XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda inzibati idarəetmə və sosial-iqtisadi həyat

XIX əsrdə Azərbaycanın iki yerə bölünməsilə "Şimali Azərbaycan" və "Cənubi Azərbaycan" siyasi məfhumları meydana gəldi. "Azərbaycan tarixi" kitabında göstərilir ki, XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən zəbt ediləndən sonra Azərbaycanın cənub torpaqları İranın hakimiyyəti altına düşdü. Bu gün Cənubi Azərbaycan adlandırdığımız ərazi İranla istər əhali, istərsə də rəsmi dairələr tərəfindən, sadəcə olaraq, Azərbaycan və ya İran Azərbaycanı, orada və ölkənin bütün başqa rayonlarında yaşayan, etnik mənşəyi, dili, dini və adət-ənənələrinə görə Şimali Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılarla eyniyyət təşkil edən əhali isə türklər və ya İran türkləri adlandırılır. Hazırda əhalinin milli mənsubiyyətini təyin edən bu adlar (türklər və ya azərbaycanlılar) şərti xarakter daşıyır.

Belə ki, İranda yaşayan türklər Şimali Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlıları türk, sonuncular (azərbaycanlılar) isə onları azərbaycanlı adlandırırlar. 1918-ci il mayın 28-də Qafqazda yeni milli dövlətin-Azərbaycan Demokratik Respublikasının yarandığı gündən sonra, onun dövlət parlamenti özünün ilk rəsmi bəyannaməsində Azərbaycan adını işlətmişdir. Bu isə İran tərəfin etirazına səbəb oldu. Tehran rəsmi dairələri belə hesab edirdilər ki, yeni respublika rəhbərləri, başda Təbriz olmaqla, İran Azərbaycanını Türkiyəyə vermək məqsədi güdürlər. Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti İranın bu qorxusunu aradan qaldırmaq üçün rəsmi dövlət sənədlərində "Qafqaz Azərbaycanı" adını işlətməli oldu. 1920-ci il aprel ayının 28-dən sonra (burada sovet hökuməti elan olunduqdan sonra) bu ad "Sovet Azərbaycanı" ilə əvəz edildi və beləliklə də, "Sovet və ya Şimali Azərbycan", "İran və ya Cənubi Azərbaycan" terminləri siyasi məna kəsb etməyə başladı.

Siyasi status qazanmış "Cənubi Azərbaycan" məfhumunun sovet rəsmi dairələrində, elmi ədəbiyyatlarda və mətbuat orqanlarında işlədilməsinə Tehran rəsmi dairələri müsbət yanaşmır, bunu "sosialist inqilabının ixracı və yaxud da "İranın daxili işlərinə qarışmaq" kimi qiymətləidirirlər.

Həqiqətdə isə, "Cənubi Azərbaycan" (eləcə də, "Şimali Azərbaycan") termini eyni etnik mənşə, dil, din və adət-ənənəyə malik xalqın məskunlaşdığı ərazinin ikiyə bölündüyü gündən (10 fevral 1828-ci il) meydana gəlmiş, ilk öncə çoğrafi məna kəsb etsə də, yenə də siyasi xarakter daşımışdır. Nəticə isə, mövcud tarixi şəraitə görə, müxtəlif tərəfdən qiymətləndirilə bilər.

İrana qatıldıqdan sonra ölkənin dörd əyalətindən birini təşkil edən Azərbaycan əyaləti ərazisinə ilk dövrlərdə cənubda Həmədan, cənub-şərqdə Zəncan və Qəzvin mahalları da daxil idi. Sonralar Azərbaycan əyalətinin inzibati sərhədləri daraldılmış və 1906-cı ildə qəbul olunmuş seçki nizamnaməsində bu əyalətə Təbriz, Urmiya, Xoy, Deyləmqan, Maku, Marağa, Binab, Miyandoab, Sovucbulaq, Dehxarqan, Mərənd, Əhər, Ərdəbil, Meşkin, Astara, Xalxal, Sərab, Miyanə və Sainqala mahalları daxil edilmişdir.

