Albaniyanın ərazisi, siyasi hüdudları və əsassız erməni iddiaları

Tarixi mənbələr sübut edir ki, qədim dövrlərdə olduğu kimi, orta əsrlərdə də Albaniyanın ərazisi təxminən eyni hüdudlar daxilində mövcud olmuşdur. F.Məmmədova yazır: "Albaniyanın ərazisi şimalda Dərbəndə qədər, cənubda Araz çayına, qərbdə İberiyaya, şərqdə isə Xəzər dənizinə qədər uzanırdı. Qeyd etdiyimiz kimi, VII-VIII əsrlərin sinxron mənbələrinə görə, yəni alban müəllifi Musa Kalankatlının və erməni tarixçisi Movses Xorenlinin yazdıqlarına görə, eramızın I əsrində Albaniyanın cənub sərhədi Araz çayı boyunca keçirdi. Alban tarixçisi qeyd edir ki, Albaniyanın hüdudları eramızın VII-VIII əsrlərinə qədər dəyişməz qalmışdır".Bununla belə, IV-V əsrlərdən başlayaraq bəzi xarici siyasi hadisələrlə-şimaldan köçəri barsil və hun tayfalarının basqınları ilə əlaqədar olaraq Albaniyanın siyasi-mədəni mərkəzi Kürün sol sahilindən sağ sahilinə adlayır. Ölkənin paytaxtı və dini mərkəzi Qəbələdən Bərdəyə köçürülür.

Elə həmin səbəblər üzündən IV-VIII əsrlərdə sağsahil Albaniyasının əhəmiyyəti solsahilə nisbətən xeyli artır.Müəllif daha sonra qeyd edir ki, Albaniyanın ərazisinin bəzi hissələrini erməniləşdirməyə əksər erməni "tarixçiləri" cəhd etmişlər. F.Məmmədova bu cəhdləri ifşa edərək, göstərir ki, məlum olduğu kimi, elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, guya 387-ci ilə qədər Albaniyanın cənub sərhədi Kür çayı boyunca keçirmiş, başqa sözlə desək, sağ sahildəki Arsax, Uti və Paytakaran əyalətləri Ermənistana məxsus olub və yalnız 387-ci ildən sonra Albaniyaya qatılıb. Bu ideya mxitarist M.Çamçyana məxsusdur və o, həmin mülahizəni hələ 1787-ci ildə irəli sürmüşdür. Sonralar həmin mülahizəni əsaslandırmaq üçün daha bir neçə cəhd göstərilmişdir.Bir mülahizəyə görə, üç alban vilayətindən (Uti, Arsax və Paytakaran) yalnız Paytakaran b. er. əv. II əsrdə erməni çarı I Artaşes tərəfindən işğal edilmiş, faktiki olaraq, 338-ci ilədək Ermənistanın tərkibində olmuş, yalnız bundan sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Kürün sağ sahilindəki Arsax və Uti vilayətləri isə lap əvvəldən ermənilərə mənsub olmuş və yalnız 387-ci ildən sonra Albaniyaya qaytarılmışdır.Bu mülahizə 1963-cü ildə irəli sürülmüşdür. Onun müəllifi S.T.Yeremyan 1951-1952-ci illərdə "Erməni xalqının tarixi" kitabının atlasında (I h.) bizim eradan əvvəl II əsrdə Kürün həm sağ, həm də sol sahilinin Albaniyaya aid olduğunu göstərir. Bu atlasa görə sağ sahildə Sakasena, Otena (Uti), Kaspiana (Paytakaran) və Orxistena (Arsax) Albaniya torpaqları olmuşdur. Atlasda göstərilir ki, b. e. ə. I əsrdə II Tiqran Kürün bütün sağ sahilini, yəni Sakasena, Otena (Uti), Orxistena, Kaspiana vilayətlərini zəbt etmiş və II Tiqranla Pompey arasında b. e. ə. 66-cı ildə bağlanmış müqavilyə əsasən, həmin ərazilər Ermənistanın tərkibində qalmışdır.Digər fərziyyəyə görə, Arsax və Uti vilayətləri hələ b. e. ə. I əsrdə II Tiqran tərəfindən işğal olunub Ermənistana qatılmış, 387-ci il müqaviləsinə görə isə iranlılar və romalılar arasında bölüşdürülərək onların hakimiyyəti altına keçmişdir. Burada Paytakaran haqqında bir kəlmə də danışılmır.