Azərbaycan SSR 1920-1922-ci illərdə: formal müstəqillik və sovet Rusiyasından hərbi-iqtisadi asılılıq rejimi

1920-1922-ci illərdə SSRİ təşkil edilmədiyi dövrlərdə Azərbaycan SSR də formal olaraq müstəqil idi. Lakin tezliklə Rusiyadan siyasi asılılığın ardınca hərbi və iqtisadi asılılış rejimi də yaranmağa başlandı. T.Qaffarov yazır ki, Rusiya Azərbaycanda müstəmləkə iqtisadiyyatı yaratmaq, onu tez bir zamanda özündən iqtisadi və hərbi cəhətdən asılı vəziyyətə salmaq üçün tədbirlər görürdü. Çevrilişdən heç bir ay da keçməmişdi ki, Rusiya hökuməti Azərbaycana nota verib, onu daimi qarşılıqlı münasibət formaları yaratmaq üçün dərhal danışıqlara çağırdı. 1920-ci il sentyabrın 30-da RSFSR və Azərbaycan SSR arasında hərbi-iqtisadi ittifaq haqqında müqavilə bağlandı. Azərbaycan Ordusu, xalq təsərrüfatını və xarici ticarəti idarə edən orqanlar, təchizat orqanları, dəmiryol və su nəqliyyatı, poçt-teleqraf idarələri, maliyyə işləri Moskvaya tabe edildi.

Azərbaycan xalqını köməksiz qoymaq üçün işğalçılar elə ilk günlərdən Azərbaycan Ordusunu dağıtmağa başladılar. Azərbaycan Ordusunun komanda heyəti, ümumiyyətlə, 266 hərbiçi mayın axırlarında həbs olunub güllələndi. Onların arasında 12 general, 27 polkovnik, 6 podpolkovnik, 48 kapitan, ştabs-kapitan, poruçik vardı. Azərbaycan Ordusundan yalnız kiçik bir dəstə xaricə gedib Anadoluda milli-azadlıq hərəkatına qoşuldu. 1920-ci il mayın 7-də Azərbaycan SSR-in Qızıl Ordusu və Qızıl Donanması təşkil edildiyi və onların XI orduya və Rusiya Donanmasına tabeliyi elan olundu. Milli atıcı diviziya - Azərbaycan diviziyası yaradılmağa başlandı.

Kommunist Partiyasının mütləq hakimiyyətinə yalnız təsərrüfat həyatının əsas sahələrində onun amiranə mövqeyini təmin etməklə nail olmaq mümkün idi. Bunun üçün tezliklə mülkiyyəti ictimailəşdirmək, ona sərəncam vermək hüququnun bir qrup partiya-təsərrüfat işçisinin simasında bolşevik rəhbərlərə vermək vacib idi. Mayın 5-də İnqilab Komitəsi torpağın milliləşdirilməsi haqqında dekret verdi. 1382947 desyatin bəy, xan, mülkədar torpaqları milliləşdirildi. Vergi alınması müqabilində torpaq kəndlilərə istifadəyə verildi. (1920-1922-ci illərdə kəndlilərə 2 milyon desyatin torpaq paylanmışdı.). Əvvəllər hərbi kommunizm siyasətinə uyğun olaraq kəndlilər məhsulun yalnız acından ölməmək üçün onlara saxlanan kiçik bir hissəsindən başqa, hamısını dövlətə verməyə məcbur idi. 1920-ci il avqustun 26-dan taxıl ticarəti dövlət inhisarına alınmışdı. Elə həmin vaxtlar Bakının, əsasən, erməni və rus fəhlələrindən təşkil edilmiş xüsusi ərzaq dəstələri kəndlərə göndərilir, camaatın öz kasıbçılığı üçün saxladığı taxıl, yağ, mal-qara, yem əllərindən alınırdı. Mülkədarlar, varlı kəndlilər sovetləşmənin elə ilk günlərindən mülklərini, təsərrüfatlarını atıb getmiş və ya mübarizə üçün gizlənmişdilər. Buna görə də zərbə, əsasən, zəhmətkeş ortabab və yoxsul kəndlilərə dəyirdi. Onlar dilənçi vəziyyətinə düşmüşdülər. Respublika rəhbərliyi N.Nərimanov başda olmaqla, xüsusi komissiya təşkil edib 1920-ci il sentyabrın 30-dan oktyabrın 14-dək qəzalarda vəziyyətlə tanış olmuşdu. N.Nərimanovun oktyabrın 12-də Şuşadan teleqramla verdiyi əmrdə qeyd olunurdu ki, kəndlilər şikayətlənirlər ki, İnqilab komitələri, Ərzaq agentləri və qırmızı ordu hissələri nümayəndələri tərəfindən sonuncu tikə çörək, axırıncı atı, iş heyvanı mənimsənilir. Bu cinayətkarlığa, biabırçılığa son qoyulmalıdır.

