Azərbaycan dilinin yaranasının dövlətçilik tarixində rolu

Dil xalqın və dövlətin əsas atributudur. Bu mənada Azərbaycan dilinin yaranması dövlətçilik ənənəsilə sıx bağlı olan fenomendir. Ulu Öndər Heydər Əliyev deyirdi: "Mən hər bir dilə öz hörmət və ehtiramımı bildirirəm. Amma hesab edirəm ki, öz dilimizlə- Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik. Çünki bu, zəngin dildir, artıq dünyada tanınmış dildir. Xalqımızın adı da tanınıb, respublikamızın adı da tanınıb, dilimizin adı da tanınıb. Bu, reallıqdır".

Azərbaycan dili çox qədim dövrlərdə yaranmış və zənginləşmişdir. Dilləri Azərbaycan dilinin artıq ümumxalq danışıq dili kimi mövcud olmasını göstərən etibarlı qaynaqdır. Tədqiqatçını bu fikrə həmin əsərdə azərbaycanizmlər, külli miqdarda Azərbaycan sözlərinin olması gətirilmişdir. O, sübut üçün Azərbaycan dilində işlədilən adi sözlərlə yanaşı, xan, xaqan, xatun, törxan, təkin, türkan kimi rütbələri, eyləntürk, bulqar, onoqur, hunoqur, hun, xəzər, ağ xəzər, peçenqlər və s. kimi etnonimləri, avçi, alp, Qazan, Qonaq kimi antroponimləri, Hunestan, Türkistan və onlarla başqa toponimlərin bu kitabda əksini tapmasına dair misallar gətirir.

Görkəmli türkşünaslar N.Z.Hacıyeva və B.A.Serebrennikov yazırlar ki, "Azərbaycanın yerli əhalisi ilə qaynayıb-qarışan və azərbaycanlıların əcdadlarının türk dilinə yiyələnmiş xəzərlər, bu əhalinin dilinə öz dillərinin bəzi əlamətlərini gətirə bildilər. Dillərin burada çarpazlaşması xüsusilə təsirli idi ona görə də qohum dillər bir-birilə əlaqəli idilər. Beləliklə, bəzi Azərbaycan ləhcələri xəzər dilinin bəzi xüsusiyyətlərini qəbul edə bilərdi. Həqiqətən də Azərbaycan dilinin bəzi şimal və şərq ləhcələrinin bəzi nişanələri oğuz dilləri qrupuna xas olan xüsusiyyətlə uyğun gəlmir".

Gətirdiyimiz iqtibasdakı mülahizə VI-VII yüzilliklərə aiddir. Demək, hər iki görkəmli türkşünas belə hesab edir ki, həmin yüzilliklərdə Albaniya əhalisi indi bizim danışdığımız Azərbaycan dilində, yaxud onun ləchələrindən birində danışırdı və bu əraziyə gəlmiş xəzərlər, yerli camaatla qaynayıb-qarışmış, onların qohum dilləri bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərmişdi. Bu nöqteyi-nəzərdən, başqa bir bilicinin mülahizələri diqqətəlayiqdir. O, qeyd edir ki, Albaniya çarı Varaz Tirdat 682-ci ildə Aran əhalisinə müraciətdə demişdi ki, hunlar, xəzərlər artıq Albaniya əhalisinin tərkib hissəsidir. O, bu mülahizəsini söylədikdən, eyni zamanda, qaynaqlara istinad etdikdən sonra belə qənaətə gəlir ki, Azərbaycan dilinin ilk orta yüzilliklərdə (yəni III-VII yüzilliklərdə) ümumxalq dil kimi mövcud olması, dil materialları ilə sübut olunur.

Azərbaycan ərazisində qədimlərdə Azərbaycan dillilərin məskunlaşmasını nümayiş etdirən başqa bir dəlil ən ilk ərəbdilli qaynaqlardan olan "Əxbər Abid bin Şiriyə əl Cümhuri"də (Abid ibn Şiriyədən qabaqkı dövr) Azərbaycanın islam dininin yayılmasından qabaqkı vəziyyəti öz əksini tapmışdır. Beynəlxalq qaynaqdan belə məlum olur ki, ərəb xəlifəsi I Müaviyyə (661-696) Azərbaycana qoşun göndərməzdən qabaq öz saray alimini çağırıb soruşdu:

- Azərbaycan barəsində nə bilirsən?

