Azərbaycan diasporuna fəlsəfi baxış

Azərbaycanlılar min illər boyu özlərinin qədim torpağında yaşayaraq, dünya mədəniyyətinə böyük töhfələr vermişlər. Müharibələr, inqilablar, hərbi münaqişələr, dünyada gedən müxtəlif ictimai-siyasi proseslər Azərbaycanı parçalamış, əhalisinin bir qismini yurd-yuvalarından didərgin salmış, deportasiyalara məruz qoyaraq, bir-birindən ayırmışdır. İş tapmaq, təhsil almaq məqsədilə doğma yurdu tərk edib dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlılar da çox olub. Hal-hazırda dünyanın bir çox ölkəsində Rusiyada, Ukraynada, Baltikyanı dövlətlərdə, Avropada, Amerikada, müsəlman Şərqində iri Azərbaycan icmaları fəaliyyət göstərir.

Qədim və orta əsrlərdə azərbaycanlı mühacirətinin kökündə siyasi, iqtisadi və mədəni səbəblər dayanırdı. Ötən əsrin əvvəllərindən indiyədək müəyyən fasilələrlə davam edən bu köçmələr, hətta xaricdə mühacir ədəbiyyatının yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Lakin müəyyən sosial, siyasi və mənəvi amillər ucbatından Azərbaycan mühacirləri öz lobbilərini istənilən səviyyədə formalaşdıra bilmirdilər. Hətta indinin özündə də məsələ yüksək səviyyədə deyil. Və onun ürəkaçan olması üçün zəhmət çəkib çox iş görmək lazımdır.

XX əsrin ilkin ziyalı mühacirlərindən olan Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məmmədəmin Rəsulzadə milli şüurun oyadılmasında, xalqın öz mənliyini dərk etməsində böyük təsiri olan dilin, ədəbiyyatın, mədəniyyətin inkişaf etdirilməsində böyük rol oynamışlar. Onların milli məsələ problemləri sahəsindəki tədqiqatları sonrakı ictimai-siyasi fikir tariximiz üçün böyük əhəmiyyəti oldu.

Azərbaycan mühacirlərinin bütövlükdə milli-azadlıq hərəkatına verdikləri töhfələr də, şübhəsiz ki, az olmadı. Əvvəllər Rusiya ərazisində milli muxtariyyətə nail olmaq uğrunda gedən azadlıq mübarizəsi az da olsa məhz mühacirlərin müəyyən fəaliyyəti nəticəsində müstəqillik uğrunda mübarizəyə çevrildi. Azərbaycan diasporlarının fəlsəfi-politoloji təhlili göstərir ki, XX əsrin axırlarında respublikamızın müstəqil dövlət kimi dünya birliyinin üzvü olmasında onların da müəyyən rolu olmuşdur.

Mühacirət irsi ümumazərbaycan mədəni irsinin tərkib hissəsi olduğu kimi, mühacirət mətbuatı da Azərbaycan mətbuatının bir hissəsidir. Mətbuatımızın hərtərəfli öyrənilməsi mühacir mətbuatının da araşdırılmasını zəruri edir.

Şübhəsiz ki, mühacir mətbuatının tədqiq etmədən, bütövlükdə, Azərbaycan ədəbiyyatının araşdırıldığını iddia etmək mümkün deyil. Mühacirət mətbuatı onun tarixi, ayrı-ayrı nəşrləri, ideya istiqaməti, dil, üslub, sənətkarlıq məsələləri barədə yazanlar ancaq hörmətə layiqdir.