İranın son rəsmi inzibati-ərazi bölgüsünə uyğun olaraq (1984-cü il) Cənubn Azərbaycan adlandırdığımız əraziyə 142 350,7 kv. km sahəni tutan (ölkə ərazisinin 9 faizə qədəri) Şərqi Azərbaycan (mərkəzi Təbriz), Qərbi Azərbaycan (Urmiya) və Zəncan (Zəncan) ostanları daxildirlər.

Hazırda 50 mln. nəfərdən çox əhalisi olan İranda azərbaycanlıların ümumi sayı 16-18 mln. nəfərə yaxındır və bu rəqəm ölkə əhalisinin 32-36 faizə qədərini təşkil edir. Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşayan əhalinin sayı isə 7-9 mln. nəfərə yaxındır və bu rəqəm müvafiq olaraq ölkə əhalisinin 90 faizə qədərini təşikl edir.

Say etibarilə həmişə farslardan sonra ikinci yerdə dayanan (İran rəsmi statistika idarələrinin məlumatına görə) azərbayacanlılar XIX əsrin sonuna doğru əsasən Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşayırdılar. Bu zaman Azərbaycanda 2 mln-a qədər azərbaycanlı yaşayırdı ki, bundan 1 mln. nəfəri kənd əhalisi, təqribən 0,5 mln. nəfəri şəhər əhalisi və 0,5 mln. nəfəri isə yarımköçərilər idi.

"Gülüstan" müqaviləsindən sonra İran hökuməti Cənubi Azərbaycan əyalətində bir sıra nüfuzlu və qüvvətli xanların hakimiyyətini tanımaqla, onları ayrı-ayrı xanlıqların hakimi təyin etdi və daxili müstəqilliklərini saxlamalı oldu. Dövlət bu xanlıqların daxili işlərinə qarışmır, onlardan vergi və əsasən silahlı qüvvə tələb edirdi. Qacarların hakimiyyəti dövründə (1736-1925) İran ordusunun əsas piyada və atlı hissələri məhz Cənubi Azərbaycanın müxtəlif təbəqələrindən toplanan qüvvələr idi.

Cənubi Azərbaycanda Maku, Urmiya, Nəmin və Gərgər kimi küclü xanlıqları istisna etməklə, qalanları tamamilə ləğv olundu. Dövlət keçmiş xanlıqların yerinə ayrı-ayrı vilayətlərə lazım bildiyi adamları hakim təyin edirdi. Əyalətdə vali vəzifəsindən tutmuş vilayət hakimlərinədək şəxslər əsasən mərkəzdən göndərildiyinə görə, yerli xanların Qacarların narazılığına səbəb olurdu.

Fətəli şahdan başlayaraq, Qacar şahlarının daxili siyasətində Cənubi Azərbaycan xüsusi yer tuturdu. Fətəli şah zamanında Cənubi Azərbaycan "vəliəhdneşin" (vəliəhd əyləşən yer) hesab edilmiş, "darüssəltənə" (səltənət evi) adlandırılan Təbrizdə isə bundan sonra həmişə Qacarların rəsmi vəliəhdləri oturmuşdular. Bu isə, şübhəsiz, Azərbaycanın İran üçün iqtisadi, xususilə də, siyasi əhəmiyyətindən doğurdu. Cənubi Azərbaycan, xüsusilə, Təbriz dövlətin xarici siyasətində mühüm rol oynayırdı. Belə ki, vəliəhd burada oturduğu və Təbriz bir növ ikinci paytaxt olduğu üçün xarici diplomatik nümayəndələrin də iqamətgahı ilk dövrdə Təbriz hesab edilirdi.

1828-ci ilin fevralında "Türkmənçay" müqaviləsi bağlandıqdan və İranla Rusiya arasında diplomatik münasibətlər bərpa edildikdən sonra İrana göndərilən Rusiyanın səlahiyyətli səfirinin iqamətgahı ilk dövrdə Təbriz şəhərində idi. Bundan əlavə, Rusiya və Türkiyənin baş konsulluqları da Təbrizdə yerləşirdi.