Mövcud sistem fəhlələrlə kəndlilər, şəhərlə kənd arasında ziddiyyətləri, sənaye və kənd təsərrütatı arasında əlaqələrdə qeyri-ekvivalentliyi birincinin hesabına durmadan dərinləşdirirdi. Kəndlilərin getdikcə artan narazılığından və bundan hökumətə müqavimət göstərən vətənpərvər qüvvələrin istifadə etməsindən qorxuya düşən hökumət Leninin məsləhəti ilə oktyabr ayından başlayaraq Quba və Cavaddan başqa bütün qəzalarda taxıl tədarükünü dayandırdı. Lakin digər kənd təsərrüfatı məhsulları yenə də amansızlıqla kəndlilərin əlindən alınırdı. Əməkçinin əli işdən soyuyurdu.

Milliləşdirmə sahəsində digər tədbirlər də iqtisadiyyata rəhbərliyi bir əldə - bolşeviklərin əlində cəmləşdirməyə və mərkəzin mənafeyinə uyğun qurulmasına şərait yaratdı. 1920-ci il mayın 15-də meşələr, sular, yeraltı sərvətlər dövlət mülkiyyəti elan olundu. Mayın 24-də neft sənayesi, bütün iri sənaye sahələri milliləşdirildi. İyunda banklar, Xəzər ticarət donanması, balıq sənayesi müəssisələri, tütün fabrikləri, sement, şüşə, yağ, sabun fabrikləri, sentyabrda dəmir, mis filizi mədənləri, oktyabrda pambıqtəmizləmə zavodları milliləşdirildi. Sosialist təsərrüfatçılıq formaları, iqtisadiyyatda qeyri-iqtisadi, inzibati-amiranə idarə metodları tətbiq olunmağa başlandı. Təsərrüfatı idarə etmək üçün Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurası (sədri əvvəllər S.P.Solovyov, az sonra B.A.Talıblı) təşkil edildi. Yüngül və yerli sənaye sahələrində firmalar ləğv edildi. 200-dən çox müəssisə milliləşdirildi. Əvvəllər neft təsərrüfatını idarə edən 272 xüsusi neft sənaye firması ləğv olundu. Neft və neft məhsulları ticarəti dövlət inhisarına alındı. Neft sənayesi və ticarətini idarə etmək üçün birbaşa Moskvaya tabe "hökumət içində hökumət" olan "Azneftkom" yaradıldı. Hətta Azərbaycana nefti Moskva ayırırdı. Onun sədri Serebrovski Azərbaycan hökumətini tanımırdı. N.Nərimanov "Azneftkom"u respublika içində monarxiya, Serebrovskini isə "kral" adlandırırdı. Neftin cəmi 15 faizi onun həqiqi sahibinə - Azəraycana əta olunmuşdu. Lakin bunu da respublika tam ala bilmirdi. Azçrbaycanda əhaliyə neft başqa respublikalardakından baha satılırdı. Vətənin qarət olunduğunu, neftinin pulsuz daşınıb aparıldığını (1920-ci ildə, hətta neftçilərə əmək haqqını Azərbaycan hökuməti öz kassasından verirdi) respublikanın asılı vəziyyətə düşdüyünü görən əməkçiləri işə cəlb etmək, məhsuldar işləməyə məcbur etmək üçün inzibati-amiranə metodları daha da gücləndirmək lazım gəlirdi. Güclə təşkil edilən "kommunist" iməciliklərinə hər dəfə 10-12 minə qədər adam cəlb edilir və pulsuz işlədilirdi. Kənd təsərrüfatında da əməyin sosialist təşkilat formaları tətbiq olunmağa başlamışdı. 1920-ci ildə H.Z.Tağıyev, Ziyadxanov, Zülfüqarov, Şustov, Qukasov və b. mülkədarlara məxsus nümunəvi təsərrüfatların bazasında 100-ə qədər sovxoz təşkil olunmuşdu. 1920-ci ilin sonunda 3 min yoxsul kəndlini birləşdirən 32 kənd təsərrüfatı arteli, kommuna vardı. Bu təsərrüfatlar üçün İnqilab Komitəsi xüsusi fond açmışdı. Lakin kəndli, təbii ki, ümumi təsərrüfata ögey münasibət bəsləyirdi, əmək məhsuldar deyildi. Elə buna görə də ilk ictimai təsərrüfatların çoxu tezliklə dağılmışdı. 1921-ci ilin payızında respublikada cəmi 22 sovxoz qalmışdı.

