Azərbaycançılıq və qədim milli musiqi alətləri: səntur, müğni, şeştay

Səntur haqqında Şamil Hacıyevin qeyd etdiyi kimi, vaxtilə Azərbaycanda geniş yayılmış, sonralar isə öz mövqeyini itirmiş musiqi alətlərindən biri də sənturdur.

Son vaxtlar Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında yaradılmış elmi-təcrübi laboratoriyada başqa musiqi alətləri ilə birlikdə səntur alətinin də bərpasına başlanılmış və artıq bir neçə alət yaradılmışdır.

Bilirik ki, təbiətdə mövcud olan bitki və canlılar aləminin böyük bir hissəsi qızıl bölgü nisbətini özündə saxlayır. Bu, onlara həm möhkəmlik; həm dəyanət, həm də gözəllik verir. Bir çox məşhur rəssamlar (məsələn, Leonardo da Vinçi), heykəltəraşlar arxitektorlar öz əsərlərini qızıl bölgü nisbəti əsasında yaratmışlar.

Qızıl bölgü nisbəti musiqi və musiqi alətlərində də özünü büruzə verir. Artıq hamıya məlumdur ki, bir çox musiqi əsərlərinin kulminasiya anları vaxt nöqteyi-nəzərdən qızıl bölgü nisbətini xarakterizə edən yerə (nöqtəyə) düşür. Bəzi bəstəkarlar bunu bilərəkdən, bəziləri təsadüfən edirlər. Hər halda, musiqi əsərində belə bir halın olması, onu daha da sevimli edir, dinləyiciyə xoş hisslər bəxş edir.

Bir çox musiqi alətlərində də qızıl bölgü nisbəti özünü göstərir. Buna əyani misal olaraq müasir Azərbaycan tarını göstərmək olar. Beləliklə, hər şeydə olduğu kimi, musiqi alətlərində də qızıl bölgü nisbətinin saxlanılması səsin daha xoş və təmiz alınmasına xidmət edir və eyni zamanda, alətə gözəllik verir, insanın gözünü oxşayır.

Səntur musiqi alətində qızıl bölgü nisbətinin olub-olmadığını öyrənmək üçün bir neçə sənturun ölçüləri üzərində hesablama işləri aparılmışdır.

Unudulmaqda olan digər musiqi alətləri haqqında da məlumatlara rast gəlirik. Müğənni mizrabla çalınan, unudulmuş simli alətdir. Onu XIII əsrdə azərbaycanlı alim S.Urməvi icad edib. O, “Kitab əl-ədvar” əsərində müğənni aləti haqda məlumat verir. Bəzi mənbələrdə müğənni aləti əl müğənni və ya muğni kimi də təqdim olunur. XIV əsrdə yaşamış Ə.Marağalı müğənni aləti haqda, onun quruluşu, simlərinin düzülüşü barədə məlumat verir. Müğənni bir növ qopuzabənzər alətlərlə nüzhətin qarışığı, sintezidir.

Müğənni ərəbcə oxuyan deməkdir, ərəblər qırmızı ağacı da müğənni adlandırırlar. Bəlkə də qırmızı ağacdan hazırlandığından alət belə adlanıb. Başqa ehtimala görə, o dövrlərdə hər bir oxuyan mütləq bir alətdə çalmağı bacarmalı idi. S.Urməvinin bu səbəbdən aləti müğənni, yəni oxuyanın aləti adlandırması da ehtimal olunur.

