Azərbaycançılıq və milli musiqi alətləri: Azərbaycan qarmonu, neykamança, çəng və s.

A.Nəcəfzadə göstərir ki, qarmon tipli alətlərin vətəni qədim Çin sayılsa da, müasir formalı qarmonları alman K.F.L.Buşman 1822-ci ildə icad edib. 1830-cu illərdə diatonik səsdüzümlü qarmonlar Rusiyanın Tula şəhərində istehsal olunub. Təxminən 10-15 il sonra, XIX əsrin I yarısında belə qarmonlar Azərbaycana gətirilib. 1870-ci ildə tulalı dirijor və qarmon ustası N.İ.Beloborodov xromatik səsdüzümlü qarmonlar düzəldib.

Şuşalı Çəkməçi Hüseyn Azərbaycanda qarmonun ilk ifaçılarından sayılır. O, məşhur qarmonçalan Kərbalayi Lətifin (1876-1944) atası və müəllimidir. Azərbaycan qarmonu körüklü, dilli (düyməli) alət olub, nəfəs alətləri qrupuna aid edilir. Alət digər qarmonlardan fərqləndiyindən (kökünə, ölçülərinə, tirlərin sayına, əllərin funksiyasına görə) və belə qarmonlardan yalnız Azərbaycanda geniş istifadə edildiyindən, Azərbaycan qarmonu adlanıb. Alət in H, yəni si köklüdür, notları kaman diapazonu I oktavanın do səsindən III oktavanın fa səsinə qədərdir.

Azərbaycan qarmonu peşəkar alətdir, ali təhsil ocaqlarında tədris olunur. Bu növ qarmon üçün ilk tədris vəsaitini professor Fərahim Sadıqov 1986-cı ildə hazırlayıb. Son illər Natiq Rəsulov da (1952-2000) qarmon üçün bir sıra tədris vəsaitləri işləyib. Qarmon sözü yunanca harmon sözündən götürülüb, nizam, əlaqə mənalarını bildirir. Mir Möhsün Nəvvab Qarabaği (1833-1918) “Vüzuhül-ərqam” əsərində qarmonun təsir qüvvəsindən, dinləyicidə oyatdığı estetik duyumundan yazır.

Klassik şairlərimizdən Qətran Təbrizi (XI əsr), Məhsəti Gəncəvi (o, həm də gözəl çəng çalıb), N.Gəncəvi (XII əsr) və başqaları əsərlərində çəngi vəsf ediblər. Alman səyyahı E.Kempfer (XVII əsrin sonu) Azərbaycanda 6 simli arfayabənzər çəng aləti ilə rastlaşdığı barədə məlumat verir. Fikrimizcə, çəng adı alətə səsləndirmə tərzinə görə qoyulub. İfaçı çalğı zamanı hər iki əlinin barmaqlarını çəngəl vəziyyətində tutub simləri dartmaqla, çəngəlləməklə səsləndirir. Lakin alətin ilk yarandığı illər başqa cür adlandığı ehtimal olunur.

Ə.Marağalı (XIV əsr) ikri (bəzi mənbələrdə eqri) adlı çəngəbənzər alətdən söhbət açır. Bəlkə də çəngin qədim adı ikri (əgri) olub. İkri əyri sözünün təhrif olunmuş formasıdır. Alətin əyilmiş qaməti bu fikirləri doğruldur.

Çəng tədris olunmasa da, onu peşəkar alət saymaq olar. Alətin diapazonu kiçik oktavanın sol səsindən II oktavanın si səsinə qədərdir. M.Kərimov çəngi XX əsrin sonunda bərpa edib. Alətdən əsasən qadınlar istifadə edirlər.

Çoğur mizrabla səsləndirilən simli alətdir. Ondan peşəkar alət kimi istifadə etmək olar. Çoğur aləti qopuzun xələfi, sazın sələfidir. Yəni çoğur qopuzun son, kamilləşmiş mərhələsi, sazın isə başlanğıcı olan alətdir. Deməli, çoğurdan həm ozanlar, həm də aşıqlar istifadə ediblər.

1524-cü ildə qələmə alınan “Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi” adlı əlyazmada yazılır ki, ozanlar çoğuru çalmaqla ordunu döyüşə ruhlandırırdılar. Səfəvilər dövlətinin banisi, şair Şah İsmayıl Xətainin (XVI əsr) “Dəhnamə”sində çoğur vəsf edilmişdir.

Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, çəng bütün alətlərin “gəlinidir” və Zöhrə (Venera) ulduzuna ithafən yaradılmışdır. Onun 26 simi və 7 lingi olmuşdur. Sonunculardan müxtəlif muğamların ifasında istifadə olunurdu.

Qanun da ellinizm dünyasından qalmışdır. Onun altı kökü (ahəngi) olmuşdur.

Yatuğan unudulmuş simli alətdir. Onun adına Ə.Marağalının (XIV əsr) əsərlərində rast gəlirik. Yatuğan Çindən gətirilən alətdir. 17 simli olan yatuğan bir növ qanun kimi səsləndirilirdi. Türkiyəli alim B.Ögel yatuğanın türkdilli xalqlara məxsus alət olduğunu bildirir. Görünür, yatuğan aləti türk dünyasına Çində yaşayan türkdilli uyğurlar vasitəsilə yayılıb. B.Ögel yatuğan alətinin qucaqda çalındığını və yatuğan sözünün uyğunluq mənasını ifadə etdiyini bildirir. Fikrimizcə, Azərbaycanda mükəmməl qanun alətinin inkişafı ona qohum olan yatuğanı sıradan çıxarıb. Yatuğanın miniatür forması İlqar Dağlıya məxsusdur. Təəssüf ki, bu alətdə simlərin sayı 17 deyil, azdır.

Xalxal qədim özüsəslənən (idiofonlu) alətdir. Onun adına Qətran Təbrizi (XI əsr), Ə.Xaqani, N.Gəncəvi (XII əsr), Kişvəri, Füzuli (XVI əsr) kimi klassik şairlərimizin şeirlərində rast gəlirik. Xalxal ərəb mənşəli “xəlxal” sözünün təhrif olunmuş formasıdır və dilimizə “ayağa taxılan bilərzik” mənasında tərcümə edilir. Xəlxal sözünün kökü “xəl” isə ərəbcə qopartma, çıxartma mənalarını bildirir. Burada söhbət alətdən cingiltili səslərin qopmasından, çıxmasından gedir. Xalxalı bilərcik formasında qızıldan və ya gümüşdən hazırlayırdar. Bilərzik boyu alətə kiçik zınqırovlar taxılır. Rəqqasələr xalxalı topuqlarına bağlayır və melodiyanın ritminə uyğun silkələyərək, ondan cingiltili səslər çıxarırlar.

A.Nəcəfzadə daha sonra aşağıdakı musiqi alətləri haqqında yazmışdır. Neykamança yayla (kamanla) səsləndirilən simli alətdir. Onu müasirimiz Qasım Qasımlı düzəldib. Alət Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyində nümayiş etdirilir. Neykamança çanağının quruluşuna, səs tembrinə və ən əsası simlərinin sayına görə adi kamançalardan fərqlənir. Yəni bu alətin 5 simi var (adi kamançalar 4 simlidir). Xatırladaq ki, kamançaçı Abdulla Abdullayev də 5 simli kamançalar hazırlayıb və istifadə edir. Belə alətlərin diapazonları adi kamançalardan genişdir. Təəssüf ki, bu cür alətlərdən geniş istifadə olunmur. Beş simli kamançalardan peşəkar alət kimi istifadə etmək mümkündür.

Çəng dırnaqla (barmaqların ucu ilə) səsləndirilən simli alətdir. O, müasir arfanın “əcdadı” sayılır. Çəngdən Azərbaycan ərazisində ən azı 8 min il əvvəl istifadə olunub. Bunu Cənubi Azərbaycanın Çığamış şəhərində (indiki İran ərazisi) ABŞ arxeoloqları tərəfindən tapılmış (1961-1966) saxsı qab təsdiq edir. Qabın üzərində bir sıra çalğı alətləri ilə yanaşı, çəng ifaçısı da təsvir edilir. Bu saxsı qab e.ə. VI minilliyə aid edilir.

Qumrov özüsəslənən (idiofonlu) zərb alətidir. Onun adına Əfzələddin Xaqaninin (XII əsr) şeirlərində rast gəlirik. Qumrova bəzən dəray da deyirlər. Dəray farscadan dilimizə zəng, zınqırov mənalarında tərcümə edilir. XVII əsrdə Azərbaycanda olan alman səyyahı E.Kempfer xatirələrində bir sıra çalğı alətləri ilə bərabər qumrov haqda da məlumat verir. Qumrovu sarı gildən kürə, top şəklində, ağız hissəsini içəri bükərək bişirib hazırlayırdılar. Kürənin içinə bişirilməzdən əvvəl diyircək şəklində daş, çınqıl, metal qırıntıları qoyardılar ki, aləti silkələyərkən cingiltili səslər versin. Qumrovlar böyük, orta və kiçik ölçülərdə hazırlanırdı.

