Azərbaycan SSR II Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə (1946-1950-ci illər)

II Dünya müharibəsində SSRİ-nin qalib gəlməsi onun nəzarəti altında olan bütün regionlarda, o cümlədən, Azərbaycan SSR-də totalitarizmin daha da güclənməsinə səbəb oldu. T.Qaffarov yazır ki, Stalinin, Azərbaycanda isə həm də Bağırovun şəxsi nəzarəti altında işləyən Dövlət Təhlükəsizlik və Daxili İşlər Nazirlikləri güclü totalitar rejimin təmin olunması üçün mühüm vasitə idilər. Adamlara qarşı etimadsızlıq, gizli izləmə, düşüncələrə nəzarət, çuğulluq, satqınlıq daha da artmış, cəmiyyətdə ümumi vahimə yaradılmışdı.

Hamı bir-birindən şübhələnirdi. Bütün hakimiyyətin Stalinin əlində cəmləşdirilməsinə mənəvi cəhətdən haqq qazandırmaq üçün onu bütləşdirmək, hər vasitə ilə kütlələrdə onun şəxsiyyətinə pərəstiş formalaşdırmaq totalitar üsul-idarəni daha da gücləndirməyin vasitələrindən biri idi. Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş kütləvi psixoz səviyyəsinə çatdırılmışdı. İnzibati-amirlik üsul-idarəsinin daha da güclənməsi, ictimai mülkiyyətə sərəncam vermək hüququnun partiya-təsərrüfat bürokratiyasına məxsus olması, sözdə verilmiş bəzi demokratik hüquqların da təmin olunmaması əhalini siyasətdən daha da uzaqlaşdırmışdı. "Xalq hakimiyyəti" orqanlarına seçkilər ciddi nəzarət, inzibati təzyiq altında keçirilirdi. Səsvermədən yayınmaq, demək olar ki, mümkün deyildi. Sovet imperiyasının "Parçala-hökm et!" siyasəti xalqlar arasında daim münaqişə, süni konfliktlər, problemlər yaradılmasında daha aydın təzahür edirdi. Moskva Qafqazda da Azərbaycan, erməni, gürcü və başqa xalqları bir-birinə qarşı qoymaq və hamısı üzərində hakim mövqeyini saxlamaq üçün ciddi milli münaqişə ocaqları yaratmışdı. Bunlardan ən dərini Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində yaratdığı muxtar vilayətdə idi. Moskvanın fitvası və havadarlığı ilə mərkəzdəki erməni lobbisinə arxalanan erməni millətçiləri, daşnaklar vaxtaşırı Azərbaycanın əsasən XIX əsrin əvvəllərindən ermənilər tərəfindən məskunlaşdırılmış bu ərazisinin ondan qoparılıb Ermənistana verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. 40-cı illərin ortalarında Moskvanın, bilavasitə, A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə Ermənistanda partiya elitasının fəal iştirakı ilə "gizli" Qarabağ hərəkatı, "Qarabağ komitəsi" yaradılmışdı. 1945-ci ilin payızında Ermənistan rəhbərliyi növbəti dəfə ÜİK(b)P MK qarşısında Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin ondan alınıb Ermənistana verilməsi tələbini qoyur. ÜİK(b)P MK katibi Q.M.Malenkov Azərbaycan canişini M.C.Bağırovun bu məsələyə münasibətini öyrənir. Bağırov əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlı olan Şuşa rayonundan başqa Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ərazisinin Ermənistana bu şərtlə verilməsinə razılığını bildirir ki, bu torpaqların əvəzinə Ermənistanın əsasən azərbaycanlılar məskunlaşmış rayonları Azərbaycana birləşdirilsin. Əslində, bu, ermənilərə böyük güzəşt olardı, çünki Azərbaycana birləşdirilməsi təklif edilən torpaqlar 1920-ci ildə onun "öz razılığı" ilə Ermənistana verilmiş ərazilərin bir hissəsi idi. Lakin bu şərt Ermənistan bir yana, heç mərkəzi də təmin edə bilməzdi. Bu, Zəngəzurun yenidən Azərbaycana qaytarılması ilə Türkiyə və sovet imperiyasının türk xalqları arasında yaradılmış "erməni ərazisinin" ləğvi demək olardı. Əksinə, Moskva Şərq və Qərb türk dünyası arasında yaratdığı "sanitar kordon"u daha da möhkəmləndirmək tədbirləri gördü. Azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba torpaqlarından qovulmasının növbəti mərhələsi başlandı. 