"Zamanın sorağında"

Azərbaycan tarixində tərəqqipərvər ziyalı, messanat kimi iz salan Ağa Musa Nağıyev yaşadığı zaman məsafəsində dövrünün tanınan və seçilən simaları sırasında möhürünü vurub. Aparılan araşdırmalar zamanı bəlli olub ki, ötən əsrin əvvəllərində varidatına və çoxsaylı tikililərinə görə on bir Bakı milyonçusu sırasında birincilik qazanıb. Məlum olduğu kimi, yaşadığımız imperiya dövründə "istismarçı kapitalist" damğası vurulub. Hər zaman ziyalılığı, alicənablığı və təvazökarlığı ilə seçilən Ağa Musa Nağıyev bütün həyatı boyu ali amallara xidmət edib. Belə dəyərləri özündə cəmləşdirən ziyalının keçdiyi həyat yolunun məqamlarını əks etdirən nəşrlər onun müasirlərimizlə tanışlığına imkan yaradır.

Belə nümunələrdən biri də Dilarə Ağa Musa Nağıyevanın "Zamanın sorağında" kitabı xeyriyyəçinin fəaliyyətinə müxtəlif aspektlərdən bir baxışdır. Bu nəşr müəllifin ona həsr etdiyi sayca üçüncü kitabıdır. Kitab illərin məsafəsində fəaliyyətinə kölgə salınmış ziyalının göstərdiyi xidmətə həsr olunub. Kitabın ərsəyə gəlməsində arxiv materiallarından istifadə edilib. Müəllif maraqlı fikirlərlə kitaba giriş edir. O göstərir ki, yüz bina tikdirəcəyinə qərar verən Ağa Musanın - İstiqlaliyyət küçəsində ucalan, binalardan ən yüksəkdə duran vaxtilə ilk Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti xüsusiyyəti daşıyan "İsmaliyyə" binası həmin küçədə ucalan "Realnı məktəb" özünəməxsus gözəlliyini bu günədək qoruyub saxlaya bilmişdir. Dilarə xanım yazır ki, Bakı milyonçuları arasında 98 bina tikmək ideyası yalnız Ağa Musa Nağıyeva məxsusdur.

"Zamanın sorağında" kitabının redaktoru AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, akademik Arif Haşımov "Zamanla böyüyən insan" başlıqlı məqaləsində xeyriyyəçi-milyonçu Ağa Musa Nağıyevin ziddiyyətli, sevincli-kədərli faciəli həyatının xalqının tarixi və mədəniyyəti ilə sıx bağlı olduğunu göstərir. Maarifçilik missiyasını həyata keçirən ziyalı bu məfhumun dəyərini dərk edərək təhsilin inkişafına qayğı göstərib vəsait ayırıb. Qısa bir zaman kəsiyində Azərbaycanda belə insanların əməyi və milyonları sayəsində ziyalılar nəsli təşəkkül tapıb. Qazandığı sərvətin ölçüyə gəlmədiyi zamanda mesanant əldə etdiyi vəsaiti məhz elm, təhsil yolunda xərcləməyi özünə mənəvi borc hesab edib. Təəssüflə qeyd edək ki, sovet hakimiyyətinin qurulduğu ilk illərdə o da çoxları kimi damğalandı, istismarçı kapitalist adını aldı.

Kitaba daxil edilən "Unudulmuş unudulmazlar", "Nahaqqa mesaj", "Tarix unudulmur" və s. başlıqlı yazılarda milyonçunun həyatda saldığı iz ilə tanış oluruq. Hər tikintisində onun əməli, izi yaşanır.

"Bakını qurub-yaradan neftxudalar" başlıqlı yazıda isə müəllif böyük əməlləri ilə yaşayan neft sahibkarlarının Haca Zeynalabdin Tağıyevin, Şəmsi Əsədullayevin, Murtuza Muxtarovun, Alfred Nobelin, Əjdər bəy Kəlbəlayinin, Abdulla Zərbəliyevin və başqalarınnı tərcümeyi-halına qısa şəkildə nəzər salıb. Ağa Musa Nağıyevin inşa etdirdiyi arxitektur binaları öz gözəlliyi, möhtəşəmliyi ilə seçilir. 28 May küçəsini bu gün də onun tikdirdiyi binalar bəzəyir. O, oğlu İsmayılın xatirəsinə həsr etdiyi qotik üslubunda tikdirdiyi binaları içərisində şah əsəri sayılan "İsmailiyyə" binası harmoniyası ilə simfonik əsər təsəvvürü yaradır.

Ağa Musa 35 yoxsul ailə başçısının vəsiyyətinə əməl edib. Onların dəfnini Kəlbəlada keçirib. Fəhlələrinə öz hesabına toy edib. Mirzağa Əliyev küçəsi 246-da məscidi, "Poçt və rabitə" binasını, yəhudilər üçün Sinaqoqu və s. tikdirib. Bütün bu işləri ilə yanaşı, Bakı Su Kəmərinin, Şollar suyunun çəkilişinə küllü miqdarda vəsait ayırmışdır. Onu da qeyd edək ki, bir ziyalı olaraq, ictimai həyatda da fəallıq göstərib. Belə ki, o, "Maarif cəmiyyəti"ni yaradıb, şikəst uşaqlara yardım edən "Uşaq bağçası" xeyriyyə cəmiyyətinin həqiqi üzvü olub. İctimai yığıncaqlar keçirmək məqsədilə binalar inşa etdirib.

Kitabda Ağa Musa Nağıyevin nəsili şəcərəsi də maraqlı şəkildə diqqətə çatdırılır. Xeyriyyəçi ziyalının kökündən şaxələnən budaqlar Nağıyevlər nəslini ətrafında cəmləşdirir. "Zamanın sorağında" kitabında müəllif onun tikdirdiyi binaların şəkillərini də oxuculara təqdim edib. Bir-birindən maraqlı görünüşdə olan bu binalar Ağa Musa Nağıyevin şah əsərləridir.

Onun inşa etdirdiyi binalar bizə tarixdən soraq verir. Azərbaycanın belə övladları bizləri tariximizin müəmmalı, qaranlıq qalan olayları ilə tanış edir.

ZÜMRÜD

Səs.- 2012.- 24 oktyabr.- S.5.