Üçüncü mülahizəyə görə (K.V.Trever) Arsax, Uti, Paytakaran və Sakasena vilayətləri, yəni sağsahil bizim eradan əvvəl II əsrdə erməni çarı I Artaşes tərəfindən zəbt olunmuş və 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmış və yalnız 387-ci ildən sonra Albaniya ilə birləşdirilmişdir. Deməli, bu torpaqlar lap əvvəllər Albaniyanın olmuşdur.A.Ş.Mnatsakanyanın və B.Ulubabyanın mühakimələrinə görə, Arsax, Uti və Paytakaran lap əvvəllər Ermənistan çarlığının əyaləti olmuşdur. 387-ci ilə qədər Albaniya yalnız Kürün sol tərəfində yerləşirdi və onun cənub sərhədi Kür çayı boyunca keçirdi və yalnız 387-ci il müqaviləsindən sonra sağsahil Albaniyaya birləşdirilmişdir. Bu məsələ barəsində vahid rəyin olmaması onun mürəkkəbliyini və yenidən tədqiq edilməsinin vacib olduğunu göstərir.F.Məmmədova qeyd edir ki, Albaniyanın cənub sərhədlərinin Kür çayından keçməsi barədə ehtimallar başlıca olaraq yunan-Roma (Strabon, Plutarx, Pompey, Dion Kassi, Appian müəlliflərinin məlumatlarına, doğruluğu müəyyən edilməyən, yalnız kortəbii inama görə etibarlı sayılan mənbələrə, o cümlədən, VII-VIII əsr alban tarixçisi Musa Kalankatlının məlumatlarını təkzib edən erməni tarixçilərinin ənənəvi xronologiyasına əsaslanır. Qeyd etmək lazımdır ki, Strabonun Sakasenanı Ermənistana aid etməsi onun digər fikirləri ilə, məsələn, Kürün Albaniya ərazisindən axdığını göstərən qeydləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Axı bu, məntiqi olaraq, hər iki sahili (həm sağ, həm də sol sahil) Albaniya torpaqları olduğunu təsdiq etməkdir. Belə ziddiyyətlər Strabonda çoxdur. Bu isə onunla əlaqədardır ki, Strabon bir-birinə zidd olan müxtəlif mənbələrdən istifadə etmiş, "Albaniyada çox az olduqlarına görə məlumatları kasad olan şəxslərin qeydlərinə qeyri-tənqidi yanaşmışdır" (Strabonun mənbələri isə, əsasən, Feofan Mitilenski, Delli və başqalarıdır). Strabon Roma yürüşlərinin iştirakçısı olmuş Posidoniyanın (istinad etdiyi mənbələrdən biri) dediklərinə şübhə ilə yanaşmağa məcbur olmuşdur: "İberiyalılar və albanlar üzərinə yürüş etmiş Pompeyin yaxın dostu olan Posidoniyanın məlum həqiqətlər barədə bu cür ağılsız mühakimə yürütdüyünü görüb, onun naməlum şeylər barədə dediklərinə necə inanmaq olar".I Patroklun Eratosfendə saxlanmış çıxarışlarından istifadə edən Strabon, E.Xoniqmanın haqlı olaraq göstərdiyi kimi, "ədalətsiz və ya həqiqətdən uzaq, yüngül ümumiləşdirmələr edir".Plininin, Appianın, Diona Kassinin, Plutarxın qeydlərinin müəyyən hissələrinə, yəni Albaniyanın cənub sərhədinin Kür çayından keçməsi barədə məlumatlarına gəldikdə isə, nəzərə almaq lazımdır ki, bu antik müəlliflərin özləri də Zaqafqaziyanı çox az tanıyan Patrokla və Eratosfenə, eləcə də, Zaqafqaziyaya bu yerləri öyrənmək üçün gəlməyən, sadəcə olaraq, Roma yürüşlərinin iştirakçısı kimi Ponti çarı Mitridatı təqib edə-edə Kür boyuna gəlib çıxmış şəxslərə istinad etmişlər. Haqqında söhbət gedən dövr isə e. ə. II və yeni eranın IV əsrlərini əhatə edir. Bizə belə gəlir ki, həmin məsələ barədə antik müəlliflərin dediklərinə çox da etibar etmək olmaz, çünki həmin məlumatlar təsadüfi, bir-birinə zidd xarakter daşıyır və buna görə də düzgün olmaya bilər. Makedoniyalı İsgəndərin Asiyanı, Ermənistanı, İberiyanı, Albaniyanı "fəth" etməsinin, Tavr və Qafqazdan "keçidinin" Plini və Soli tərəfindən təsvirini xatırlamaq kifayətdir.V.V.Bartold antik ədəbiyyat mənbələrinə qiymət verərək yazır: "Bədbəxtlik ondadır ki, yunan