1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti "Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" qərar verdi. 1948-ci il 10 mart tarixli daha bir qərarla bu işi həyata keçirmək üçün konkret tədbirlər planı müəyyən olundu. Qərara görə 100 min azərbaycanlı 1948-ci 1950-ci illərdə "könüllülük prinsipinə əsasən" Azərbaycana köçürülməli idi. Sovet hökuməti azərbaycanlıların çıxarıldığı ərazilərdən xaricdən gələn ermənilərin - "axbarların" yerləşdirilməsinə icazə verdi. 1948-1953-cü illərdə heç bir könüllülük prinsipi nəzərə alınmadan Ermənistan SSR-dən 144 mindən çox azərbaycanlı zorla Azərbaycan SSR-ə köçməyə məcbur edildi. Ermənistanın dağlıq bölgələrindən Azərbaycanın Kür-Araz ovalığına köçürülən on minlərlə əhalinin taleyi daha faciəli oldu. Moskva müharibədən sonrakı ilk beşillik planda (IV beşillik - 1946-1950-ci illər) respublikanın məhsuldar qüvvələrinə, xalq təsərrüfatına müharibənin vurduğu ziyanı aradan qaldırmaq, onun iqtisadi potensialını artırmaqla sərvətlərindən daha geniş faydalanmaq üçün münasib maddi və sosial imkanlar yaratmaq vəzifələri müəyyən etmişdi. Bu iqtisadi siyasət sonrakı illərdə də davam etdirildi. Ümumiyyətlə, bu illərdə Azərbaycan rəhbərliyi iqtisadiyyatın və əsasən, sənayenin inkişafı üçün mərkəzdən böyük vəsait "qopara" bildi. Müharibədən sonrakı on ildə respublikada 108 yerli iri sənaye müəssisəsi istifadəyə verildi. Fəhlə və qulluqçuların sayı 1,5 dəfə artıb 623 minə çatdı. On minlərlə mühəndis-texniki işçi hazırlanıb istehsalat sahələrinə göndərildi. XX əsrin 50-ci illərində İ.Stalinin ölümündən sonra dəyişikliklər baş verdi. L.Beriya hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. T.Svyatoçovski bu illər haqqında bəhs edərək göstərir ki, Moskvada Beriyanın devrilməsi Azərbaycanda Bağırov dövrünə dərhal son qoydu. 1953-cü ilin iyulunda Bağırov partiyadan xaric olundu və tutduğu bütün vəzifələrdən azad edildi, lakin Beriyadan fərqli olaraq, o həbs olunmadı. Bağırovun milli məsələlərdə tutduğu mövqe onun vəzifədən kənarlaşdırıldıqdan sonra sağ qalması, azadlıqda yaşaması və nisbətən uzun müddət rahat həyat sürməsi səbəblərini aydınlaşdırmağa kömək edir. Bağırovun aqibəti Beriyanınkı kimi ola bilərdi. Ancaq bunun əvəzinə, o, Kuybışevdə menecerlik işinə təyin edildi və burada, özü söylədiyi kimi, gördüyü işlərdə buraxdığı səhvləri götür-qoy etməklə, Leninin əsərlərini öyrənirdi. Bağırov siyasi iflasından yalnız üç il sonra 1956-cı il aprelin 12-26-da Bakıda məhkəmə qarşısında durdu. Bağırov təqsirkar bilindiyi bütün cinayətləri boynuna alsa da və mərhəmət diləməsə də, qətiyyətlə bildirdi ki, o, heç vaxt nə partiyaya, nə də vətəninə düşmən olmamışdır. Bağırov təqsirkar bilindi, ona ölüm hökmü oxundu və hökm dərhal yerinə yetirildi. Altı həftə sonra yerli mətbuat məhkəmə haqqında məlumat verdi və Bağırov qurbanlarının siyahısını dərc etdi.