Azərbaycanla yaxşı tanış olan alim belə cavab vermişdi:

- Azərbaycan qədimdən türklərin ölkəsidir və onlarla məskundur. Fikir verin VII yüzilikdə yaşamış alim deyir ki, Azərbaycan qədimdən türklər ölkəsidir. Demək, bu ərazidə hələ VII yüzillikdən qabaq bizim ulu babalarımız artıq təşəkkül tapmış xalq vahid Azərbaycandilli xalq idi.

Z.Bünyadov və Y.Yusifovun redaktorluğu ilə nəşr olunan "Azərbaycan tarixi" kitabında göstərilir ki, ərəb müəllifləri Bərdə və Arran (keçmiş Albaniya) əhalisinin dilini arran dili adlandırırdılar. Arran dili Qafqaz dillərinə mənsub ola bilməzdi. Antik müəlliflər Qafqaz-iber dillərinə mənsub tayfaları (ud, qel və leq, cilb, silv, lupeni, lipin və didurları) Albaniyadan xeyli şimalda Qafqaz dağlarında yerləşdirdilər. Qafqaz dillərindən heç biri vahid ünsiyyət dilinə nə erkən orta əsrlərdə, nə də sonralar çevrilməmişdi. Arran dili isə ölkədə vahid dil kimi qeyd olunmuşdu. Qaynaqlar göstərir ki, arran dili nə ərəb, nə fars, nə də udi-ləzgi dili deyildi. Arran dili artıq formalaşmış qədim türk dili idi. Bu dildə albanlar, utilər, qarqarlar, erkən peçeneqlər, kanqarlar və başqaları danışırdı. Bu dil həm də müxtəlif dilli etnoslar arasında ünsiyyət dilinə çevrilmişdi. Erkən orta əsrlərdə yerli türk etnik təbəqəsi ilə hun ittifaqına daxil olan türk etnosları qarışmışdı və qohum türk dilləri arasında çarpazlaşma gedirdi. Nəticədə, erkən Oğuz dilləri əsasında qədim Azərbaycan türk dili yaranmışdı. Azərbaycan türk dilini başqa türk dillərindən fərqləndirən bir sıra fonetik xüsusiyyətlər (d-y, nq-n və s. kimi fonetik əvəzlənmələr) III-VII əsrlərdə meydana gəlmişdi. Artıq VII- VIII əsrlərdə Azərbaycanda (eləcə də, Ön Qafqaz ölkələrinin türkdilli əhali yaşayan regionlarında) Azərbaycan türk dili artıq yetkinləşmişdi.

Cənubi Azərbaycanda (Adərbayqanda) da türk dilinin mövqeyi İran təsirinə baxmayaraq möhkəmlənmişdi. Bəzən onların varlığını "fars" etnonimi pərdələyirdi,yəni onları da fars adlandırırdılar. Ümumiyyətlə, ərəb işğalından sonra Azərbaycan əhalisinin yuxarı təbəqələri və müəyyən bir qismi ərəb və fars dillərini də bilirdi, onların arasında ikidillilik şəraiti yaranmışdı. Lakin əhalinin böyük qismi, xüsusilə, kənddə yaşayanlar türk dilini işlədirdilər. Siyasi şərait uzun müddət türk dilinin dövlət dili səviyyəsinə qalxmasına imkan vermirdi. Bəzən bu qaynaqlar da "fars dili" anlayışına daxil edilirdi.

