Albaniyada mədəniyyət

Tarixi mənbələr sübut edir ki, Albaniyavda sənətkarlıq və şəhər mədəniyyəti inkişaf etmişdi. F.Məmmədova mənbələrə istinad edərək göstərir ki, məhsuldar qüvvələrin artması, feodal münasibətlərinin inkişafı və möhkəmlənməsi, eləcə də, Albaniya iqtisadiyyatının yüksəlməsində şəhərlərin rolunun böyüməsi şəhərlərin sosial strukturunda da əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olur - əkinçiliklə birdəfəlik əlaqəsini kəsmiş azad sənətkarlar meydana gəlirdi. Zəngin xammal bazası və digər zəruri ehtiyat materiallarının bolluğu sənətkarlığın genişlənməsinə imkan yaradırdı.

Musa Kalankatlı qeyd edir ki, Albaniya toxuculuq istehsalı ilə şöhrət qazanmışdı. Toxuculuq üçün başlıca xammal yun, kətan, ipək və pambıq sayılırdı. Kür sahillərindəki ucsuz-bucaqsız tut bağları, çəltikliklər, müxtəlif rəngli ipək parçalar hazırlanmasını təmin edirdi. Barama toxumu Çindən gətirilmişdi. Boyaq maddəsi kimi, əsasən, boyaq otundan, qatrandan, eləcə də, ağacların yarpaqlarından, köklərindən və meyvələrindən istifadə olunurdu. Albaniyada saysız-hesabsız qoyun sürüləri yun parça, sap və xalça istehsalını xammalla təchiz edirdi. Arxeoloqlar tərəfindən Mingəçevirdə və Beyləqan şəhərgahında, eləcə də, başqa yerlərdə gildən hazırlanmış cəhrə iyi, kirgid, toxuculuq dəzgahları, xalça toxumaq üçün xanalar tapılmışdır.

Albaniyada kətan və pambıq parça, ipək hazırlanması haqqında alban müəllifindən başqa ərəb coğrafiyaşünasları İstəxri, İbn Hövqəl Yaqut Həməvi də məlumat verirlər. Məsələn, İstəxri yazır ki, "Bərdədən çoxlu ipək ixrac olunur. Burada barama qurdlarını heç kimə məxsus olmayan və hər yanda bitən tut ağacının yarpağı ilə yemləyirlər. Albaniyadan İrana və Xuzistana çoxlu ipək göndərilir".

Yazılı mənbələr və arxeoloji qazıntılar ölkənin lap qədimdən metallurgiya, metal məhsullar və avadanlıq istehsalı mərkəzlərindən biri olduğunu sübut edir. M.Kalankatlının fikrincə, ilkin orta əsrlərdə təsərrüfatın bu sahəsi yüksək səviyyədə idi. Metal məmulatı istehsalı ilə məşğul olan bir sıra mərkəzlər vardı. Bunlar - indiki Gədəbəy, Şirvan, Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Quba və başqa rayonlardır. Dəmir, mis, qızıl, gümüş hasilatı da inkişaf etmişdi. Q.M.Aslanov göstərir ki, metalın əldə edilməsi və hazırlanmasında isti və soyuq döymə, lehimləmə, tökmə və naxışsalma kimi xüsusi texnika işlənib hazırlanmışdı. Arxeoloqlar müxtəlif üsullarla metal tökmələr üçün qəliblər və bəzi istehsal alətləri aşkara çıxarmışlar. Dəmirdən silah və təsərrüfat-məişət alətlərinin (dəmir xəncərlər, qılınclar, bıçaqlar, oraqlar, kotanlar, baltalar və s.) hazırlanması inkişaf etmişdi.

K.O.Qaşqarlı qeyd edir ki, qızıldan, gümüşdən, bürüncdən bəzək əşyaları - sırğalar, üzüklər, qolbaqlar, başlıqlar, boyunbağılar, kəmərlər hazırlayan zərgərlər sənətkarlığın yüksək səviyyəsinə çatmışdılar. Qiymətli metallardan əşyalar, tunc piyalə, boşqab, sərnic, güldan, nəlbəki, qənddan istehsalı Albaniyada xüsusi yer tuturdu. Arxeoloji komplekslərdə üzə çıxarılmış bədii metal əşyalar arasında həm yerli zərgərlərin və misgərlərin məhsulları, həm də sasani nümunələri əsasında hazırlanmış müxtəlif əşyalar var. Yerli əhali torevtik əşyalardan - bədii işləməli metal qab-qacaqdan geniş istifadə edirdi.

