Atropatenanın iqtisadi həyatı

Qədim Azərbaycan dövləti Atropatenada əkinçilik və maldarlıq inkişaf etmişdir. Əkinçilik Azərbaycanın təsərrüfat həyatı məsələlərinin əsas sahələrindən birini, daha doğrusu, onun özəyini təşkil edir. Lakin tədqiqatçılar belə bir aktual məsələ ilə nisbətən az məşğul olmuşlar. Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə T.Bünyadovun Azərbaycanda əkinçiliyin inkişafına dair nəşr edilmiş monoqrafiyasını bu barədə yazılmış yeganə əsər hesab etmək olar.

A.Fazili yazır ki, Azərbaycan dedikdə, təqribi olaraq Zaqros dağlarından Xəzər dənizinə, Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərindən müasir Xəmsə mahalı daxil olmaqla Qəzvin və Həmədan əyalətinə qədər uzanan geniş bir ərazini nəzərdə tuturuq.

Məlumdur ki, qədimdə Azərbaycanın şimal hissəsi antik mənbələrdə Albaniya, ərəblərdə Alran, xalq arasında Aran, cənubu isə Atropatena adlanırdı. Lakin həmin ərazidə tarix boyunca yaşamış tayfa və qəbilələr iqtisadi-ictimai inkişaf nöqteyi-nəzərindən eyni səviyyədə olmasalar da, çox ehtimal ki, biri digərinə nisbətən oxşar və yaxın olmuşlar.

T.Bəhrami Azərbaycanda olan torpaq növlərini aşağıdakı qruplara bölür: qumsal-gilli, gilli-qumsal, qara və çöküntülü toraqlar. Səhənd yaxınlığında olan ərazi, habelə, Təbriz ətrafında qumsal, Marağa zonası gilli-qumsal, Miyandab gilli, Urmiya gilli-qumsal, Qaradağ, Mahabad gilli-qumsal və qara, Miyandabın bir hissəsi isə laylı torpağa malikdir.

İranın təbii-coğrafi xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş M.P.Petrov Azərbaycanda olan torpaqlara kül rəngli və rütubətli qara torpaq növlərinə bölür. T.Bəhrami Azərbaycanı iqliminə görə, üç zonaya bölür: soyuq, isti və mülayim. Soyuq zonaya Savalan və Səhənd ətrafı, isti zonaya Araz sahili-Muğan, mülayim zonaya isə Miyandab və Sulduz rayonları daxildir. Səhənd dağına yaxın olan Təbrizdə bəzən qışda havanın soyuqluğu mənfi 30 dərəcəyə qədər aşağı enir. Belə hallar meyvə ağacları üçün xətərli olub, onların kökünü don vurur. Savalan dağının şərq ətəyində yerləşən Ərdəbil şəhərində isə bəzi vaxtlar qışda mənfi 33 dərəcə soyuq olur.

Təbriz, eləcə də, Ərdəbil zonasında yayda havanın hərarəti bəzi hallarda 38-40 dərəcəyə qədər yüksəlməsinə baxmayaraq, ümumiyyətlə, hər iki ərazinin qışı çox soyuq, yayı isə mülayimdir. Azərbaycanın iqlimi, xüsusilə, Xəzər dənizinə yaxın olub, dəniz səviyyəsindən hündür olmayan yerlər şimaldan əsən soyuq küləklərin tam təsiri altındadır. Hətta Sibir tundralarında əsən küləklər Xəzər dənizini maneəsiz keçərək, özü ilə Araz sahili, Muğan və Astara zonasına rütubətli buludlar gətirir. Bu səbəbə görə də, həmin ərazidə ardı-arası kəsilməyən yağıntılar olur. Azərbaycan ərazisinin başqa yerlərində mövcud olan hündur dağlar şimal küləklərinin qarşısını ala bildiyi üçün həmin küləklər bir o qədər də təsiredici deyildir. Burada Bağro, Büzgüş, Savalan və Səhənd dağları nəzərdə tutulur. Beləliklə, Azərbaycanın şimal-şərq rayonları səthinin alçaqlığı və dəniz yaxınlığı ilə əlaqədar iqliminin rütubətli, çox yağmurlu olması ilə qalan yerlərdən fərqlənir. Bu göstərdiymiz zonada payız mövsümündə yağıntılar daha tez başlayır. Aqrotexniki qaydalara görə, belə şərait payız əkinçiliyi üçün daha əlverişlidir. Ona görə də, həmin ərazi tarixən özünün payız bitkiləri ilə məşhurdur.

