Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə aparan yolda milli ideya axtarışları: azərbaycançılıq, türkçülük, islamçılıq və s.

Azərbaycançılıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təcəssümü oldu. İlk müstəqil respublikamız yaradılana qədər müxtəlif ideya axtarışları gedirdi. Ulu Öndər Heydər Əliyev “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illik yubileyinə həsr olunmuş təntənəli mərasimdəki nitqində demişdir: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması çox çətinliklərlə başa gəlmişdir. Çünki məlumdur ki, buna kənardan mane olmaq istəyən qüvvələr də çox idi və Azərbaycanın həyatında da vəziyyət çox qarmaqarışıq, ağır və çətin idi. Ancaq Xalq Cümhuriyyəti yaranandan sonra onun fəaliyyəti də böyük çətinliklərlə, problemlərlə, böyük müqavimətlərlə, maneələrlə rastlaşmışdır. Biz bu gün iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaşamış, fəaliyyət göstərmiş və iki il müddətində çox böyük işlər görmüş, Azərbaycanın müstəqil gələcəyinin əsasını qoymuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaradanlar bunu Azərbaycanın özündə edə bilməmişdilər. Çünki burada cürbəcür xarici qüvvələr Azərbaycanı ələ keçirmək istəyirdilər. Məlumdur, - Azərbaycan öz coğrafi-strateji əhəmiyyətinə, təbii sərvətlərinə, xüsusən, zəngin neft yataqlarına görə dünyanın bir çox dövlətlərinin marağını cəlb etmişdi. Azərbaycanı əhatə edən, Azərbaycanın daxilində olan, ayrı-ayrı millətlərə mənsub qüvvələr də ölkəmizin müstəqil olmasını heç də istəmirdilər. Milli ruhlu ziyalı elitası Azərbaycan ideyasını irəli sürürdülər.

Azərbaycanda demokratik prinsiplər həyata keçməli, dilindən, milliyyətindən, məsləkindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabərliyi təmin edilməli idi. Bu dövrdə azad, müstəqil, demokratik Azərbaycan ideyası irəli sürüldü. Bu milli ideyanın əsasında türkçülük, islamçılıq və modernizmin vəhdəti dururdu. N.Şəmsizadə əsas istiqlal ideyası olan azərbaycançılığın vətənçilikdən geniş siyasi anlayış olduğu qənaətinə gəlmişdir. “Fikrimizcə, azərbaycançılıq istiqlal uğrunda mübarizə aparan millətin birlik forması, öz keçmişinə və dünyaya vahid münasibət üsuludur.

Sona xanım Vəliyevanın yazdığı kimi, dövrün milli ruhlu ziyalıları yaxşı anlayırdılar ki, Azərbaycan xalqının çağdaş dünya nizamında özünə layiqli yer tutması üçün milli özünüdərkin, milli şüurun və milli təəssüb hissinin yüksəlişi başlıca şərtlərdəndir. Bu istiqamətdə Ömər Faiq Nemanzadə millətçilik və dövlətçilik, Hüseyn Cavid və Cəlil Məmmədquluzadənin demokratizm və azərbaycançılıq ideyaları misilsiz təsir gücünə malik olmuşdur. Əsrin əvvəllərində “Molla Nəsrəddin” jurnalında verilmiş məşhur karikatura simvolik məna daşıyırdı. Burada azərbaycanlını yerə yıxıb onun “axı mənim doğma ana dilim var” fəryadlarına məhəl qoymadan ağzına bir tərəfdən ərəb dili, o biri tərəfdən fars dili, üçüncü bir tərəfdən isə rus dili salmağa çalışanların ifşa edilməsi azərbaycançılıq ideyası baxımından ibrətamiz və düşündürücü idi.

O dövrdə formalaşan milli təfəkkürümüz türk dünyasının görkəmli nümayəndələri İsmayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Akçuraoğlu, Əhməd bəy Ağayev, Ziya Göyalp kimi fikir dühalarının türkçülüyə dair fikirlərindən bəhrələnirdi. Onlar ilkin mərhələ üçün adekvat bir obyektivliklə Azərbaycanın milli müstəqillik məsələsini ümumtürk azadlığının tərkib hissəsi kimi qarşıya qoyurdular. Həmin dövrün istiqlalçılıq ideyaları Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi Mustafa Kamal Atatürkün bu sözləri ilə səciyyələnirdi: “Müstəqilliyini əlindən vermiş hər hansı bir millət hansı həyat şəraitində yaşayırsa-yaşasın, o mədəni bəşəriyyətin gözündə yalnız nökərdən başqa bir şey deyildir. Azadlıq şirin nemətdir. Lakin bunu heç vaxt iki əllə gətirib xalqlara vermirlər. Azadlıq qanla alınır.”