Əyalətin idarə olunmasına rəhbərlik rəsmən vəliəhdin ixtiyarında idi, əslində isə, bu işi, adətən, şahzadələr içərisindən təyin olunan vali (qaimməqam) aparırdı. Valinin sərəncamında olan böyük idarə aparatında Təbriz şəhərinin bəylərbəyi, əyalətdə yerləşən bütün nizami qoşun hissələrinin başçısı - əmir nizam, vergilərin toplanması və ümumiyyətlə, əyalətin maliyyə işlərinə başçılıq edən mustofi və b. daxil idi. Yerlərdə, yəni ayrı-ayrı vilayətlərdə isə bu göstərilən idarə aparatı nisbətən kiçik miqyasda təkrar edilirdi.

Əyalətin mərkəzi Təbrizə, vilayət və mahallara təyin olunan şahzadələr, onların ətrafındakı vəzir, mustofi, məmurlar, fərraşlar və s. öz vəzifələrinə gəlir mənbəyi kimi baxır və xalqı soyurdular. Ucqar dağlıq rayonda yerləşən, yaylaq və yarımköçəri təsərrüfatına malik olan Maku kimi yarımmüstəqil xanlıqda qəbilə birliyinin başında duran tayfa başçıları bütün inzibati-maliyyə işlərini, hərbi-siyasi hakimiyyəti öz əllərində cəmləşdirmişdilər. Onlar təsərrüfat işlərinə rəhbərlik edir, vergi toplayır, lazım gəldikdə isə öz silahlı dəstələri ilə dövlətin xidmətində olurdular.

XIX əsrin 30-60-cı illərində Cənubi Azərbaycanda əhalinin əsas məşğuliyyəti kənd təsərrüfatı-əkinçilik və maldarlıq idi. Təkcə kənd əhalisi deyil, şəhər əhalisinin də bir hissəsi əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq və digər kənd təsərrüfatı sahələri ilə məşğul olurdu. Cənubi Azərbaycanda təbii və qismən də süni suvarma əsasında buğda, arpa, çəltik və başqa dənli bitkilərlə yanaşı, texniki bitkilər, o cümlədən, pambıq, tütün, gənəgərçək əkilir, barama yetişdirilir, müxtəlif meyvələr becərilirdi. Cənubi Azərbaycan İranda ən məhsuldar taxılçılıq və meyvəçilik rayonlarından biri idi və əyalətdən taxılla yanaşı, quru meyvələr də ixrac edilirdi. Əhalinin bir hissəsinin əsas məşğuliyyəti maldarlıq idi. Heç təsadüfi deyil ki, XX əsrin 60-70-ci illərinə qədər də Cənubi Azərbaycan İranın "taxılçılıq və heyvandarlıq bazası" hesab edilirdi. Vilayətin hələ XIX əsrin sonlarından İran itisadi həyatında belə bir mövqeyə malik olması burada, xüsusilə, yerli tələbatı ödəyən və xarici bazarlar üçün də mal ixrac edən müxtəlif sənətkarlıq sahələrinin formalaşması və inkişafı üçün geniş imkanlar açırdı. Şəhərlərdə ayaqqabı, saxsı və ya mis qab-qacaq, digər məişət şeyləri, təsərrüfat alətləri və s. istehsalı xeyli inkişaf etmişdi.

1804-1813-cü və 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibələrindən sonrakı dövrlərdə İngiltərə və Rusiya dövlətlərinin "İranda əldə etdikləri imtiyazlı müqavilələr nəticəsində Cənubi Azərbaycanda sənətkarlığın bir çox sahələrinə böyük ziyan dəydi. Belə ki, xarici malların ölkəyə geniş və maneəsiz axını ilə bağlı Azərbaycandakı bir sıra emalatxana və sexlər rəqabətə davam gətirməyərək öz fəaliyyətlərini dayandırmalı oldular.

Cənubi Azərbaycan şəhərlərində hələ XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərinə qədər də orta əsrlərə xas olan sex quruluşu qalmaqda davam edirdi. Bütün İranda olduğu kimi, Azərbaycanda da emalatxanalarda, adətən, 2-3 sənətkar işləyirdi. Muzdlu əməkdən istifadə sənətkarlıq üçün səciyyəvi deyildi. Bununla yanaşı, daxili və xarici bazarda rəqibi olmayan malların istehsalı ilə məşğul olan sahələr üzrə muzdlu əməkdən istifadə edən manufakturaların yaranması və onlara xas münasibətlərin formalaşması prosesi inkişaf edirdi.