A.Nəcəfzadə bir sıra qədim musiqi alətləri haqqında məlumat vermişdir. Onlar aşağıdakılardır:

Şeştay unudulmuş simli, mizrablı alətdir, adına XII əsrdə yazılmış “Dastani Əhməd Nərami”də, Ə.Marağalının (XIV əsr) elmi əsərlərində, Nəbibinin (XV əsr) şeirlərində rast gəlirik. Ə.Marağalı 3 cür şeştay haqda məlumat verir. I-II növ şeştaylar qolunun ölçüsünə görə fərqləniblər. III növ şeştayın isə gövdəsi üzərində 15 cüt sim olub və əsasən, Anadoluda istifadə edilib. Şeştayların bütün növlərinin udabənzər çanağı, 6 simi olub. Bu simlər cüt köklənib. Alətin kəlləsində 6 aşıx yerləşdirilib. Çanağın üzərinə ağacdan nazik üzlük vurulurdu. Fikrimizcə, III növ şeştay daha maraqlı alət olub, 15 cüt aşıx isə, sitar alətində olduğu kimi, qolda yerləşdirilib, yəni qol boyu aşıxlar düzülüb.

Şeştay sözündə şeş - altı, tay isə bir neçə hissə, ümumi halda altı hissəli alət mənasını verir.

Şeştayın rəsmini Seyran Bədəloğlu çəkib.

Rud mizrablı, simli alətdir. Q.Təbrizinin (XI əsr), Ə.Xaqaninin, N.Gəncəvinin (XII əsr), Həbibinin (XVI əsr) şeirlərində ruda rast gəlirik. XI-XVI əsrlərdə ruddan Azərbaycanda geniş istifadə edilib, sonralar tədricən unudulub. Rudun yaranma tarixi haqda təxmini fikirlər söyləmək olar. N.Gəncəvi Əflatunun (Platon) ərğanunu ruda istinadən icad etdiyi haqda məlumat verir. Deməli, Əflatunun yaşadığı dövrdə, e.ə. V əsrdə rud aləti mövcud idi.

Rud fars sözüdür, bağırsaq mənasını bildirir və simləri bağırsaqdan hazırlandığından, rud adlandırılıb.

Bərpaçı alim M.Kərimov rudu XX əsrin sonlarında bərpa etmişdir. Ondan peşəkar alət kimi istifadə etmək mümkündür. Rudun diapazonu böyük oktavanın mi səsindən II oktavanın si səsinə qədərdir. Ruhəfza unudulmuş simli, mizrabla çalınan alətdir. Onun adına Ə.Marağalının əsərlərində rast gəlirik.

Ruhəfzanın turuncabənzər çanağı, 6 simli olub, simlərin 4-ü ipəkdən, 2-si isə metaldan (bürüncdən) hazırlanmışdır. İpək simlər türk tənburu kimi cüt-cüt köklənirdi. Yəni bir cüt sim unison köklənərək, bir səs hökmündə olurdu. Məsələn I cüt ipək simlər I oktavanın do səsinə, II cüt ipək simlər isə kiçik oktavanın sol səsinə köklənirdi. Digər metal simlər isə “sərbəst” köklənir.

Ruhəfza ruh (ərəb) və əfza (fars) sözlərindən yaranıb, ruh-can, əfza isə artıran mənalarını bildirir. Ruhəfza sözü dilimizə “könül açan”, “ruh qaldıran” mənalarında tərcümə olunur.

Şaxnəfir unudulmuş, qeyri-peşəkar nəfəs alətidir. Cənubi Azərbaycanın Cığamış şəhərində (indiki İran ərazisi) tapılan saxsı qabın üzərində şaxnəfirəbənzər çalğı alətinin rəsmi çəkilib. Mənbələrdə bu alət qara zurna, mizmar və ya buğ kimi təqdim edilsə də, daha çox şaxnəfirə bənzəyir. Lakin o dövrlərdə bu alət şaxnəfir deyil, başqa cür adlanıb. Maddi tapıntının (saxsı qabın) 8 min illik tarixi və şaxnəfirin ərəb-fars mənşəli söz olduğundan bu qənaətə gəlirik. Yəni 8 min il öncə Azərbaycan ərazisində farslar və ya ərəblər məskunlaşmayıblar.