orijinallar bizə çox gec, işləndikdən, əl gəzdirildikdən sonr gəlib çatıb; bunlar çox vaxt müqayisə edilən məlumatları heç bir tənqidə məruz qalmayan sadəcə kompilyasiya şəklindədirlər və buna görə də bu mənbələrə son dərəcə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır".Beləliklə, aydın şəkildə məlum olur ki, antik müəlliflərin məlumatı, ayrı-ayrılıqda yoxlanıb dəqiqləşdirilməlidir. Bu da şübhə doğurmur ki, "Alban tarixi"ni yazan alban müəllifi Musa Kalankatlı öz ölkəsinin tarixini və coğrafiyasını, Pontiya çarı üzərinə qısa yürüşlərdə iştirak etmiş romalı müəlliflərdən daha yaxşı bilirdi. Alban müəllifi eramızın I əsrində Albaniyanın cənub sərhədi haqqında belə məlumat verir: "...Sisakan nəslindən İafetin (Aran) xələflərindən olan bir nəfərə Erasx (Araz) çayından Xnarakert qalasınadək alban dağları və çölləri miras qalmışdı. Alban müəllifi ilə sinxron olan erməni müəllifi Movses Xorenli də eramızın birinci əsri haqqında qeydlərində "Erasx çayından Xnarakert qalasına qədər dağlı-dərəli alban torpağına sahib olan Sisakan nəsli haqqında..." məlumat verir. Deməli, eramızın əsrində Albaniyanın cənub sərhədi Kür yox, Araz çayı boyunca keçirdi.Bizcə, yerli sinxron mənbələri tədqiq etmək, Albaniyanın və Ermənistanın o dövrki gerçəkliklərini öyrənmək, eyni dövrdən bəhs edən müxtəlif mənbələri müqayisə etmək, özü də müqayisə zamanı üstünlüyü alban müəllifinə vermək nəticəsində Albaniyanın tarixi coğrafiyasını bərpa etmək işinə kömək etmək olar.F.Məmmədova qəti qənaətə gəlir: "Beləliklə, Strabonun və digər antik müəlliflərin məlumatlarını nəzərdən keçirəndən, eləcə də, b. er. əv. I əsrdən eramızın IV əsrinədək Albaniya və Ermənistanın real vəziyyətlərini öyrənib müqayisə edəndən sonra belə bir fikir söyləyə bilərik ki, həmin müəlliflərin Albaniyanın cənub sərhədinin Kür çayı boyunca keçməsi, Arsax, Uti və Paytakaran vilayətlərinin 387-ci ildə Ermənistanın tərkibində olması barədə fikirləri yanlışdır.Qədim gürcü tədqiqatçılarının gəldikləri nəticəyə görə, Albaniyanın qərb hissəsi (Kürün sol sahili) Gürcüstan ərazisi olmuşdur. Son vaxtlar isə bəzi gürcü alimləri təsdiq edirlər ki, Kürün sol sahilindəki Albaniya torpaqlarının şimal-qərb hissəsi ilə yanaşı, Kürün sağ sahilindəki alban torpaqlarının cənub-qərb hissəsi də Gürcüstanın olmuşdur. D.L.Musxelişvilinin bu yaxınlarda nəşr olunmuş "Şərqi Gürcüstanın coğrafiyasında" (Şəki və Qoqarena) adlı monoqrafiyası da bu problemlərə həsr edilmişdir.Kitabın annotasiyasında deyilir: "Monoqrafiyada Şərqi Gürcüstan İberiya çarlığı dövründən tutmuş XIV əsrin sonunadək qədim Gürcüstanın cənub və şərq əyalətlərinin siyasi və etnik coğrafiyasına dair məsələlər tədqiq olunur".Belə çıxır ki, Şəki - İberiyanın şərq, Qoqarena isə - cənub əyalətidir. Qeyri-ardıcıllıq göz qabağındadır, kitabın adında Şərqi Gürcüstandan, annotasiyada və mətndə isə "İberiyanın şərq və cənub sərhədlərindən bəhs olunur.Məlum olduğu kimi, Şərqi Gürcüstan elmdə Kartli kimi tanınır. Əslində, D.L.Musxelişvilinin kitabında hiyləgər ibarələrlə belə bir fikir əsaslandırmağa cəhd göstərilir ki, guya solsahil Albaniyasının şimal-qərb (Kambisena və Şəki vilayətləri) və sağ sahildəki cənub-qərb (Girdman, Sakasena) alban-Azərbaycan torpaqları ta qədimdən XIV əsrədək Gürcüstan ərazisi, başqa sözlə, Şərqi