Albaniyada sənətkarlıq növlərindən biri də dulusçuluq idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif formalı və müxtəlif məqsədlər üçün hazırlanmış çoxlu saxsı əşyalar aşkara çıxarılmışdır. Həmin əşyalar, əsasən, Mingəçevir, Qəbələ, Torpaqqala (Qax), Şəhərgah (Şamaxı), Xucbala (Quba) və İsmayıllı rayonlarından tapılmışdır. Dulus kürəsi və ikimərtəbəli dördkünc formada tikilmiş dulus sobaları diqqəti cəlb edir. Alban müəllifi Musa Kalankatlının məlumatına görə, alban dulusçuları "şahlar üçün qablar" hazırlayırdılar.

F.Məmmədova yazır ki, zərgərlər bu qabları qızıl, gümüş, qiymətli daşlarla bəzəyirdilər. Bunu ərəb coğrafiyaşünasları da təsdiq edirlər. Qeyd edək ki, bizim eranın III əsrindən başlayaraq saxsı qablar hazırlanması texnikasında kəskin tənəzzül müşahidə olunur. Tədqiqatçılar bunu müxtəlif səbəblərlə izah edirlər. Bəziləri həmin tənəzzülü müharibələrin nəticəsi, köçərilərin basqını və dulusçuların başqa ölkələrə aparılması ilə bağlayırlar, digərləri, xüsusilə də, A.Ş.Orucov bunun səbəbini iqtisadi formasiyanın dəyişməsində, feodal istehsal üsulunun inkişafında görürlər. Albaniyada həmin dövrlə bağlı arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş çoxlu şüşə, metal, taxta əşyalar (qab-qacaq, eləcə də, məişət əhəmiyyətli məmulat), qiymətli şeylər dulusçuluq məmulatının köhnəlmiş ləvazimat kimi məişətdən sıxışdırılıb çıxarıldığını ehtimal etməyə imkan verir. Dulusçuluq məmulatı əhalinin ancaq aşağı təbəqəsi tərəfindən təsərrüfatda və məişətdə istifadə olunmağa başlayır. Ağac və dəri emalı, eləcə də, daşyonma sənəti ölkədə yüksək səviyyəyə çatmışdı. Daşyonmadan, əsasən, memarlıqda, üzük qaşı, boyunbağı kimi geniş yayılan üstü yazılı, bəzəkli qiymətli daşların hazırlanmasında, muncuq və dənüyüdənlər düzəldilməsində, eləcə də, şüşə istehsalında (məişətdəki şüşə əşyaların: dolça, bardaq, piyalə, qədəh, qənddan, ətir şüşələri, muncuqlar və s.) istifadə olunurdu. Arxeoloqlar Amarasda (Ağdam) və Torpaqqalada (Qax) şüşəəridən sobalar aşkara çıxarmışlar. Albanlar, həm də ağacda və sümükdə naxış salmaq üzrə mahir usta sayılırdılar.

F.Məmmədova yazır: "Beləliklə, yazılı və arxeoloji məlumatlar III-VII əsrlər Albaniyasında sənətkarlığın müxtəlif sahələrinin yüksək səviyyədə inkişafından danışmağa imkan verir". Albaniyada şəhər mədəniyyəti haqqında F.Məmmədova mənbələrə istinad edərək yazır ki, ilkin orta əsr şəhərlərinin problemləri, onların yaranması, sosial strukturunun formalaşması məsələləri tarix elmi üçün aktual sayılır. Son vaxtlar Orta Asiyanın, Ön Şərqin orta əsrlərdəki şəhərləri alimlərin diqqət mərkəzinə çevrilmişdir.

Alban şəhərlərinin (Qəbələ, Beyləqan, Naxçıvan, Şamaxı, Dərbənd,) problemləri Q.M.Əhmədovun, R.Məmmədovun, İ.A.Babayevin, C.A.Ciddinin, A.A.Kudryavtsevin, M.X.Heydərovun xüsusi əsərlərində, eləcə də, K.V.Treverin, Z.M.Bünyadovun, S.Aşurbəylinin ayrı-ayrı tədqiqatlarında hissə-hissə öyrənilmişdir.

İlkin orta əsrlər dövrü Albaniyada şəhərlərin artması ilə xarakterizə edilir, həmin dövrdə köhnə şəhərlərin (Qəbələ, Naxçıvan, Dərbənd) inkişafı ilə yanaşı, yeni şəhərlər (Bərdə, Beyləqan və s.) salınması və eləcə də, şəhər həyatının canlanması prosesi gedirdi.