Bir cəhəti dönə-dönə xatırlatmaq və əsla yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, Azərbaycan milli ideyası ideologiyaya çevrilmə prosesində tarixi inkişafı baxımından həm ümumislam (islamçılıq), həm də ümumtürk (turançılıq-türkçülük) mərhələlərini yaşamış, XX əsrin əvvəllərindən etibarən isə tədricən müstəqil ideya cərəyanına çevrilməyə başlamış və yalnız bundan sonra Azərbaycan milli dövlətçiliyini meydana gətirmişdir.

Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabı dövründə əsarət altında yaşayan türk və müsəlman xalqlarının, o cümlədən, Azərbaycan xalqının böyük bir qismi arasında milli azadlıq ideyaları geniş vüsət almışdı və bu prosesə İranda başlamış məşrutə hərəkatı da öz müsbət təsirini göstərmişdi. 1905-1918-ci illərdə Azərbaycan milli hərəkatının nəzəriyyəçiləri və qabaqcıl ictimai xadimlər azərbaycançılığın o dövrə qədərki elmi, fəlsəfi, publisistik, ədəbi-bədii təcrübəsi əsasında artıq milli dövlətçilik ideologiyası qismində “azərbaycançılıq” (“türkçülük”) ideyasını işləyib hazırlamışdılar. Bu, azərbaycançılığın təkamül prosesində keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçməsini göstərirdi.

Bu dövrdə milli ideya millətçilik vətənsevərliyə söykənən azərbaycançılıqdan doğulan anlayış olub əsasında milli birlik, milli istiqlalçılıq dayanmış, Azərbaycançılığın keyfiyyəti kimi səciyyələndirilmişdir: “Xalq düşüncəsində “Azərbaycan” məhfumu coğrafi bir mənadan ziya, fikir və əməl şəklində təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycan yoxdur.”

M.B.Məmmədzadə göstərirdi ki, XX əsrin əvvəllərində “sivilzasiyalı,- milliyyətçi, azərbaycançı-istiqlalçı, xalqçı-cümhuriyyətçi ideyalar uğrunda mübarizə gedirdi. Xalq milli istiqlala nail olmaqla milli mədəniyyəti, mədəni irsin qorunmağın da mümkünlüyünü göstərirdi.

Sona xanım Vəliyeva düzgün olaraq göstərir ki, əsrin əvvəllərindən azərbaycançılıq ətrafında gedən ideya və fikir mübarizələrinin təhlili göstərir ki, azərbaycançılıq ideyasının təkamül prosesi çoxşaxəli, çoxanlaqlı və ziddiyyətli olmuşdur. Azərbaycan milli dövlətçilik hərəkatının qabaqcıl nümayəndələrinin və Xalq Cümhuriyyətinin qurucularının konsepsiyasına görə müstəqillik ideyası ölkədə yaşayan bütün xalqların hüquq bərabərliyinin tanınmasına (vətəndaş cəmiyyəti ideyası - S. V.) əsaslanırdı. Onun fəlsəfi əsasını “türkçülük, islamçılıq və müasirlik”, indiki təbirlə desək, azərbaycançılıq, islamçılıq və müasirləşmə şüarı (S. V.) təşkil edirdi.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin dəyərli bir fikri diqqəti cəlb edir: “... Ümidvaram ki, bu iş bundan sonra da davam edəcək. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, onun yaranmasından əvvəlki dövr və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti, gördüyü işlər bizim tarix kitablarında, tarix əsərlərində öz əksini olduğu kimi tapacaqdır. Ancaq hesab edirəm ki, indiyə qədər, xüsusən, son aylarda görülən işlər də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti haqqında ictimaiyyətimizə ətraflı məlumatlar vermişdir”.

Ona görə də, bu bayram mərasimində mən, sadəcə, onu qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ağır şəraitdə fəaliyyət göstərmiş, həm xarici qüvvələrin güclü təzyiqi, həm də daxildə Azərbaycanın müstəqilliyi əleyhinə çıxan qüvvələr və Xalq Cümhuriyyətinin içərisində, yəni Milli Şuranın, sonra yaranan parlamentin daxilindəki cürbəcür partiyalara, firqələrə mənsub olan şəxslər, fərdlər Xalq Cümhuriyyətinin işinin müvəffəqiyyətlə aparılmasına, şübhəsiz ki, maneçilik törətmişlər.

Ancaq bunlara baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaşadığı dövrdə böyük işlər görmüşdür. Ən əsası ondan ibarətdir ki, dünyanın bütün Şərq, müsəlman aləmində ilk dəfə Azərbaycanda demokratik üsul-idarə prinsiplərinə əsasən dövlət, hökumət yaranmış, beləliklə də, Azərbaycanda həm müstəqilliyin, həm də Azərbaycanda demokratiyanın, demokratik dövlət üsul-idarəsinin əsasını qoymuşlar. Bunlara görə və bütün başqa sahələrdə göstərdiyi xidmətlərə görə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısa bir zamanda gördüyü işlər yüksək qiymətləndirilir. Ümidvaram ki, bu dövr Azərbaycanın tarixində parlaq səhifələr kimi daim yaşayacaq və gələcək nəsillər də ilk Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə yüksək qiymət verəcəklər.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 11 may.- S.14.