Təsərrüfat idarəçiliyində tətbiq olunan qeyri-iqtisadi metodlar işçilərin maddi və mənəvi maraqlarını təmin etmirdi. Dövlət əmək intizamını gücləndirmək üçün inzibati tədbirlər görürdü. 1920-ci il iyunun 9-da Fəhlə-Kəndli Müstəqilliyi təşkil edilmiş, sentyabrın 24-də ümumi əmək mükəlləfiyyəti haqqında xüsusi dekret imzalanmışdı. Lakin bunların da səmərəsi çox deyildi. Bakı mədənləri neft qəbristanlığını xatırladırdı. Yeni quyular, demək olar ki, qazılmırdı. 40 neft emalı müəssisəsindən cəmi 18-i, o da fasilələrlə işləyirdi. Gədəbəy mis, Zəylik zəy, Tovuz, Keşlə sement zavodları dayanmışdı. Tağıyev fabrikində dəzgahların üçdə biri işləyirdi. Nuxadakı 69 baramaaçan müəssisədən üçü fəaliyyət göstərirdi. 46 pambıqtəmizləmə zavodundan ikisində iş gedirdi. 1920-ci ildə respublikada sənaye məhsulu istehsalı 1913-cü ildəkindən 57 faiz, neft çıxarılması - 2,6 dəfə, neft emalı - 2,5 dəfə, sement istehsalı 5 dəfə, pambıq-parça istehsalı 3 dəfə, Naxçıvanda duz istehsalı 48 faiz azalmışdı. Kənd təsərrüfatı bərbad vəziyyətdə idi. Suvarma sistemi dağılmışdı. 150 suvarma qurğusundan 24-ü salamat qalmışdı. Muğan kanallarının suötürmə qabiliyyəti 4 dəfə azalmışdı. Əkin sahələrinin 38 faizi, 200 min desyatin suvarılan sahə, 3 min desyatin üzümlük, tut bağlarının yarısı sıradan çıxmışdı. 1920-ci ildə baxımsızlıq üzündən 200 min desyatin sahədə kənd təsərrüfatı məhsulları məhv olmuşdu. Qaramalın sayı 1916-cı ildəkinə nisbətən 30 faiz azalmışdı. 1920-ci ildə respublikada 1913-cü ildəkindən 35 faiz az kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal olunmuşdu.