Cənubi Azərbaycanda türklər ən qədim zamanlardan yaşayırdılar. Cənubi Azərbaycanın ərazisi ilə əlaqədar qaynaqlar azəri dilini yad etmişdir. Ərəb müəllifi Yaqut Həməvi (XII-XIII əsrlər) yazırdı ki, "onların dilini al-azəriyə (azəri) adlandırırlar. Onu başqaları anlamır". Digər müəllif Yaqubi (IX əsr) xəbər verir ki, "Azərbaycan şəhər və mahallarının əhalisi əcəm (fars), azəri (al-azəriyə) və Babək olan Əl-Bəzz şəhərinin qədim sahibləri, cavidanilərlə qarışıqdır". Mətndən məlum olur ki, əcəmi, azəri və cavidanilər hansı dildə danışan Azərbaycan əhalisi ilə qarışıq idi. Yəqin ki, bu əhali türk dilində danışırmış. Ərəb işğalı ərəfəsində Azərbaycanın əsasən türk etnoslarından ibarət əhalisi ərəblərə güclü müqavimət göstərmişdi. Xürrəmilər hərəkatının özündə azərbaycanlılar iştirak edirdilər. Xürrəmilər hərəkatının özündə azərbaycanlılar iştirak edirdilər. Babəkin tərəfində türk adları daşıyan Tərxan və Adin-Aydın kimi sərkərdələr öz hərbi dəstələri ilə vuruşurdular. Babək də yeni zamanda şimalda yaşayan azərbaycanlıların mənafeyini qoruyur və buradakı xristianları öz tərəfinə çəkmək siyasəti yürüdürdü. Çox güman ki, azəri dili Azərbaycan -türk dilinə şamil olunurdu, çünki ərəb müəllifləri Azərbaycanda işlədilən İran ləhcələrini pəhləvi dilinə (əl-fəhləviyə), yaxud fars (əl-farsiyə) dilinə mənsub edirdilər. Bəzi hallarda yerli, o cümlədən, türk əhalisi "fars" adlandırılırdı.

Məsudi (X əsr) farslara tabe olan ölkələr barədə belə yazırdı: "Farslar xalqdır. Onların ölkəsinin hüdudları: Əl-Cibal, Əl-Mahatdan və s. bəri, Azərbaycan və ona söykənən (qonşu) Ərməniyə, Arran, Beyləqan, Dərbəndə kimi özü də Bab ül-Əbvab, Rey, Təbəristan, Əl-Maskat, Şabaran, Curcan, Abar-şəhr, özü də Nisabur, Zerat, Mərv və s. ölkələrdən ona zaman söykənən, Əl-Əcəm torpaqlarından bəri. Bütün bu ölkələr vahid idarəyə, vahid hökmdara və vahid dilə malikdir. Lakin onların dilləri bir sıra fərqlərə baxmayaraq birdir, çünki yazdıqları hərflər eynidir, hərflərin birləşməsi də eynidir. Ancaq digər nisbətdə (götürəndə) bunlar, məsələn, (necə ki) pəhləvi (əl-fəhləviyə), dəri (əl-dəriyə), azəri (əl-azəriyə) və başqaları fars dilindən fərqlənirdilər. Məsudinin məlumatı əsasında bəzi tədqiqatçılar belə qənaətə gəlmişlər ki, guya Azərbaycan əhalisi I minillikdə artıq dil baxımından farslaşmışdı. Lakin nəzərdən qaçırırlar ki, Azərbaycanda mövcud olan fars dili ləhcələrini (orta fars dilinin) ərəb müəllifləri əl-fəhləviyə (pəhləvi) adlandırmışlar. Azəri dili isə bu ləhcələrdən fərqlənirdi. İbn-Havqəl yazır ki, "mən Savalanda, Ərdəbil dağında kənd gördüm. Hər bir kəndin sakinlərinin özünəməxsus dili var. Ancaq öz aralarında farsi və azəri olmayan başqa dildə danışırlar". Bu məlumatdan aydın olur ki, Ərdəbil mahalında mövcud olan dillər nə fars dilinə, nə də azəri dilinə yaxın deyildi. Deməli, azəri müstəqil dil kimi həm fars, həm də Ərdəbil dillərindən fərqlənirdi. İbn Havqəlin qeyd etdiyi "başqa dil" pəhləvi-fars dilinin hansısa ləzcəsi (bəlkə də talış dili) imiş.

