Bu gün üçün dərs

Azərbaycan ərazisinin dilbər guşəsi hesab edilən Şuşa Qarabağ xanlığının əsas strateji nöqtəsi idi. Şuşa qalasının tarixi keçmişini yada salmaq indiki vaxtda yerinə düşmüş olar. Bu xanlığın əhalisini Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Xanlığın əsasını qoyan az vaxt içində Qarabağda öz hakimiyyətini qura bilən Pənahəli xan ( 1748-1763 ) idi.

Məlikliklər olan Vərəndə, Xaçın, Dizaq, Çiləbörd, Gülüstan Qarabağ xanlığına tabe oldu. Pənahəli xan daxildə baş qaldıran feodalların və məliklərin iğtişaşlarını yatırdıqdan sonra 1748-ci ildə tikdirdiyi Boyat qalasında qalmaqdan ehtiyatlanırdı. Ona görə də, xanlığın iqamətgahını daha etibarlı əraziyə köçürdü və bu ərazidə qala tikdirdi. Bu yer Şuşa qalası idi. Qalanın tikintisi 1757-ci ildə tamamlandı. İlk vaxtlar Pənahəli xanın adını daşıyırdı, sonralar Şuşa qalası adlandırıldı. Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanın ( 1763-1806 ) vaxtında xanlıq daha da möhkəmləndi.

XVII-əsrin axırlarında xanlıq dəhşətli faciələrlə üzləşdi. İran şahı Ağa Məhəmməd Şah Qacar 1795-ci ilin iyul ayında 85 minlik ordu ilə Xudafərin körpüsünü keçərək, Qarabağ xanlığı üzərinə hücuma keçir və Şuşa qalasını mühasirəyə alır. Qacar şəhəri iki tərəfdən mühasirəyə alır. İri torpaqlardan şəhərə daş və mərmi yağdırır. Qalanı 30 gün mühasirədə saxlayan şah sonra öz qoşununu Gürcüstana yeridir. Tiflisi işğal edir və 20 min əsir götürüb İrana dönür.

Rus çarı I Pavel 1797-ci ildən Azərbaycan və Dağıstan ərazilərindən rus ordularını geri çağırmaq haqqında göstəriş verir. Bu hadisədən xəbər tutan İran şahı Qacar 1797-ci ilin yazında ikinci dəfə Qarabağ xanlığına yürüş edir. Şuşa İran şahı tərəfindən işğal edilir.

Bu hadisələrin baş verdiyi vaxt bir ovuc erməninin, nəyin bahasına olursa olsun, Qarabağı Rusiyanın tərkibinə daxil etdirib və bu yerlərdə əl-qol açaraq, erməni məliklikləri yaratmaq niyyətlərini həyata keçirməyə çalışırdılar.

Tarixi mənbələrdə belə söylənilir ki, guya 1797-ci ildə heç bir müqavimət görmədən Ağa Məhəmməd şah Şuşanı işğal etmişdir. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan isə qalanı, əhalini başlı-başına qoyaraq, ailəsi ilə və bir dəstə bəylərlə Car-Balakənə qaçmışdır. Heç inanmaq olmur ki, düşmənlərinə qarşı dəyanətlə vuruşan və ona tələfat verən İbrahimxəlil xan indi hər şeyi və əhalini qoyub qaçsın. Şübhəsiz, bu, belə olmamışdır.

Fransız tarixçi alimi Jan Jevr Frənsəvinin İranda farsca çap olunmuş “Xacə tacidar” ( “ Şah” ) əsərində bu məsələlər açılıb. Tarixçi yazır ki, 1797-ci il Qacar hücumu zamanı “ ... İbrahim xan elan etmişdi ki, kim istərsə, çətin ayaqda öz ailəsi ilə birlikdə şəhəri tərk edə bilər.

O özü gecə ən qoçaq adamlarından 200 nəfər götürüb xəlvət yoldan çıxaraq, düşmənin arxasına keçdi. İran topxanasına arxadan hücum etdi. Topları ələ keçirdi. Geriyə qayıdanda gördü ki, yol bağlanıbdır. Qacar qoşunları Hacı Babək adlı Şuşa müccəhidinin vasitəçiliyi ilə şəhərə daxil olmuşdur”.

