Azərbaycançılıq və neoliberalizm

Liberalizm təkcə Qərbə xas deyil, Şərqə, o cümlədən, Azərbaycana xas olan düşüncə tərzidir. Liberalizmin müasir forması olan neoliberalizmin azərbaycançılıq ideyasına təsiri vardır.

Azərbaycançılıq ideyasının tərkib hissəsi islam dini də liberal dəyərlərə malikdir. Tədqiqatçı D.İsmayılov islama birtərəfli üstünlük verənləri və onu rədd edənləri (ateistləri) kəskin rədd edənləri islamdakı liberal dəyərləri yüksək qiymətləndirir: “Həm islam dinini ön plana çəkənlər, həm də ateist mövqedən çıxış edənlər islam dininin Qərb demokratiyası ilə, liberalizmlə, insan haqları prinsipləri ilə əlaqəsi olmadığını irəli sürürlər. Lakin hər iki mövqedən çıxış edənlər yalnız təsəvvürdədirlər. Çünki liberalizmin insanın maddi və mənəvi varlığını üstün tutan, insanı yüksəldən, onun ağlına güvənən fərdiyyətçilik prinsipləri islamın insana verdiyi qiymətlə oxşardır. Belə ki, islam əqidəsinə görə insan azad bir iradənin daşıyıcısıdır. Allah insanı yaradarkən, ona iradə vermiş və hərəkətlərində sərbəst buraxmışdır. İslam dinində məcburiyyət yoxdur. Hər bir kəsin etiqadına inamına başqası müdaxilə edə bilməz. İslam dininin bu yanaşması da liberalizmin azadlıq prinsipi ilə uyğun gəlir.”

“Neoliberalizm”, yaxud yeni liberalizm XX əsrdə Avropada meydana gəlmişdir. Yeni liberallar sabit inkişaf uğrunda dövlətin ictimai prinsiplərə geniş təsir ideyasını müdafiə edirlər.

XX əsrin II yarısında formalaşan neoliberalizm cərəyanı liberalizmin əsas prinsiplərinə sədaqətliliyini saxlayaraq, bütün vətəndaşların bərabər hüquqlu olmasını, şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarını, konstitusionalizmi, təsərrüfat həyatının əsası kimi xüsusi mülkiyyəti və sahibkarlığı hər şeydən üstün tuturlar. Rusiya tədqiqatçısı Y.A.Zamoşkin “Tarixin sonu: ideologizm və realizm” əsərində yazır: “Eyni zamanda, neoliberalistlər (F.A. Hayek, V.Oyken, V.Repke və b.) hesab edirlər ki, azad rəqabət avtomatik təmin olunmur. İnhisarların yaranması, iqtisadiyyatın böhranı, inflyasiya bazar özünütənzimləməsini pozur. Buna görə də bazar iqtisadiyyatını tənzimləmək üçün dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi qaçılmazdır.”

Tədqiqatçıların ümumi fikrincə, neoliberalizm əhalinin kifayət qədər geniş təbəqələrinə, daha çox sahibkarlar təbəqəsinə arxalanan və hər şeydən əvvəl, onların mənafeyini qoruyan siyasi partiya ideologiyasıdır. Bu cür partiyalar bir çox ölkələrdə mövcuddur və çox böyük nüfuza malikdir. Məsələn, 1955-ci ildən başlayaraq uzun illər Yaponiyanın ən iri siyasi partiyası rolunu liberal-demokratik partiya oynamışdır. Liberallar Kanada, İngiltərə və Avstriyanın siyasi həyatında çox layiqli yer tuturlar.

Neoliberalizm siyasi konservatizm idologiyası ilə sıx bağlıdır. XX əsrin II yarısında neoliberalizm və konservatizmin yaxınlaşması baş vermiş, onlar birlikdə marksizmə və sosial-demokratiyaya qarşı birləşmişlər. Məsələn, XX əsrin 70-80-ci illərində ABŞ-ın ayrı-ayrı qrupları ənənəvi klassik liberalizm ideyasını qəbul etmiş, lakin liberal deyil, konservator adlanmışlar. Y.Zamoşkin qeyd edir ki, 70-ci illərdə keçmiş SSRİ-də “liberal fikir kompromissiz ideoloji mübarizə obyekti elan edilmişdi”.

Liberalizmin əsas prinsipləri vətəndaşların hüquq bərabərliyi, dövlətin müqavilə əsaslarında təşkilindən ibarətdir. Son dövrlərdə liberalizm belə bir qənaətə gəlmişdir ki, bir-birilə rəqabət aparan peşə qruplarından, iqtisadi, dini, siyasi qruplar və birliklərdən heç biri digəri üzərində mənəvi üstünlüyə malik olmamalıdır.