Yurdunu başqa bir ölkə ilə dəyişdirən andan istənilən şəxsin həyatında yeni dövr başlayır. Çünki onda yeni cəmiyyətdə yaşamaq üçün çətin psixoloji anlar keçirmək, həmin ölkənin hüquqi, iqtisadi və mədəni həyatını dərindən bilib, dərk etmək tələb olunur. Psixoloji cəhətdən buna hazır olmayanlar yeni daxil olduqları cəmiyyətə adaptasiya oluna bilmir, çətinliklərlə qarşılaşmalı olur. Xüsusən, gendən-gələn daxili “mən”i və mədəniyyəti olmayanlar nəinki həmin ölkədə uğur qazana bilmir, hətta bütün ümidləri boşa çıxaraq oranı tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalır.

Maraqlıdır ki, bir çox məşhur adamlar öz vətənlərində deyil, başqa ölkələrdə şöhrət qazanmışlar. Filosoflar onların buna bəşəriliyi - başqa xalqlara olan məhəbbəti, daxili gücü, qazandıqları biliklər hesabına nail olduqlarını qeyd edirlər.

Assimilyasiya digər xalqın dilini, mədəniyyətini qəbul edərkən hər hansı bir xalqın özünü itirməsi deməkdir. Tədricən assimilyasiyaya uğrayan xalq yaşadığı cəmiyyətin millətinə çevrilərək, öz milli adət-ənənələrindən məhrum olur.

Milli dilin hər hansı bir icmanın yaşaması üçün həlledici rolu inkaredilməzdir. Bir-birindən ayrılmaz olan bu iki anlayışın davam etməsi üçün milli ideyanın, tarixi yaddaşın və dini baxışın da müəyyən təsiri vardır.

Təbii və məcburi formaları mövcud olan assimilyasiya çox da sadə deyildir. Təbii assimilyasiya etnik cəhətdən müxtəlif millətlərin əlaqələri, xüsusən, qarışıq nikahlar vasitəsilə baş verir. Məcburilər isə bir dövlətin digər bir dövləti işğal etməsi nəticəsində olur. Və bu milli hüquqların qeyri-bərabər olduğu ölkələrə xasdır. Azərbaycan təbii və öz torpaqlarında məcburi assimilyasiyaya uğrayan xalqlardandır. Qürbətdə yaşayan soyadlarımız yerli millətlərə assimilyasiya olunmağa meyillidir. Və xüsusən, keçmiş SSRİ dövründə başqa xalqlarla sıx əlaqədə yaşadığımızdan, bu proses Rusiyada özünü indi də göstərməkdədir.

Səbəblərini yaxşı bildiyindən, bəzi soydaşlarımız çalışdıqları diasporda əhəmiyyətli işlər ortaya qoymaqla, assimilyasiyanın qarşısını qismən də olsa ala bilirlər. Müstəqil Azərbaycan dövləti yaranandan sonra azərbaycançılıq həm ölkəmizdə, həm də dünyada yaşayan həmvətənlərimiz üçün əsas ideya olub. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin aparıcı istiqamətlərindən olan diasporçuluğun Azərbaycan və azərbaycanlılar üçün cəmi on iki il tarixi var. Azərbaycan diasporu və lobbisi məsələsindən danışarkən, onlar arasındakı sərhədlərin politoloji cəhətdən müəyyən edilməsi üzərində dayanmaq lazımdır. Diaspora yaradılmır, amma içərisində iş aparmaq lazımdır, onu “təşkil etmək”, yəni üzvləri arasında milli şüuru gücləndirmək tələb olunur. Onların içərisindən seçilmiş və maraqlarının müdafiəsinə çevrilmiş lobbi isə, əslində, təzyiq qrupu olub mövcud ölkənin hakimiyyət orqanlarına müəyyən məqsədəuyğun təsir göstərmək yolu ilə diasporun mənafelərini müdafiə edir.

