağlı idi.

Bununla belə, Tağıyevin şəxsiyyəti barədə istər inqilabdan qabaq və istərsə də inqilabdan sonra, ta bizim günlərədək, çoxlu rəy və mülahizələr yayılmışdır. Onu idealizə edənlər də olmuşdur və yenə də vardır. Ancaq dərin obyektiv araşdırmalar nəticəsində biz Tağıyevin ictimai fəaliyyətini düzgün qiymətləndirə bilərik.

Qılman İlkin haqlı olaraq göstərir ki, H.Z.Tağıyevin xatirəsinin dövlət səviyyəsində əbədiləşdirilməsi respublikamızın həyatında çox mühüm bir mərhələ olmuşdur. İndən belə Hacının xatirəsi şəhərimizdə yeni yaranmış Qızlar Gimnaziyasının, Bakı Maliyyə-İqtisadiyyat Kollecinin, qəsəbənin (keçmiş Nasoslu), Mərdəkandakı küçə və məktəbin adlarında, Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyev adı verilmiş küçədə yerləşən mülkündə, qoyulmuş büstündə və lövhəsində əbədi yaşayacaqdır. Qədirbilən xalqımız Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xatirəsini həmişə əziz tutub. Çünki Hacı bu günün, sabahın yox, bütün zamanların insanıdır. Hər gün onun qəbri üstə qoyulan hər çiçək dəstələri Azərbaycan türklərinin bu xeyirxah şəxsiyyətə olan sonsuz minnətdarlığının parlaq ifadəsidir. Doğma Vətənimizə - Azərbaycana, azərbaycançılıq ideallarına xidmət edən Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adı nəsillərdən-nəsillərə bir Azərbaycançı kimi keçəcəkdir.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 22 may.- S.14.