Cənubi Azərbaycan iqtisadi həyatındakı tənəzzülə baxmayaraq, bu vilayət İran üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Şimali Azərbaycan, onun vasitəsilə Qafqaz və Rusiya ilə mədəni-iqtisadi əlaqələrin davam etməsi ilə bağlı Cənubi Azərbaycan XIX və XX əsrin əvvəllərində İranın ictimai-siyasi, mənəvi inkişafında mühüm mövqe tuturdu. Bütün bunlara baxmayaraq, Cənubi Azərbaycanın təsərrüfat həyatı, onun məzmun və xarakteri, əsasən, ümumölkə iqtisadi strukturu və onun mövcud vəziyyəti ilə müəyyənləşirdi. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan iqtisadiyyatında, bütün İranda olduğu kimi, durğunluq meyili davam edirdi. Bunun da əsas səbəbi göstərilən dövrdə İran dövlətinin Avropa dövlətləri ilə bir-birinin ardınca bağladığı qeyri-bərabər, aldadıcı müqavilələr, o cümlədən, ticarət müqavilələri və onlardan aldıqları yüksək faizli borclar və s. nəticəsində ölkədə təslim rejiminin yaranması idi. İranın, eləcə də, Cənubi Azərbaycanın xalq təsərrüfatı müstəmləkə və asılı ölkələrə xas olan yeni xüsusiyyətlər kəsb etdi. Ölkə və onun böyük əyalətlərindən olan Azərbaycan İngiltərə və Rusiyanın sənaye mallarının satış bazarına, eyni zamanda, bu ölkələrin, başlıca olaraq çar Rusiyasının sənayesini xammalla təchiz edən mənbəyə çevrildi. Beləliklə də, İran getdikcə daha yaxından dünya mal mübadiləsinə qoşuldu. Ölkənin ümumdünya bazarına cəlb olunması bəzi sənaye sahələrinin - dağ-mədən sənayesi, kənd təsərrüfatı mallarının ilk emalı ilə məşğul olan sahələrin yaranmasına və inkişafına müsbət təsir göstərdi. Lakin bu, asılı ölkələrə xas olan birtərəfli inkişaf idi.

Coğrafi mövqeyinə görə, Cənubi Azərbaycanda təbii olaraq, çar Rusiyasının nufuzu daha güclü idi. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləridə Cənubi Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafı Rusiya bazarı ilə münasibətlərin səviyyəsindən və xarakterindən asılı idi. Xarici bazarda, o cümlədən, Rusiya bazarında, pambıq, xammal, boyaq maddələri, yun, kön-dəri, bağırsaq və s. kimi əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarına, həmçinin, bəzi sənətkarlıq mallarına olan tələbatın artması həmin sahələrin qismən Azərbaycanda da inkişafına təkan verirdi.

Cənubi Azərbaycanın ticarət əlaqələrinin şimala yönəlməsinə şərait yaradan daha mühüm bir amil də çar Rusiyasının Avropa mallarının Qafqaza daxil olmasını məhdudlaşdırması idi. XIX əsrin son rübündə Cənubi Azərbaycanda öz varlığını davam etdirən əsas sənətkarlıq sahələrindən biri xalçaçılıq idi. Xalça (xalı) istehsalı sənayenin kapitalist münasibətlərinin inkişaf etdiyi ən başlıca sahəsi idi.

Təbrizdə bir sıra kənd təsərrüfatı məhsullarının-pambıq, tütün, eyni zamanda, İranın başqa əyalətlərindən gətirilmiş xına, tiryək və s. ilkin emalı üzrə müəssisələr də fəaliyyət göstərirdi. Təbrizdə, Xalxalda və bəzi başqa şəhərlərdə istehsal edilən yun və ipək yaylıqlar, şal, yun, ipək, pambıq parçalar və digər toxuculuq məhsulları həm yerli əhalinin tələbatını ödəyir, həm də İranın başqa əyalətlərinə və həm də digər ölkələrə ixrac olunurdu. XX əsrin əvvəllərinə doğru ayrı-ayrı sənət sahələri üzrə yaranmış müəssisələr üçün muzdlu əməkdən istifadə artıq səciyyəvi hal olmuş, bazarla əlaqə daha da genişlənmişdi.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 2noyabr.- S.14.