Feodal münasibətlərinin güclü siyasi mərkəzi hakimiyyət şəraitində (VI əsrə qədər çar hakimiyyətinin, bundan sonra isə böyük knyazlar olan Mehranilərin hakimiyyətinin) inkişaf etdiyi Albaniyada isə şəhərlərin yaranması və möhkəmlənməsinə böyük ehtiyac duyulduğundan, mərkəzi hökumət şəhərlərin təşəkkül tapmasına şərait yaradırdı. Çünki mərkəzi hökumət feodallarla mübarizədə onlardan istifadə edirdi. Yenidən feodallaşan zadəganlarda da bağışlanma torpaqlar mənimsəmək marağı yaranır, bu isə şəhər həyatının çiçəklənməsinə, köhnə şəhərlərin dirçəlməsinə və yenilərinin meydana gəlməsinə səbəb olurdu. O ki qaldı Albaniya şəhərlərinin ali sənətkar-tacir təbəqəsinə, onlar aramsız ticarətin inkişafını təmin edən güclü hakimiyyətə malik mərkəzi dövlətin yaranması və möhkəmlənməsinin tərəfdarı idilər. Beləliklə, Albaniya şəhərləri ilkin orta əsrlərdə alban Arşakilərinin, sonra isə alban Mehranilərinin dayağı olaraq qalırdı.

Albaniya üçün beynəlxalq ticarət yolları üstündə yaranmış şəhərlər xarakterik idi. Bərdə, Dərbənd, Qəbələ, Çola, Beyləqan belə şəhərlərdən idi. Həmin şəhərlər iri inzibati və ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri sayılırdı. Onları mənbələrdə "nəhəng" və "şöhrətli" şəhərlər adlandırmışlar. Akademik Z.Bünyadovun fikrincə, başqa şəhərlər də vardı ki, bunlar sənətkarlıq məhsulları istehsalı və ticarət mərkəzi sayılsalar da, mühüm ticarət yollarından uzaq olduqlarından, bir növ qapalıydılar. Şəki, Şəmkir, Girdman, Naxçıvan və başqaları belə şəhərlərdən sayılırdı. Bu şəhərlər həm də hərbi əhəmiyyətli qalalar hesab olunur, onlarda silahlı qarnizonlar saxlanılırdı. Üçüncü tip şəhərlər əkinçilik xarakterli idi. Onlar feodal vilayətlərinin inzibati mərkəzləri sayılırdı, ancaq sosial-iqtisadi mənada şəhər deyildilər. Gavurqala (Ağdam), Torpaqqala (Qax), Mingəçevir və başqaları bu qəbildəndilər. İlk iki növə aid olan şəhərlərin ətrafındakı kənd mahallarının əhalisi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Həmin dövrlərdə Albaniyada Dərbənd, Çola, Şabran, Şamaxı, Şəki, Qəbələ, Şəmkir, Bərdə, Beyləqan, Xalxal, Amaras, Naxçıvan kimi məşhur şəhərlər vardı.

628-ci ildə İran-Bizans müharibələrində Bərdə Bizansın müttəfiqi xəzərlər tərəfindən dağıdılır. Şəhər Əməvilər sülaləsindən ilk xəlifə Müaviyənin (661-680) dövründə Arran (Albaniya) hakimi Əbd əl-Əziz ibn Xatim tərəfindən bərpa olundu.

Abbasilər dövründə (752-ci il) "alban knyazlarından" alınan Bərdə Arran vilayətinin paytaxtı olmuşdur və həmin vaxtdan etibarən tamamilə ərəblərin hakimiyyəti altına keçmişdir. Xəlifə Mansurun dövründə Bərdənin öz zərbxanası olmuş və burada "Bərdə" möhürü ilə sikkələr zərb edilmişdir. M.X.Heydərov göstərir ki, IX-X əsr ərəb coğrafiyaşünasları Abbasilər dövründə öz inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatmış Zaqafqaziyanın böyük şəhərlərindən olan Bərdəyə parlaq səhifələr həsr etmişlər. Ərəb müəllifləri Bərdəni Arranın əsas şəhəri adlandırır, onun bişmiş kərpicdən və gipsdən inşa olunmuş tikililəri, dəbdəbəli bazarları, sənətkarlıq məhsulları və bu sahədə əsas yer tutan ipək toxuculuğu məmulatı haqqında məlumat verirlər. X əsrdə xarici basqınlar, eləcə də, ticarət yollarının şimaldan cənuba keçməsi və digər iqtisadi səbəblər şəhərin tənəzzülə uğramasına gətirib çıxardı.

Albaniyanın ən əhəmiyyətli şəhərlərindən biri də Qəbələ idi. Bu şəhər er. əv. IV əsrin sonları-b. e. III əsrinin əvvəllərində meydana gəlmiş, XVIII əsrə qədər yaşamışdır. V əsrə qədər Qəbələ Albaniyanın paytaxtı, alban çarlarının, alban arxiyepiskoplarının yaşayış yeri olmuşdur. Paytaxt Bərdəyə köçəndən sonra da Qəbələ ölkənin ən iri siyasi-inzibati, kilsə-inzibati (arxiyepiskopluq), ticarət-sənətkarlıq və mədəni mərkəzlərindən biri olaraq qalmaqda idi.