Azəri dilində Azərbaycan əhalisi danışırdı. Yaqut Həməvinin Əbu Zəkəriyyə Ət-Təbrizi barədə hekayəsində azəri dili yad edilir və bu "Azərbaycan əhlinin dili" kimi göstərilir. Azəri dili haqqında qaynaqlarda daha məlumat verilmir. Bu dövrdə (XII-XIII əsr) yəqin ki, "azəri dili" anlayışı "türk dili" anlayışı ilə əvəz olunur. Qaynaqlar göstərir ki, azəri dili Azərbaycanın erkən türk əhalisinin dili olmuş, fars dilindən və pəhləvi ləhcələrindən fərqlənmişdir. Əsrimizin Azərbaycan dilinin qədimliyini arxeoloji qazıntılar da sübut edir. M.İsmayılov göstərir ki, son tunc dövründə, yəni miladdan qabaq II minilliyin sonu I minilliyin əvvəllərində arxeoloqlar Azərbaycan ərazisində qəbrlərdə bağa çanağını aşkar etmişlər. Qəbrdə, mərhumun yanına çanaqlı bağa çanağı qoymaq Azərbaycan dilinin kökündə dayanan dildə, türk dilində, onun ləhcələrindən birində danışan soyların ənənəsidir. Məlumdur ki, qeyd etdiyimiz dildə danışan xalqların, soyların ən qədim abidələrindən biri olan Gültəkinin qəbrinin üzərindəki daşda çanaqlı bağa təsviri vardır. Demək, hələ miladdan qabaq bu ərazidə, yəni Azərbaycan ərazisində bizim dilimizdə danışanların olması özlüyündə aydın olur. Belə olduğu təqdirdə, görkəmli tədqiqatçı Z.İ.Uampolskinin həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində Turukku soyları barəsində söylədiyi, onları bizim dilimizin kökündə dayanan dildə danışanlar sırasına daxil etməsinə şübhə ilə yanaşanların elə bir elmi əsasları yoxdur.

Qədim dövrlərdə yaranan Azərbaycan dili cilalana-cilalana bu günlərimizə kimi çatıb və dövlət dili səviyyəsinə yüksəlib. Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycan dili haqqında deyirdi: "Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramımızı bildirərək, eyni zamanda, bu gün deməliyik və haqqımız var deyək ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb, özünəməxsus adını götürüb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən düzgün deyil. Həm tarixi nöqteyi-nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm Azərbaycanın dövlətçiliyi nöqteyi-nəzərindən, ölkəmizin bu günü və gələcəyi nöqteyi-nəzərindən". "Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi Azərbaycan dilini əbədi edibdir və bu gün Azərbaycan dilimiz yaşayır və yaşayacaqdır. Qoy Azərbaycan dili müstəqil Azərbaycanda, eləcə də, dünyada yaşayan bütün azərbaycanlıların dili olsun".

Ulu Öndər ədəbiyaşar Heydər Əliyev 18 iyun 2001-ci il tarixdə "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" Fərman imzaladı.

Fərmanın preambulasında deyilir: "Müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin geniş tətbiq edilməsi və sərbəst inkişafı üçün münbit zəmin yaranmışdır. Tarixin müxtəlif mərhələlərində dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıqların, təzyiq və təhriflərin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün hazırda ölkəmizdə çox əlverişli şərait mövcuddur. Dil öz daxili qanunları əsasında inkişaf edirsə də, onun tətbiq və tədqiq edilməsi üçün yaradılmış geniş imkanlar bu inkişafın daha sürətli və dolğun olmasına təkan verir".

Akademik Ramiz Mehdiyev yazmışdır: "Türk yazılı abidələrinin birində millətin, dövlətin mövcudluğunu təmin edən üç əsas şərtdən bəhs olunur: dilin qorunub saxlanılması, xalqın qorunub saxlanılması və ənənələrin qorunub saxlanılması. Heydər Əliyev bu şərtlərə dönmədən sadiq qalmışdır. Onun müdrik siyasəti sayəsində Azərbaycan dili dünyanın siyasi xəritəsində öz layiqli yerini tutan dövlətimizin rəsmi dili olmuş, ölkəmizin müstəqilliyi dönməz xarakter almışdır, xalqımız isə mənəvi irsini göz bəbəyi kimi qoruyur və inkişaf etdirir. Mübaliğəsiz demək olar ki, Heydər Əliyevin zəngin irsi XXI əsrin müstəqil dövləti kimi Azərbaycanın gələcək inkişaf və tərəqqi yolunu müəyyən edən etibarlı səmt göstərcisidir və daim belə olacaqdır".

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.-2012.-11 sentyabr.-S. 14.