Azərbaycanın göstərdiyimiz ərazisində qədim dövrlərdən etibarən torpağa səpilmiş arpa, buğda və sairə dənli bitkilər payız yağmurluğunun tez başlanması ilə əlaqədar iki, bəzi hallarda isə üç dəfə məhsul verir. Bu müddəanı qədim mənbələrlə yanaşı, etnoqrafik müşahidələr də bir daha təsdiq edir. Məlumdur ki, arpa, buğda və başqa dənli bitkilər yığılan zaman (biçildikdə) məhsulun müəyyən hissəsi istər-istəməz tarlaya tökülür. Payız yağmurluqları tez başlandığına görə, həmin bitkilər yenidən göyərir. Bu isə xalq arasında "xora" adlanır. Əkinçi həmin tarlanı yazda şumlayıb yaz bitkiləri üçün (paxlalı bitkilər və habelə, bostan əkini nəzərdə tutulur) istifadə etmədikdə "xora" ikinci dəfə məhsul verir. Strabon Atropatena və Albaniya ərazisində müşahidə edilmiş bu faktı öz coğrafi əsərində də göstərmişdir.

S.Nəfisiyə görə, Sasanilər dövründə əsas gəliri torpaq vergisi babətindən toplanılırdı. Bu vergi isə "xərac" adlanırdı. "Gizit" və yaxud "sərgzit" (can vergisi) ərəblərdə "cizyə" termini ilə əvəz edilir. Bu vergi ilə bir dəfə əhalidən toplanırdı. Lakin torpaq vergisinə gəldikdə isə, o, məhsulun miqdarından asılı olaraq, onun üçdə bir və yaxud altıda birini təşkil edirdi.

Bəzi hallarda isə torpaq vergisi məhsulun onda birindən yarısına qədər ödənirdi. Əkin sahəsinin yaxın olub-olmaması da verginin miqdarına təsir edirdi. Qocalar, qadınlar, habelə, uşaqlar torpaq vergisindən azad idilər. Gizit vergisi əsas etibarı ilə başqa dinə (xristian, yəhudi və s.) inananlardan toplanılırdı. Qubadın dövründən, 607-ci ildə dövlətin vergi və başqa gəlir fondunun miqdarı altı milyon dirhəmə bərabər olmuşdur. Ümumiyyətlə, verginin dəqiq miqdarı müəyyənləşdirilmədiyinə görə, məmurlar əhalidən istədikləri miqdarda vergi toplayırdılar.

A.Fazili göstərir ki, Atropatenada, xüsusilə, Təxt-e Süleyman, habelə, başqa rayonlarda aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticəsi bir daha sübut etdi ki, bu ərazidə vaxtilə əkinçilik, xüsusən, maldarlıq yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Qazakanın mərkəzində yerləşən göldən ətraf torpaqları sulamaq məqsədilə 7 süni suvarma kanalı çəkilmişdi. Bu kanalların izi hal-hazırda qalmaqdadır. İlk mənbələr bu ərazidə atçılığın yüksək dərəcədə inkişaf etdiyini sübut edir. Midiya-Atropatenada vaxtilə bəslənilən atlar dünya şöhrəti qazanmışdı. Polibinin göstərdiyinə görə, çarın at ilxıları, bütövlükdə, midiyalıların əlində idi. Onlar olduqca çox taxıl və mal-qaraya malikdirlər. Onların ərazisində olan geniş otaqlar atların bəslənilməsində mühüm rol oynayır. Bu atlardan yük, qoşqu və minik vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Mənbələrin göstərdiyinə görə, "Nisa" atları məhz bu ərazidə bəslənilirdi. Əhəməni, Atropaten, Parfiya, sonralar isə Sasani və ərəb xilafəti dövründə burada bəslənilən atlar dünya bazarında özünəməxsus yer tuturdu. Urmu gölünün ətrafı böyük çəmənliklərə malik olmuşdu. Xüsusilə, Medikado "Əspəst" yonca otunun Atropaten ərazisində bitməsi atçılıq və maldarlıq üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Hələ vaxtilə Makedoniyalı İskəndər burada olan at ilxılarını nəzərdə keçirmiş və öz süvari dəstələrini həmin "Nisa" atları ilə təmin etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, müharibələrdə Atropatena və Albaniya süvari dəstələri məşhur olmuşdur. Strabonun göstərdiyinə görə, Kür-Araz ovalığında yalnız bağ-bağça, bostan-meyvə bitkiləri deyil, orada bütün bitkilərin becərilməsinə şərait vardır. Bu ərazini görənlərin dediyinə görə, bir dəfə əkilən sahədən 2-3 dəfə məhsul əldə etmək olur. Atropatena ərazisində arpa, buğda, darı, mərci, lərgə, yonca, paxla və bostan bitkilərinin olması mənbələrdə öz əksini tapmışdır.