Albaniyanın paytaxtı Bərdə (Partav) idi. O, İran, Orta Asiya, Cənubi Azərbaycan, Gürcüstan, ərəb ölkələri, Bizans və Şimali Qafqazın karvan yollarının qovşağında yerləşdiyindən, Yaxın və Orta Şərqin nəhəng ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bərdə, eyni zamanda, böyük Uti vilayətinin baş şəhəri idi. İlkin orta əsrlərdə Bərdə Qafqaz Albaniyasının siyasi, dini və mədəni mərkəzi sayılırdı. Bərdə alban Arşakiləri nəslinin son nümayəndələrinin böyük Mehrani knyazlarının, V əsrdən sonra isə alban katolikoslarının yaşadığı şəhər idi. Kalankatlıya və ərəb müəlliflərinə görə, Bərdə V əsrdə alban hökmdarı Vaçe tərəfindən tikilmişdir. Bu şəhər ticarət və sənətkarlıq mərkəzi idi. Buradan baramaqurdu, barama, çoxlu ipək, əncir, boyaq və s. ixrac məmulatı, sikkələr, möhürlər aşkara çıxarılmışdır. Binalar daşdan, bişmiş və çiy kərpicdən tikilmiş, gildən hazırlanmış qabarıq həndəsi ornamentlərlə bəzədilmiş, bəzi yerlərdə isə divarlara mina örtük çəkilmişdir. Həmin binaların üstü yüksəkkeyfiyyətli kirəmidlə örtülürdü ki, bu da tikinti mədəniyyətinin yüksək səviyyədə olduğunu sübut edir. İlkin orta əsrlər Albaniyasının ən əhəmiyyətli şəhərlərindən biri Dərbənd (Çola) olmuşdur. Bu şəhər nəinki albanların və Sasanilərin Qafqazda mühüm dayağı kimi olmuş, eləcə də, orta əsrlərin böyük ticarət-sənətkarlıq və siyasi mərkəzlərindən biri sayılmışdır. Qədim dünyanın mühüm ticarət yollarından birində hakim mövqe tutması, eləcə də, alban hökmdarları və Sasanilər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyət kəsb etməsi Dərbəndin sürətli inkişafına kömək etmişdir. VI əsrdə Dərbənd dəqiq seçilən daxili strukturu və topoqrafiyası olan şəhərlərdən biri kimi məşhurlaşır. Mənbələrdə Dərbəndi "nəhəng şəhər", "Qala", "Çor keçidinin şəhəri, dənizdə tikilmiş nəhəng istehkam" adlandırırlar.

A.A.Kudryatsevin "Qədim Dərbənd" əsərində yazır ki, istehkam tikintisinin geniş miqyası müxtəlif peşə sahibi olan fəhlələrin buraya toplanmasını tələb edirdi. Arxeoloji qazıntıların nəticələri göstərir ki, bu uzun divarların müdafiə qurğularına "bayır tərəfdən Dərbənd karxanalarından gətirilmiş daş bloklardan üz çəkilmiş, onların aralarının doldurulmasında isə yerli daşlardan istifadə olunmuşdur".

Şəhərin əsas sənətkarlıq sahələri toxuculuq, metal emalı, metallurgiya, şüşə istehsalı, dulusçuluq olmuşdur ki, bunlar da öz əksini yalnız Yaxın Şərq və Zaqafqaziyada hazırlanan qablarda yox, həm də Orta Asiya keramikasında tapmışdı.

Dərbəndin aydın seçilən daxili strukturu vardı. Şəhər ərazisinin sahəsinə görə (150 ha-a yaxın) Dərbənd Ön Şərqin, Zaqafqaziyanın və Orta Asiyanın iri şəhərlərini xeyli üstələyirdi. Arxeoloji qazıntılara görə şəhər ərazisinin əhali yaşayan sahəsi (sahilboyu rayonlar nəzərə alınmır) şəhər divarlarının dövrəyə aldığı ərazinin 1/6-nə qədərini təşkil edirdi.

Dərbənddə şəhərin iki daxili hissəsi, xüsusilə, nəzərə çarpır: qala və şəhərin özü. Elə indinin özündə də Narınqala adlanan həmin istehkam şəhərdə xüsusi yer tuturdu, şəhər hakiminin iqamətgahı, saray əhli, qarnizon, eləcə də, inzibati, hərbi-siyasi və mədəni mərkəz burada yerləşirdi.

F.Məmmədova göstərir ki, Naxçıvan, Beyləqan, Şamaxı (qeyd edildiyi kimi, bu "şəhərlərə xüsusi tədqiqat işləri həsr olunmuşdur), eləcə də, Şəki, Şəmkir, Şabran, Xalxal və Amaras Albaniyanın ən məşhur şəhərləri idi.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs .- 2012.- 7 sentyabr.- S. 14.