Şahrud mizrabla çalınan simli alətdir. Ə.Fərabi (IX əsr) onun fərqli növünü təqdim edir. Ə.Marağalı (XIV əsr) isə tamam başqa formalı şahrudu IX əsrdə Səmərqəndli İbn Əxvəsin icad etdiyini yazır. O, aşhrudun uddan 2 dəfə böyük, 5 cüt (10 dənə) simi olduğunu və uddan bir oktava bəm səsləndiyini qeyd edir. Fikrimizcə, şahrud rud alətinin böyük, bəm (bas) formasıdır. Alətin sözaçımı da bu fikirləri təsdiqləyir. Şahrud - rudun şah növü, ən irisi deməkdir.

Şahrud IX əsrdə icad edilsə də, sonralar unudulub, XIV əsrdə Ə.Marağalı tərəfindən bərpa edilib. Təəssüf ki, bundan sonra şahrud yenidən unudulub və dövrümüzə gəlib çatmayıb.

Ə.Marağalının bərpa etdiyi şahrudun rəsmini Seyran Bədəloğlu çəkib.

Qopuz mizrabla çalınan simli alətdir. “Kitabi Dədə-Qorqud” (VII əsr), “Əhməd Hərami” (XIII əsr) dastanlarında, M.Füzulinin (XVI əsr), Məsihinin (XVII əsr) şeirlərində qopuzun adına rast gəlirik.

Qopuz türk dünyasının ən qədim simli çalğı aləti sayılır. Tarixçi alim Əbülfəzl Hüseyni (Cənubi Azərbaycanın Cığamış şəhərində tapılmış qaba istinadən) qopuz alətindən Azərbaycanda ən azı 8 min il bundan əvvəl istifadə edildiyini bildirir. Qopuz müasir aşıqlarımızın sələfi sayılan ozanların ayrılmaz aləti olub, ondan XVI əsrə qədər istifadə edilib. Ozanlar Səlcuq dövlətinin yaranmasından çox-çox əvvəllər oğuzlar arasında, Hun hökmdarlarının saraylarında, türk ordularında böyük hörmət və nüfuz sahibi olmuşlar. Ə.Marağalı (XIV əsr) eynilə qopuzabənzər ozan aləti haqda məlumat verir. Fikrimizcə, ozan qopuzun mükəmməl növüdür.

Qədimdə bütün növlərdən olan çalğı alətləri qopuz adlanıb: zərb qopuzu, qıl (yaylı) qopuz, ağız (nəfəs) qopuzu və eləcə də, simli qopuz. Qolça qopuz deyimi də digər növlərdən fərqlənmək üçün deyilib. Qolça qopuz dedikdə, qolu olan qopuz aləti nəzərdə tutulur. Qopuzun digər növlərində qol olmur. Həm də qolça sözü alətin qolunun insan qolu boyda olduğunu bildirir.

Qopuz sözü ucalıq mənasında izah olunur. Həmçinin, bu sözün qopartmaq və uzatmaq fellərindən yaranması da ehtimal olunur. Yəni qopuz sözü uzadılmış telləri qopartmaq üsulu ilə alətin səsləndirilməsinə işarədir. Başqa ehtimala görə qopuz sözü qopan və oğuz sözlərindən yaranıb. Əvvəl qopoğuz, sonra isə qopuz kimi tələffüz edilib. Yəni qopuz aləti oğuzdan qopan səs, oğuzun səsi fikirlərini ifadə edir.

Qopuzu M.Kərimov “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyinə hədiyyə olaraq bərpa edib.

Mübariz Quliyev yazır ki, tarixin sınaqlarından çıxa bilməyən, zamanın müxtəlif mərhələlərində bir-bir sıradan çıxan alətlərimiz də çox olub. Yaxşı ki, bunlardan bir çoxunun nişanələri qalıb, xüsusilə, orta əsrlər poeziyasında, elmi əsərlərdə, miniatür sənətində adlarına rast gəldiyimiz bərbəd, setar, cəganə, gəng, rübab, Şirvan tənburu, sinəud, dilrübab, sümsü, neysümsü, sümsübalaban, züm-zümə və s. musiqi alətləri Dövlət Musiqi Muzeyində saxlanılır.

Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, keçmişimizə, milli dəyərlərimizə biganə münasibətimiz özünü burada da büruzə verir. Belə ki, orijinalı göz qabağında olan bu çalğı alətlərinə baxıb, adlarını saxlamaq şərtilə yenilərini yaratmaq olmazmı? Axı, bu çalğı alətləri əcdadlarımızın ruhunu, təfəkkürünü yaşatmaqdan əlavə, həm də hər birinin özünəməxsus səsi, ahəngi, intonasiyası, musiqi dili var. Bunları həyata qaytarsaq, müasir xalq çalğı alətləri ansambllarımızın tərkibinə daxil etsək, musiqi mədəniyyətimizi milli koloritlə daha da zənginləşdirmiş olarıq. Ümumiyyətlə, bu barədə musiqişünaslığımız, musiqiçilərimiz, sazbəndlərimiz ciddi düşünməlidir.

Bildiyimiz kimi, yaşadığımız yüzilliyə qədər simli, nəfəsli, zərbli musiqi alətlərinin bir ansamblda birləşib ünsiyyət tapması halları yox idi. Əsasən, 20-ci illərdən başlayaraq, yeni-yeni yaradılan orkestr və ansambllarda hər çalğı alətinin yeri müəyyənləşdi və onların hər birinin imkanları nəzərə alınaraq, solo və müşayiətçilik vəzifəsi tapşırıldı.

Ansamblda hər çalğı alətinin öz yerini tutması, hər bir ifaçının öz alətini başqa alətlərin səsi ilə çulğaşdırması, ümumi ahəngə xidmət etməsi, obrazlı desək, müxtəlif ürəklərin bir nəbzdə döyünməsinə nail olmaq kimi çətin, mürəkkəb məsələdir. Bəs belə birliyə, hər bir alətin vəhdət halında səslənməsinə necə nail olurlar? Şübhəsiz ki, bu iş böyük orkestrlərdə dirijorun, ansambllarda isə bədii rəhbərin öhdəsinə düşür.

Xatırladaq ki, professional musiqi kollektivləri üçün musiqi alətləri anlayışı nisbidir. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin not sisteminə keçməsi və bu sahədə görülən işlərin uğurlu, hər bir milli musiqi alətinin Avropa musiqi alətləri ilə dil tapması, yəni bir ansamblda birləşməsi bunu bir daha təsdiq edir.

Amma bir gerçəklik var ki, xalq çalğı alətləri ansambllarında hər hansı bir xalq musiqisinin və bəstəkar əsərinin səsləndirilməsi zamanı musiqinin aparıcı funksiyası Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə həvalə edilir. Hətta simfonik orkestrdə belə bu ənənə gözlənilir. Xalq çalğı alətlərinin nüfuzunu qaldırmaq naminə Üzeyir bəy bütün əsərlərində “Leyli və Məcnun”dan başlamış “Koroğlu”yadək milli koloriti saxlamaq və zənginləşdirmək naminə xalq çalğı alətlərindən yetərincə istifadə etmiş, belə ki, orkestr və ansambllarda üstünlüyü həmişə milli alətlərimizə vermişdir.

Əsası Ü.Hacıbəyov tərəfindən qoyulmuş bu ənənədən sonralar monumental əsərlər yazan bəstəkarlarımız da bəhrələnmiş və geniş istifadə etmişlər. M.Maqomayev “Şah İsmayıl” və “Nərgiz”, Z.Hacıbəyov “Aşıq Qərib”, C.Cahangirov “Azad”, Ş.Axundova “Gəlin qayası”, R.Mustafayev “Vaqif”, M.Quliyev “Aldanmış ulduzlar” operalarında Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə solo partiyaları tapşırmaqla, öz əsərlərinin musiqi dilini milli zəmin (o cümlədən, azərbaycançılıq - V.Ö.) üzərində zənginləşdirmişlər.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 8 may.- S.14.