O vaxtkı Stalinin nüfuzunun sınma mərhələsinin xarakterini açıqlayırmış kimi, siyahıya əsasən yüksək vəzifəli şəxslərin adı daxil idi. Yüksək mənsəbli məmurların yüksək mənsəb sahibi tərəfindən öldürülməsi qəbahət idi və bu yüksək mənsəbli məmurlar tərəfindən adi iş adamlarının öldürülməsindən daha böyük qəbahət sayılırdı. Bu fərqləndirmə baş verən dəyişikliklərin son həddinin mütləq göstəricisi idi. Bununla belə, həm də aydın idi ki, kütləvi terror aradan götürülmüşdü və o, tarixin mərhələsinə çevrilirdi. Təkcə bu faktın özü rejimin yavaş-yavaş böhrana uğradığını göstərirdi. Həmin vaxt bu istiqaməti görmək çətin idi. Stalinizmin sosial psixologiyada bir eksperiment kimi çox effektli olması görünürdü. Yeni sovet adamı Pavlovun qorxu reflekslərinin təsiri altında yetişdirilmişdi və o, demək olar ki, bioloji bir fenomen idi. Kütləvi terror, mübahisəli görünsə də, daha lazım deyildi, ən çoxu ona görə ki, hakim qruplar kütləvi terrora görə öz imtiyazlarından istifadə edə bilmirdilər. Rejimin xilası üçün bir gün yenidən terrora qayıtmaq ehtiyacı yaranardısa, bu zaman onun bərpası üçün heç bir hüquqi, siyasi və ya praktik maneə olmayacaqdı. Bunun kimi, çoxmədəniyyətli, çoxdilli bir quruluş dəqiq siyasi döngələri asanlıqla keçə bilmir və imperiya sisteminin quruluşunda nəzərə çarpan ilk çatlar meydana çıxır. Beriyanın sovet siyasətinin yüksək səviyyələrində dirçəltdiyi milli məsələyə qeyri-rus elitası tərəfindən yenidən qayıdıldı. Qeyri-rus elitası, ehtiyatla vəzifələrə təyin olunma məsələsində korenizasiyanın (yerliçiliyin) bərpası üçün ölçülüb-biçilmiş tələblər irəli sürməyə başlandı. Eyni zamanda, öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək niyyətində olan Xruşşov iqtisadiyyat sahəsində respublikalara bəzi hüquqların verilməsinə ehtiyac olduğunu 1954-cü ildə açıq şəkildə etiraf etdi. 1956-cı ildə keçirilən iyirminci partiya qurultayında Xruşşov rassvet (çiçəklənmə) başlandığını, sovet millətlərinin bərabərliyi siyasətini xüsusi vurğu ilə qeyd etdi, rus dili və mədəniyyətini seçib ayırmaqdan çəkindi. Azərbaycanda Bağırov məhkəməsi Stalinin nüfuzuna hücum üçün sanki siqnala çevrildi. Adıçəkilənlər sırasında nəzər-diqqəti ən çox cəlb edən Nərimanov şəxsiyyəti idi. Onun xatirəsi yenidən anıldı, ona pərəstiş edilməyə başlandı. Nərimanovun əli şimalı göstərən nəhəng heykəli üzü Bakıya baxan təpənin üstündə ucaldılacaqdı. Bağırov qurbanlarının bəraəti ilə yanaşı, "Hümmət"in tarixi də bəraət qazandı. Digər məsələlərə də, bütövlükdə deyil, qismən toxunmaq olardı, məsələn, Pişəvərinin İrandakı fəaliyyəti tam işıqlandırıla bildiyi halda, onun Bakıdakı sürgün illərini və xüsusilə də, ölümü ilə bağlı təfərrüatları açıb-ağartmaq olmazdı. 