Müəllif qarabağlıların mənəvi cəhətdən Qacar ordularından üstün olduğunu göstərir. Onun mülahizələrinə görə Qacarın orduları İranın cənubundan olub müxtəlif tərkibli idi. İbrahim xan öz damlarının hamısını tanıyırdı. Şuşalılar qətiyyətlə döyüşürdülər. Qarabağlılar öz yerlərinə yaxşı bələd idilər.

İbrahimxəlil xan çox bacarıqlı, ağıllı və iş bilən adam idi. Qarabağ xanı qala qapılarının bağlı olduğunu görə geri dönə bilmədi. O, düşmən əhatəsini yarıb Dağıstan tərəfə, qohumu Avar hakimi Ümma xana pənah gətirdi.

... Azərbaycan dövlət müstəqilliyini çətin və mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə əldə edə bilib.

Sovet dövlətinin süqutu ilə “soyuq müharibə” sona çatmış, beynəlxalq münasibətlər sistemi aradan qalxmış, qloballaşma prosesi sürət götürməyə başlamışdır. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini az bir vaxtda dünya dövlətlərinin çoxu tanımışdır. Onu ilk olaraq 1991-ci il noyabrın 9-da Türkiyə Respublikası tanıdı. 1993-cü ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyini artıq 116 dövlət tanıyıb, 70 xarici dövlət ilə Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələr yaradılıb. Bununla belə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün dünya dövlətlərinin təsirli dəstəyini əldə etmək, müharibəni söndürmək mümkün olmayıb. Belə bir şəraitdə Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı erməni silahlı birləşmələri əvvəl sovet, sonra isə rus hərbi qüvvələrinin köməyi ilə Dağlıq Qarabağda irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar keçirmiş, əlverişli strateji mövqelər tutmuş, azərbaycanlıları öz doğma torpaqlarından qovub çıxarmağa başlamışlar.

1991-ci ilin sentyabrın ilk günündə burada qeyri-qanuni bir qurum oyuncaq “Dağlıq Qarabağ Respublikası” yaradılmışdı. 1991-ci il noyabrın 26-da isə Azərbaycan Ali Soveti DQMV-nin statusunu ləğv etdi. Erməni faşist ordularının müvəffəqiyyət əldə edilməsinin əsas səbəblərindən biri xəyanət, səriştəsizlik idisə, digəri Azərbaycanda ordu quruculuğunun formal xarakter daşıması idi.

Azərbaycan iqtidarı hərbi hissələrinin müəyyən qüvvələrinin təsirinə düşüb ona qarşı çıxacağından qorxaraq ilk vaxtlar Sovet qoşununa, sonra isə Rusiya qüvvələrinə meyil göstərməyi nəzərdə tuturdu.

1991-ci il sentyabrın 5-də Müdafiə Nazirliyi yaradıldı. General Valeh Bərşadlı müdafiə naziri təyin edildi. Erməni hərbi hissələri rus ordusunun köməyi ilə Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə və ərazilərə hücumlarını artırdılar.

1991-ci il dekabrın sonlarında Kərgicahan qəsəbəsinə erməni quldur dəstələrinin hucumu başlandı. Ermənilər ilk dəfə odatan silahı işə saldılar. Çətin döyüşlərdə 30 azərbaycanlı əsgər igidlik göstərərək, həlak oldu. 1992-ci il yanvarın 19-da Kərgicahan düşmən əlinə keçdi və yandırıldı. Yanvarın 21-də Qeybalı, fevralın 12-də Malıbəyli, Aşağı Quşçular və Yuxarı Quşçular işğal olundu. Xocalı və Şuşanın mühasirə olunma vaxtı yaxınlaşırdı. Azərbaycan ordu hissələri, xüsusi təyinatlı milis dəstələri və yerli özünümüdafiə batalyonlarının müqaviməti nizamsızlıq, əlaqəsizlik, satqınlıq üzündən baş tutmurdu.

1992-ci il mayın 8-nə keçən gecə erməni hərbi birləşmələri Şuşanın işğal olunması ilə bağlı əməliyyat keçirib. Şəhər ardıcıl şəkildə artilleriya zərbələrinə məruz qalıb.