İqtisadi tənəzzülün qarşısını almaq üçün iqtidar çıxış yolunu iqtisadi siyasəti dəyişməkdə, təsərrüfat idarəçiliyində iqtisadi maraqlara üstünlük verməkdə görürdü. RK(b)P X qurultayı (1921-ci il, mart) Leninin Yeni İqtisadi Siyasət ("NEP") doktrinasını qəbul etdi. Bu siyasət kompleks tədbirlər sistemi idi, əmtəə-pul mübadiləsini, ticarət azadlığını, əməyə şəxsi marağın artmasını, idarəçiliyin, xüsusən, planlaşdırmanın təkmilləşdirilməsini, kapitalistlərin icarə vasitəsi ilə iqtisadiyyatın təşkilində iştirakına icazə verilməsini, təsərrüfata rəhbərlikdə inzibati-amirlik metodlarının, bürokratizmin aradan qaldırılmasını nəzərdə tuturdu. Yeni iqtisadi siyasət, həm də milli ucqarları əldə saxlamaq üçün xalqların mərkəzə, bolşevik rejiminə qarşı mübarizəsini zəiflətmək məqsədi güdürdü. Təsadüfi deyildi ki, 1921-ci il 14 aprel tarixli məktubunda Lenin Qafqaz kommunistlərinə sosializmə daha aramla, daha ehtiyatla keçməyi, xırda burjuaziyaya, ziyalılara, xüsusən, kəndlilərə qarşı daha mülayim olmağı, daha artıq güzəştə getməyi, ziyalıları təsərrüfat strukturuna cəlb etmək üçün bütün vasitələrə əl atmağı məsləhət görmüşdü.

Tezliklə "NEP" əməli şəkildə həyata keçirilməyə başlandı. Əmtəə istehsalı bərpa olundu. Xüsusi ticarətə, torpağın icarəsinə, muzdlu əməkdən istifadəyə icazə verildi. Ərzağın bütün növlərinin satışına dövlət inhisarı götürüldü. Ərzaq sapalağı ləğv edildi, əvəzinə, ərzaq vergisi qoyuldu. Bütün bu tədbirlər, adamların istehsala iqtisadi marağının artmasına səbəb oldu.

Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurasına (AXTŞ) tabe olan 20-yə qədər yüngül sənaye, habelə, 37 baramaaçan müəssisə, 13 pambıqtəmizləmə zavodu, 71 balıqçılıq müəssisəsi, bəzi kiçik neftli sahələr icarəyə verildi. Xarici kapitalistlər müəssisələri, neft mədənlərini icarəyə götürməyə çalışırdılar. Genuya (Genuya konfransında sovet nümayəndə heyətində Azərbaycan SSR-i Nəriman Nərimanov təmsil edirdi) və Haaqa konfranslarında (1923-cü il) xarici ölkələr onlara məxsus milliləşdirilmiş müəssisələrin və borcların qaytarılmasını tələb etdilər. Lakin onlar istəklərinə nail ola bilmədilər.

Neft hasilatını artırmaq üçün yeraltı xəzinələri üzə çıxarmaq məqsədi ilə 1920-ci ildə Geoloji kəşfiyyat bürosu təşkil olunmuşdu. Bu büronun fəaliyyətində D.V.Qolubyatnikov, İ.M.Qubkin və b. yaxından iştirak edirdilər. 1922-ci ildə Balaxanı-Sabunçu rayonunda zəngin neft yataqları aşkara çıxarıldı, ilk sovet mədəni yaradıldı. Mühəndis N.N.Pototskinin rəhbərliyi altında Bayıl buxtasında dəniz dibinə torpaq tökməklə yaradılmış sahələrdə 1923-cü ilin aprelində yeni mədənin istismarına başlanıldı. Neft mədənlərində xaricdən alınan, o zaman üçün mütərəqqi texnika - burğulu qazma maşınları, qazma turbinləri, dərinlik nasosları və kompressorlar tətbiq olunurdu.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 23 noyabr.- S.11.