Qazıntılar zamanı Barucdan, Gənctəpədən, Təxt-e Süleymandan, Ərdəbildən, Makudan, Yanıqtəpədən və başqa yerlərdən buğda, arpa qalıqları, habelə, əkinçilik alətləri tapılmışdır. Germi rayonundan əldə edilmiş əkinçilik alətləri xüsusilə maraqlıdır. Oradan "xış" kavahın, vəl, giv və başqa alətlərin qalıqları əldə edilmişdir. Buğda, arpa və başqa növ taxılın mühafizə edilməsi üçün istifadə edilmiş quyular, habelə, böyük küplər olduqca maraqlıdır. Saxsı qablar üzərində əkinçilik alətlərinin, mal-qaranın, xüsusən, qoyun-keçi rəsmləri bizə imkan vernr ki, bu ərazidə əkinçnlik və maldarlığın yüksək dərəcədə inkişaf etməsi haqqında fikir irəli sürək.

Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, şəhər həyatı və ticarət əlaqələri haqqında antik dövrün mənbələrində nisbətən az məlumata təsadüf edilsə də, Atropatena ərazisində aparılan arxeoloji qazıntıların nəticələri, bu ərazidə hələ qədim dövrdən etibarən əkinçilik, maldarlıq, habelə, təsərrüfat həyatının digər sahələrinin yüksək səviyyədə olduğunu göstərir. Buna nümunə olaraq, Yanıxtəpə, Həsənlu, Gənctəpə, Germi, Muğan, Ərşə, Təxt-e Süleyman və sairə qazıntılarıi nəticələrini misal göstərmək olar. Atropatena ərazisinin təbii zənginliyi, münbit torpağa malik olması geniş və düzən əkin sahələrinin yamyaşıl çəmnliklərin mövcudiyyəti, habelə, suyu bol olan çayların buradan axması təsərrüfat həyatının inkişafına şərait yaratmışdır. Savalan, Zaqroş, Səhənd, Amard (Bağro), Büzgüş, Qaflantı, Qaradağ kimi zirvələri daima qarla örtülmüş yüksək dar silsilələri suyu bol olan çayların manbəyinə çevrilmişdir. Bu dağlardan axan Kərxə, Diyalə, Amard (Qızılüzən), Mordi, Cğatu, Acıçay, Qarasu, Nəştəri, Dəravürd və başqa çayları göstərmək olar.

Maraqlıdır ki, müasir dövrdə də, istər Mil və istərsə Muğan düzündə saxlanılan qoyun-keçi, at, dəvə və digər ev heyvanlarının artıb inkişaf etməsi səviyyəsinə qonşu ərazidə təsadüf edilmir. Strabonun məlumatına görə, hündür dağlara malik olan Midiya ölkəsində atçılığa böyük yer verilir və ən məşhur atlar bu ərazidə bəslənilir. Burada ən çox at bəslənilən çəmənlik Babilistanla fars və habelə, Kaspi darvazası arasında olan ərazidə yerləşir. 50 minə yaxın olan şah ilxısının madyanları burada bəslənilir. Məlum olduğuna görə, dövrünə görə dünya şöhrəti qazanmış "Nisa" cinsli atlar burada bəslənirmiş. Strabonun dediyinə görə, "Nisa" cinsindən olan atlar farsların, parfiyanların atlarından fərqli idi. Ümumiyyətlə, antik dövrdə midiyalıların və parfiyalıların atlarını "Nis" cinsli hesab edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, "Nisa" cinsli atların əsas vətəni və bəslənilən yeri Səhənd dağının qərb yamacları və Urmiya gölünün ətraf rayonları olmuşdur. Ola bilsin parfiyanlar, farslar və digər qonşu ölkələr "Nisa" cinsli damazlıq atları Atropatenadan öz ölkələrinə aparmışlar. Strabon Apollonidə istinad edərək göstəri: "Atropatenalılar 10000 süvari dəstəyə malik idi". Deməli, atropatenalılar at ilxılarından seçmə, cavan, gözəl əndamlı çevik atlarla öz süvari dəstələrini təmin edirdilər. Məlumdur ki, hərbi dəstələrə seçilən atlar ancaq ayğır olmalıdır. Ona görə ki, cəldliyinə, sürətinə və müharibə meydanında manevr etməyə görə, bu cins əlverişlidir. Digər tərəfdən midiyalılara at nəslini artırmaq olduqca lazım idi.

Atronatena ərazisində payızlıq və yazlıq əkini inkişaf etmişdi. Maraqlıdır ki, qədimdə əkilən bitki növləri, o cümlədən, dənli bitkilər bu ərazidə indi də qonşu ölkələrdən məhsulunun bolluğuna görə fərqlənir. Məsələn, hazırda Cənubi Azərbaycanda əkilən ağ noxud, qara noxud, mərci, paxla, lərgə, kürüşnə, darı və s. qonşu ölkələrin heç birində bu qədər məhsul vermir. Demək, Atropatena qədimdən əkinçilik, maldarlıq və habelə, sənətkarlıq ölkəsi olmuşdur.