Erməni faşistlərinin minə yaxın əsgəri üç istiqamətdən Şuşaya hücuma başlayıblar. Hücumda rus ordularının ermənilərə verdiyi 366-cı alayın zirehli texnikasının köməyilə həyata keçirilib. Əsasən, Rusiya xüsusi bölmələrinin, eləcə də, Loqadexidə (Gürcüstan ) yerləşən xüsusi təyinatlı əsgərlərin erməni qüvvələri tərəfdə vuruşduğunu sübut edən faktlar var. Şuşanın erməni daşnak qüvvələri tərəfindən işğalı vaxtı 200 nəfər şəhid olub, 150 nəfər əlil olub, 552 azyaşlı uşaq yetim qalıb, 22 minə yaxın adam qaçqın düşüb. Həmçinin, 200 tarixi abidə, 2 sanatoriya, tanınmış sənət xadimlərinin ev muzeyləri, 70 yerlik turist bazası, 1200 yerlik internat yerlə-yeksan edilib. Bundan əlavə, Xan mağarası, Qaxol mağarası, Şuşa qalası daxil olmaqla 279 dini, tarixi və mədəni abidə dağıdılıbdır. Erməni vandalları Şuşa şəhərində 7 məktəbəqədər uşaq müəssisəni, 22 ümumtəhsil məktəbini, mədəni-maarif, kənd təsərrüfatı texnikumlarını, 8 mədəniyyət evini, 14 klubu, 20 kitabxananı, 2 kinoteatrı, 3 muzeyi, Şərq musiqi alətləri fabrikini məhv ediblər. Bütövlükdə, 1992-ci il mayın 8-də Ermənistan silahlı birləşmələrinin Şuşanı işğal etmələri nəticəsində Azərbaycanın 289 kvadratkilometr ərazisi ermənilərin tabeliyinə düşüb.

Şuşa şəhərində 23 min əhalidən cəmi 8 mini qalmışdı, qoşun idarə oluna bilmirdi. Şuşa-Laçın qarnizonunun komandiri Elbrus Orucov təyin olunsa da, komandirlər onunla hesablaşmırdılar.

1992-ci il mayın 7-sindən 8-nə keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri 11 minlik ordu ilə Şuşaya hər tərəfdən-Qırxpilləkan yerdən, Daşaltı, Qaybalı yolu, Şuşakənd istiqaməti və Hacıtalasından hücuma başladılar.

Erməni hərbçiləri Daşaltı tərəfdən 3 minlik dəstə ilə irəliləyirdilər. Strateji hündürlüklərdən biri-Kirs dağında erməni silahlı qüvvələrinin artilleriya briqadası dayanmışdı. Əsas döyüşlər mayın 8-i axşama qədər davam etdi. 777-ci əlahiddə alay döyüşdə itki ilə üzləşdi və alayın 132 əsgərindən yüzü öldürüldü. Könüllü batalyonların əsgərlərindən və Şuşa sakinlərindən də 200-dən çox adam həlak oldu və ya itkin düşdü.

Azərbaycanın döyüş cəbhələrində vəziyyətə təsir etmək imkanına malik silahlı dəstələrə arxalanan qüvvələr didişmələrin, satqınlığın növbəti qurbanları Şuşa və Laçın oldu. Şuşa şəhəri uzun vaxt idi ki, mühasirədə qalmışdı. Şəhərə erməni daşnak ordularının güclü hücumları gözlənilirdi.

Rusiyanın 366-cı alayının 180 nəfərlik hərbi başçılarının 90 ağır hərbi texnika ilə erməni tərəfə keçmələri bilinirdi. Alay bu ərazidən Gürcüstana köçürülərkən, çoxlu sayda hərbi texnika erməni hərbi hissələrinə verilmişdi. Şuşa şəhərinin müdafiə olunmasında cəmi 24 ağır hərbi texnika yardım etmişdi. Hərbi rabitə pis vəziyyətdə idi, şəxsi heyətin hazırlıq səviyyəsi aşağı idi və nizam-intizam pozulmuşdu. Silahlı qüvvələr arasında narazılıqlar başlanmış, eləcə də, dəstələrdə parçalanma şiddətlənmişdi. Azərbaycan iqtidarı hər iki güc nazirliyi (müdafiə və daxili işlər nazirliklərinin) rəhbərlərinin yaxınlaşmasını özünə qarşı təhlükə hesab edirdi.