1956-cı ilin sonunda kommunist dünyası Polşadakı həyəcan, Macarıstandakı üsyanla lərzəyə düşdüyü zaman, Xruşşov ehtiyatlı hərəkət etdi və yeni siyasətində çox dəyişikliklər etdi. Azərbaycanda həssas milli məsələlərə dair rejimin mövqeyinin dəyişməsi haqqında aydın siqnal Bəxtiyar Vahabzadənin məşhur "Gülüstan" poemasının meydana gəlməsi ilə verildi. 1958-ci ildə yazılmış və "Səttar xan, Xiyabani və Pişəvərinin parlaq xatirəsinə" həsr edilmiş bu poemanın mövzusunu Azərbaycanın bölünməsi məsələsi təşkil edirdi. Poemanın dərc olunduğu yerli "Şəki" qəzetinin nəşri dövriyyədən çıxarıldı və bu görkəmli Azərbaycan şairi rəsmi olaraq etibardan düşdü. Ardıcıl olaraq çiçəklənmə məsələsindən sovet millətlərinin birliyinin son həddi kimi onların qovuşması vurğulandı ki, bu da kommunist idealının tam bərqərar olması demək idi. Əlbəttə, bu dəyişikliklərlə yanaşı, dildə ruslaşdırma məsələsi də yenidən meydana çıxdı.Yeni qanun qeyri-rus respublikalarının rus məktəblərində yerli dilin icbari qaydada öyrənilməsini ləğv etdi.

Bununla da öz uşaqlarını təlimin rus və ya ana dilində aparıldığı məktəbə verməyi müəyyənləşdirmək valideynlərin öz öhdəsinə buraxılırdı. Əksər valideynlər rus məktəbinə getməklə uşaqlarının gələcəkdə güclü karyera qazanacağına ümid edirdilər. Yeni qanun isə qeyri-rus dilləri ikinci dərəcəli dil səviyyəsinə endirmək vəzifəsinə xidmət edirdi. Azərbaycan SSR bu qanunu yerinə yetirmədikdə, respublika partiya rəhbərliyində siyasi təmizləmə aparıldı. 1959-cu ilin iyununda birinci katib İmam Mustafayev "tamamilə aydın olan dil məsələsində çaşqınlıq yaratdığı" üçün işdən çıxarıldı. Keçmişə rəsmi münasibət yenidən sovet millətlərinin Rusiya ilə dostluğuna diqqət yetirdi. 1960-cı illərdə Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalının 150 illiyinə həsr olunmuş bayram şənlikləri keçirildiyi zaman bu hadisə rəsmən birləşmə kimi qələmə verilirdi. Tarixçilərə ilhaqın, xüsusilə, iqtisadiyyat, mədəni inkişaf və təhsil sahəsindəki mütərəqqi nəticələrini işləyib-hazırlamaq göstərişi verildi. Əksər hallarda, aydın olurdu ki, bu tapşırıqların əksəriyyəti Bağırovun axırıncı tövsiyələrində qeyd olunmuş mövzuların sadəcə olaraq müasirləşdirilmiş variantları idi. Tarixə kütləvi terrora son qoyan şəxsiyyət kimi daxil olan Xruşşov hakimiyyətdə olduğu son illərdə təkcə qeyri-rus millətlərin assimlyasiyasını gücləndirməklə deyil, həm də qaynayıb-qarışmanın ruhuna uyğun olaraq, din əleyhinə kampaniyanı dirçəltməklə, o biri üzünü də göstərdi. İslam ənənələrinə dözümlülük Mustafayev və onun məsləkdaşlarının siyasi təmizləməyə məruz qalmasında əsas götürülən ikinci bir amil oldu. Stalin dövründə toxunulmaz qalmış, məscidlər indi bağlandı və sonda Bakıda yalnız iki məscid fəaliyyət göstərirdi. (Azərbaycanda olan 16 məsciddən 2-si).

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 29 noyabr.- S.11.