Musiqi alətlərinin ifaçıları milli duyğuları ilə musiqi dililə ifadə edən sənətkarlardır. Fikrət Əmirov belə sənətkarların xalq arasında tanınması zərurətindən bəhs etmişdir: “Görkəmli ustaların - müxtəlif xalq çalğı alətlərində çalanların və müğənni-muğamatçıların (xanəndələrin) təcrübəsi şifahi şəkildə nəsildən-nəsilə keçirdi. Ancaq bizim əsrimizdə not yazısının və xüsusən səs yazılması sayəsində onların təcrübə və ənənələrini eşitmək və öyrənmək imkanı meydana çıxmışdır. Lakin xalq içərisindən çıxmış görkəmli musiqiçilərin təkcə həyatı və yaradıcılıq yolu, milli musiqi mədəniyyətinin inkişafına onların bəxş etdikləri deyil, hətta həmin sənətkarların bir çoxunun adı lap axır vaxtlara qədər çoxlarına məlum deyildi”.

Beləliklə, xalq çalğı alətlərinin birliyindən yaranan ansambllar xalqın mənəviyyatına xəlqilik, millilik hisslərinin aşılanmasında xüsusi rol oynayır. Bu barədə Mübariz Quliyev yazır: “Azərbaycan xalq çalğı alətləri ansambllarının çağdaş durumda inkişaf xüsusiyyətlərindən danışmalı olsaq, bunu bir neçə aspektdə şərh etməliyik. Öncə kökü çox-çox qədimlərə və dərinliklərə gedib çıxan musiqi folklorumuza, Şərq müdrikliyini özündə ehtiva edən muğamlarımıza, Dədə Qorqud əmanəti olan aşıq havalarına üz tutmalı, xalq yaradıcılığı qaynaqlarımızın tədqiqi, təbliği və ona münasibət, musiqi dili, musiqidə xəlqilik, sənətkarlıq məsələlərinə nəzər salmalı, Azərbaycan professional musiqisinin dünya musiqi mədəniyyəti ilə qovuşaqda inkişaf mərhələlərinə aydınlıq gətirməli, onun hansı bünövrə, zəmin üzərində dayandığı barədə söhbət açmalıyıq”.

Onu da xatırladaq ki, Üzeyir bəy böyük musiqinin tilsiminə düşdüyü ilk çağlardan xalq yaradıcılığına, musiqi folkloruna özünəqayıdış, xəlqilik məktəbi, sənət adamında milli ruh tərbiyə edən qüdrətli mənbə kimi baxırdı. Məhz buna görə də xalq musiqisini toplamaq, onun qayda-qanunlarını, spesifikliyini elmi əsaslarla dərindən öyrənmək, tədqiq etmək kimi vacib məsələlərə ömrünün, yaradıcılığının bir çox illərini sərf etmişdir. Dahi bəstəkar yaxşı bilirdi ki, dünya mədəniyyətinin bütün sənət korifeyləri məhz milli zəmin üzərində yüksəlmişlər.

Üzeyir bəy musiqi folklorumuzu toplamağın, araşdırmağın vacibliyini təkrar-təkrar xatırladarkən bu zəngin sərvətdən heç də passiv istifadəni, onun üzünü köçürməyi nəzərdə tutmurdu. O, xalq yaradıcılığı qaynaqlarından xalqın arzu və düşüncələrini, həyata baxışını, sənətkarlıq sirlərini mənimsəməyi və bundan yaradıcılıqla faydalanmağı məsləhət görürdü. Böyük bəstəkar yazırdı: “Mən xalqdan hazır nəğmələr almamışam, yalnız xalq yaradıcılığının əsaslarını öyrənmişəm”. Xalqımızın tarixində iki dövr - orta əsrlər intibah erası və bütün əzabları, məhrumiyyətləri, müharibələri, repressiyaları ilə birlikdə XX əsr qızıl dövrüdür. Orta əsrlərin cahanşümul mədəniyyətindən çox deyilib, çox yazılıb. Bizim yaşadığımız yüzillik isə Azərbaycan mədəniyyətinin dünyəvi təkamülə, sivil xalqların cərgəsinə qoşulduğu dövrdür.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 5 may.- S. 14.