Gürcüstanın vilayətləri olmuşdur.Müəllifin tədqiqat metodunu və onun arqumentasiyasını nəzərdən keçirək. D.L.Musxelişvilinin istinad nöqtəsi XIII əsrdə yaşamış erməni müəllifi (diqqət edin - XIII əsrdə!) Böyük Vardanın bu fikri olmuşdur ki, guya "Şəki - quqarların vilayətidir". Quqarları quqarenlərə - Qoqaren gürcü-erməni vilayəti Qoqarenanın (Quqarkın) sakinlərilə eyniləşdirməyə cəhd edən D.L.Musxelişvili bu yazıya əsaslanıb Quqark (Qoqarena) vilayətinin ərazisini heç bir əsas olmadan şimal-şərqədək (Kürün sol sahili) genişləndirir, onun tərkibinə iki alban vilayəti - Kambisena və Şəki torpaqlarını da daxil edir. D.L.Musxelişvili Böyük Vardanın informasiyasının vaxtını və yerini yaddan çıxardır. Vardanın dediklərinin gerçəkliyi mütləq yoxlanmalıdır - bu məlumat digər sinxron mənbələrdə nə dərəcədə təsdiq olunur və o dövrün Albaniya, Ermənistan və İberiya gerçəkliklərinə nə qədər uyğundur. Həm də yalnız Böyük Vardanın məlumatına əsaslanıb bunu qədim dövrə və erkən orta əsrlərə şamil etmək, bundan başqa Kürün sol sahilindəki Azərbaycanın şimal-qərb ərazisinin (Kambisena və Şəki) və Kürün sağ sahilindəki Azərbaycanın cənub-qərb torpaqlarının (Girdman, Sakasena) mübahisəli gürcü-erməni vilayəti - Quqarkın (Qoqarena) tərkibinə daxil olduğunu sübut etməyə cəhd etmək nə dərəcədə doğrudur? D.L.Musxelişvili öz kitabında Kambisena və Şəkini, habelə, Qoqarena və Eretiyanı) hər ikisini Albaniyanın hesabına böyütdükdən sonra İberiyanın tərkibinə pillə-pillə daxil etməyə cəhd göstərir.F.Məmmədova düzgün olaraq D.L.Musxelişvilinin bütün fikirlərini alt-üst edərək göstərir ki, D.L.Musxelişvilinin "... VII əsrdə Kambeçani əhalisi ola bilsii ki, səpələnmiş erməni elementləri də daxil olmaqla, iberlərin və albanların qarışığından ibarət idi" fikri bizə yanlış görünür. Əhalinin qarışması bundan sonrakı əsərlərə, yəni VIII-IX əsrlərə təsadüf edir, buna qədər isə Kambisena alban vilayəti olub və burada əhali arasında albanlar, sözsüz ki, üstünlük təşkil ediblər.D.L.Musxelişvili ən qədim alban vilayətlərindən olan Şəkinin tarixi coğrafiyasını da həmin metodla "tədqiq" edir. O, XIII əsr erməni müəllifi Böyük Vardana əsaslanaraq Şəkini Albaniyadan qoparıb süni surətdə genişləndirdiyi Quqarka (Qoqarena) qatmaqla, İberiyaya daxil etməyə səy göstərir.1000 illik bir dövrdə (er. əv. III əsrdən eramızın VIII əsrinədək) Albaniyanın siyasi sərhədlərinin öyrənilməsinin nəticələri göstərir ki, alban dövlətinin ərazi hüdudları demək olar dəyişməmiş, sabit qalmışdır. Kiçik istisnalardan savayı, onun ərazisinin genişləndirilməsi, yaxud kiçildilməsi sahəsində dinamika olmamışdır və bu da siyasi səbəblərlə izah olunur.Ölkənin Roma-Bizans və İran imperiyalarından coğrafi uzaqlığı və strateji mövqeyinin əlverişli olması (Dərbənd və Qafqaz keçidləri, bu keçidlərdən köçəriləri cənuba buraxmaq olardı), Albaniyanın dövlət kimi siyasi müstəqilliyini və suverenliyini qoruyub saxlamasına əlverişli şərait yaradırdı. Alban çarları heç vaxt təcavüzkar siyasət yeritməmişlər. Ancaq iki imperiyanın qovuşuğunda yerləşən Ermənistanda, İberiyada və Albaniyada daxili və xarici siyasi vəziyyətin gərkinliyi alban sərhədlərinin stabil təhlükəsizliyini təmin etmişdir.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs .- 2012.- 14 sentyabr.- S. 14.