Dünya azərbaycanlılarının qurultayı ölkəmiz üçün çox böyük tarixi hadisə sayılır. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə on bir il bundan əvvəl - 2001-ci ilin noyabrında keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayı tariximizin əlamətdar hadisəsi kimi yadda qaldı. Qurultay milli dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsində böyük rol oynayaraq, qərarları ilə dünyada yaşayan azərbaycanlıları bir-biri ilə daha sıx birləşdirdi, əlaqələrini möhkəmlətdi. Məhz bu qurultaydan sonra ölkəmizdə Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı. 2006 və 2011-ci illərin martında keçirilən Dünya Azərbaycanlıların II və III qurultayları isə xarici ölkələrdə qərar tutmuş soydaşlarımızın mövqeyinin daha da möhkəmlənməsinə xidmət etdi. Əksər Azərbaycan diaspor təşkilatlarının üzvləri hər üç qurultayda fəal iştirak edərək vacib qərarların qəbul olunmasında zəhmətlərini əsirgəmədilər. Qurultaydan sonra geri qayıdan nümayəndə heyətinin üzvləri bu ali iclaslarda irəli sürülən müddəaları müxtəlif ölkələrdə yaşayan soydaşlarımız arasında daha geniş təbliğ edərək, böyük işlər gördülər.

Dünyada ayrı-ayrı dövlətlərin təşəkkül tapdığı vaxtdan adamlarda vətənlərinə məhəbbət hissi yaranmağa başlamış, nəsildən-nəsilə keçərək, bizə gəlib çatmışdır. İctimai ədalətsizliyin, hüquqsuzluğun, milli zülmün tüğyan etdiyi ictimai-siyasi quruluşlarda belə insanlar öz vətənlərindən üz döndərməmiş, onun tərəqqisi yolunda əllərindən gələni əsirgəməmiş, ən çətin vaxtlarda dillərini, dinlərini, adət-ənənələrini qoruyub saxlamış, hətta işğalçılara qarşı mübarizədə canlarını belə qurban vermişlər. İndi çoxları vətən məhəbbətinin öz-özünə kortəbii qaydada yaranıb təşəkkül tapacağına ümid bəsləyir. Əslində, bu arxayınçılıq ziyandan başqa heç nə vermir. Vətənpərvərlik duyğusunu və şüurunu insanlara mütəmadi olaraq aşılamaq, tərbiyə etmək lazımdır.

Vətən məhəbbəti mücərrəd anlayış deyil, insandan real mənəvi qüvvə, bacarıq və qəhrəmanlıq tələb edir. Başqa xalqların nümayəndələrində olduğu kimi, Azərbaycan övladlarında da doğma torpağa bağlılıq hissi və vətən məhəbbəti böyükdür. Onlar bunu zamanın bütün dönəmlərində canı və malı ilə dəfələrlə sübut etmişlər.

Öz vətənini sevmək - bəşəriyyətin mütərəqqi ideyalarının həyata keçirilməsinə kömək etmək deməkdir. “Vətən”, “xalq” sözlərini tez-tez dilə gətirən kəsi vətənpərvər adlandırmaq olmaz. Əsil vətənpərvər vətənə məhəbbətini sözdə deyil, əməli fəaliyyəti ilə nümayiş etdirir. Qürbətdə yaşadıqlarına baxmayaraq, hər bir vətən övladının öz ölkəsi üçün gördüyü iş təqdirəlayiq və bəşəri xarakter daşıyır.

Bu gün inkişaf üçün atılmış hər bir uğurlu addım, əldə edilmiş hər bir qələbə müstəqil Azərbaycanın gələcəyinə nikbinliklə baxmağa imkan verir. Respublikamızın hər bir kiçik uğuru dünyanın hansı ölkəsində yaşamasından asılı olmayaraq, bütün həmvətənlərimizdə qürur və iftixar hissi doğurur.

Ölkəmizin inkişaf və tərəqqi yolundakı nailiyyətlərində dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan, ürəklərində Azərbaycan amalını daşıyan bütün həmvətənlərimizin payı vardır.

Mikayıl Əkbərov,

AMEA-nın Fəlsəfə,

Sosiologiya və Hüquq

İnstitutunun elmi işçisi

Səs.- 2012.- 1 may.- S. 6.