Azərbaycanın rəhbəri məsuliyyətli vaxtda diqqəti yayındırmaq məqsədilə diplomatik tələyə düşdü. İran İslam Respublikasının vasitəçiliyi ilə Ermənistan rəhbərliyi ilə danışıqlar başlandı.

Onlarda arxayınçılıq yaranmışdı. Minalanmış sahələr zərərsizləşdirilmiş, əsgərlərin xeyli hissəsi cəbhə xəttindən qısa müddətə məzuniyyətə göndərilmişdi. Şuşa taboru ştatında 1500-ə yaxın döyüşçü olduğu halda, hücum vaxtı vur-tut 500 döyüşçü vardı.

200 könüllü döyüşçü silahı ilə şəhəri tərk etmişdi. Şuşadan hərbi texnika, “Qrad” qurğularının çıxarılmasına başlanmışdı. Xüsusi milis taburunun döyüşçüləri 1992-ci il mayın 4-də Şuşanı tərk edib Böyük Kirsdə mövqe tutmuşdular. 1992-ci il mayın 7-dən 8-ə keçən gecə erməni vandalları Şuşa şəhərini güclü artilleriya atəşinə tutdular. Düşmənin hücumunda 80 “T-72” Tankı, 6000-ə yaxın döyüşçü, eləcə də, xarici muzdurlar iştirak edirdi.

Şuşa uğrunda gedən döyüşlər zamanı belə bir hadisə baş verdi. Ağdam ərazisidən qalxan helikopter ( Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə məxsus idi ) Azərbaycan mövqelərini səhvən bombardman etdi. Səhərə yaxın şəhərətrafı postlar erməni işğalçıları tərəfindən ələ keçirilmişdi, bəzi sahələrdə milli qüvvələr düşmənə qarşı igidliklə vuruşurdular.

Səhərə yaxın düşmənin üç tankı şəhərə soxula bildi. Azərbaycan ordusunun 533 saylı tankı düşmən tankının birini vurub sıradan çıxartdı, o biri tanklar geri qayıtdılar. “Qayabaşlı” adlı yerdə dayanmış əsgərlər döyüşü axıra qədər davam etdirdilər.

Döyüşdə 40 nəfər əsgərimiz şəhid oldu. Belə bir zamanda müdafiə dəstələrinə köməyə gələn olmadı. Axşama yaxın 30-40 müdafiəçi Şuşanı tərk etdi.

Şuşa şəhəri ətrafında gedən döyüşlərdə 155 müdafiəçi şəhid oldu, 167 nəfər yaralandı, 20 nəfər itkin düşdü.

Alınmaz Şuşanın süqutu ilə erməni faşistləri tərəfindən Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin işğalı başa çatdı.

Həmin ərəfədə Bakıda prezidentlik davası gedirdi. Azərbaycan Xalq Cəbhəsi ilə mütəllibovçuların qarşıdurması bütün qüvvələrin cəbhəyə deyil, Ali Sovetin qarşısına yönəldilməsi ilə nəticələnir.

Mayın 14-də Rusiyanın Azərbaycandakı hərbi bazaları Ayaz Mütəllibov hakimiyyətə gəlişi ilə Şuşaya əks-hücuma keçməli idi. Lakin Mütəllibov hakimiyyətə gəlmədi.

Məlumata görə Şuşada yalnız kilsə və həbsxana, Şuşa-Xankəndi və Şuşa-Laçın yolları təmir edilib, 4 yeni yaşayış binası istifadəyə verilib.

...Bu gün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qarabağ probleminin həll olunması istiqamətində çox böyük işlər görür. Xarici müşahidəçilər danışıqlarda həmişə qeyd ediblər ki, İlham Əliyev danışıqların aparılmasının təkminli məcraya düşməsində mühüm iş görüb. Qarabağ probleminin dinc yolla həll edilməsinin tərəfdarı olan Prezidentimiz, bununla yanaşı, açıq-aşkar bildirirdi ki, Azərbaycanın öz torpaqlarını istənilən anda, o cümlədən, hərbi yolla erməni işğalından azad etmək, ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün bütün imkanları vardır. Xalqımız torpaqlarımızı düşməndən azad etmək üçün Prezident İlham Əliyevin əmrini gözləyir.

Firudin Cümşüdlü,

ADPU-nun Azərbaycan

tarixi kafedrasının dosenti

Səs.- 2012.- 9 may.- S.15.