Atropatenanın iqtisadiyyatının inkişafında Təbriz, Marağa, Ərdəbil şəhərləri mühüm rol oynamışdır. Atropatenada sənətkarlıq, xüsusilə, xalçaçılıq inkişaf etmişdi. Atropatenin bir sıra rayonları, o cümlədən, müasir Təbriz, Marağa, Sarab, Ərdəbil, Xoy, Maku, Mərənd və s. əkinçilik, bağçılıq və maldarlıq üçün olduqca əlverişli idi. Assur çarı II Sarqon Mannaya olan hücum zamanı Tarmakis qalasını işğal etdikdən sonra (714 s. ə.), orada öz ordularını at, habelə un, çaxır və digər ərzaq malları ilə təmin etmişdir. Urmu gölünün cənub-şərq rayonları sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən də inkişaf etmişdir. Belə ki, Urartu çarı Muzazir (Musasır) məbədinin tayını tikdirdikdə Manna sənətkarlarından istifadə etmişdir.

Yuxarıda göstərilən faktlardan məlum olur ki, eramızdan əvvəl I minilliyin başlanğıcından etibarən Urmu gölü ətrafında olan ərazidə şəhər və şəhər həyatı yaranmağa başlamışdır. Demək olar ki, qədim Atropatena ərazisində şəhər həyatı eramızdan əvvəl I minilliyin əvvəllərindən etibarən Manna dövlətinin ərazisində əmələ gəlmişdir. Qədim Azərbaycan tayfalarının birləşməsində, habelə, bu tayfaların iqtisadi, ictimai, mədəni və şəhər həyatının yaranıb inkişaf etməsində Manna dövlətinin böyük rolu olmuşdur.

Manna dövlətinin ərazisində İzirtu, Tarmakis, Tabarmeys, Urmayid, Qazaka, Verra, Aqanzana, Artabed və s. şəhərlər meydana gəlib inkişaf etməyə başlamışlar. Manna dövlətinin mərkəzi hissəsini təşkil edən müasir Həsənlu kəndində, Təbriz yaxınlığındakı Təzəkənddə, Əfşar mahalında, Təxt-e Süleyman və Mərənd ətrafında Baruc qalasından əldə edilmiş arxeoloji tapıntılar Atropatena ərazisində qədim şəhərlərin mövcudiyyəti haqqında olan müddəamızı bir daha təsdiq edir.

Vaxtilə Ərdəbil xalçaçıları tərəfindən toxunulmuş dünyada ən böyük "Şeyx Səfi" xalçası hal-hazırda İngiltərənin "Viktoriya Albert" incəsənt muzeyində saxlanılmaqdadır. Bu xalça Azərbaycanın ən gözəl və qiymətli sənət nümunələrindəndir. Ərdəbil şəhərindəki İmamzadə Saleh abidələri, Yəqubiyyə, İbrahimabad, Daşkəsən, Təpə, Almas və Asəf tacir körpüləri də tarixi abidələrdəndir. Bu şəhərin orta əsrlərdə yaşamış görkəmli şəxsiyyətlərindən tarixçi İbn Bəzzaz Ərdəbilli, şair Arif Ərdəbilini və başqalarını göstərmək olar.

Hər bir ölkənin qədim dövrlərdəki iqtisadi-ictimai inkişafını, həmin ölkədə tarixən mövcud olmuş ticarət və ticarət yollarının nə səviyyədə olması ilə izah etmək mümkündür.Atropatena ərazisinin coğrafi movqeyi, onun Şərq və Qərb, habelə, Şərqin ticarət yolları qovşağında olması, digər ölkələrdə olduğu kimi oranın da iqtisadi inkişafına təkan verən əsas amil olmuşdur. Şəhər həyatının yaranıb inkişaf etməsində də ticarət yollarının böyük təsiri olmuşdur. Bu səbəbə görə də, Atropatenanın bir sıra böyük şəhərləri məhz ticarət yolları üzərində yaranıb inkişaf etmişdir. Qazaka, Aqanzana, Fraaspa, Tarmakis, Artabed, Urmayid və başqalarını misal göstərmək olar.

Atropatenada olan bu şəhərlər ticarət yolları vasitəsi ilə Orta Asiya, Yaxın və Orta Şərq, habelə, Albaniya, İberiya şəhərləri ilə daimi iqtisadi əlaqə saxlamışlar.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.-13 sentyabr.- S.14.