Liberalizm siyasi sahədə antik-siyasi mədəniyyətdə formalaşmış xalq hakimiyyəti, şəxsiyyətin siyasi azadlıqları və hüquqlarının tanınması ideyalarına əsaslanır. Liberalizmə görə şəxsiyyətin mənəvi cəhətdən azad olması onu cəmiyyət qarşısında mənəvi məsuliyyətdən azad edə bilməz. Hüquqi dövlət şəxsiyyətin azadlığı ilə onun sosial məsuliyyətinin vəhdəti zəminində bərqərar ola bilər. Liberalizmin siyasi fikir tarixində ən böyük xidmətlərindən biri ondan ibarətdir ki, dövləti nə fərddən, nə də cəmiyyətdən asılı bir qüvvə kimi nəzərdən keçirmir. Məhz elə bunun sayəsində dövlət fərdi cəmiyyətdən, cəmiyyəti də fərddən qorumaq iqtidarındadır.

Neoliberalizmin prinsipləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Dövlət cəmiyyətin yalnız alətidir. O, üzərinə elə hakimiyyət götürməlidir ki, vətəndaşların əsas hüquqlarını - xüsusi mülkiyyətə sahib olmaq və şəxsi təşəbbüslə çıxış etmək, istehlakçının azad seçmək hüquqlarını qoruya bilsin. Bu hüquqlar isə əsil demokratiya şəraitində təmin edilə bilər; 2) İqtisadi azadlığın boğulması, siyasi azadlığın da yox olmasına gətirib çıxarır. Biz dövlət mülkiyyətini o sahələr üçün nəzərdə tuturuq ki, şəxsi təşəbbüs fəaliyyəti sferasından kənarda olsun və ya burada rəqabət əsas rol oynamasın. Cəmiyyətin rifahı əsas olmalı, əmək və kapitalın hüquq, vəzifə və mənafeləri bir-birini tamamlamalıdır; 3) Hər bir vətəndaş azad müəssisələrin səmərəli fəaliyyəti üçün qarşılıqlı qardaşlıq münasibətlərinə əməl etmək və cəmiyyət işlərində fəal iştirak etmək vəzifələrini həyata keçirən zaman əxlaqi məsuliyyət hissi daşımaqdır; 4) Biz hər bir millətin hüquqlarına hörmət edilməsi tərəfdarıyıq. Azlıqda qalan millətlərin əsas insan azadlıqlarından istifadə etmək hüququnu tanıyır, onların dilinə, etiqadına, qanun və ənənələrinə hörmət etmək tərəfdarı kimi çıxış edirik.

Neoliberalizmə görə dövlət iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində müəyyən dərəcədə iştirak edərək, fəal sosial siyasət yeritməlidir. Neoliberalizm inhisarların hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmanın, gəlirləri dövlət sosial proqramları yolu ilə ən aşağı təbəqələrin xeyirinə yenidən bölüşdürülməsinin tərəfdardır.

Neoliberalizm sosializmə qarşı mübarizədə formalaşmışdır, amma dövlətin iqtisadi fəaliyyətə müdaxiləsini və sosial proqramların inkişaf etdirməsini zəruri hesab edir.

Azərbaycanlı alimlər 1938-ci ildə Parisdə neoliberalizmin aşağıdakı iqtisadi prinsiplərinin elan edildiyini göstərirlər: 1) Bazar təsərrüfatçılığın ən səmərəli formasıdır. 2) İqtisadi fəaliyyət iştirakçılarının azadlığı 3) Dövlətin azad rəqabəti dəstəkləməsi 4) Şəxsi təşəbbüskarlığın qanunvericiliklə dəstəklənməsi. Bütövlükdə, götürdükdə liberalizm tərəfdarları bu və ya digər vaxtlarda aşağıdakı ideyaları irəli sürüb dəstəkləmişlər: “Azadlıq prinsipinə əsaslanan” liberalizm azadlığı şəxsi, sahibkarın iqtisadi azadlığı, ticarət və bazar azadlığı kimi başa düşür. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsini fəallaşdırmaq, xüsusi mülkiyyətin prioritetini qeyd-şərtsiz qəbul etmək, dövlətin sahibkarlığın inkişafı, azad rəqabət üçün şərait yaratması, pul dövriyyəsinin dayanıqlığını, dövlət büdcəsinin, tədiyyənin balanslaşdırılmasının təmin olunması, inhisarların fəaliyyətinə nəzarət edilməsi və s. ideyaları müdafiə edilirdi.

Neoliberallar “Əmək haqqının zəmanət verilmiş minimumunun müəyyən edilməsini, ziyanlı istehsal sahələrində qadın və uşaq əməyinin məhdudlaşdırılmasını, xeyriyyə müəssisələri şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsini təklif edirlər.

XX əsrin sonunda liberalizm önə keçdi, neoliberalizm inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Neoliberalizmə görə, hər bir adam başqalarının hüququna hörmətlə yanaşmaqla istədiyi kimi yaşamaq hüququna malikdir. Neoliberalistlər dövlətin mövcudluğundan asılı olmayaraq, hər bir insanın əvvəldən malik olduğu yaşamaq, azadlıq və mülkiyyət hüququnu müdafiə edirlər. Neoliberalizm dünyagörüşünə görə insanlar arasında bütün münasibətlər könüllü qurulmalıdır. Qanunla məhdudlaşdırıla biləcək yeganə fəaliyyət - güc tətbiq etməyən adama güc tətbiq edən fəaliyyət ola bilər (ölüm, zorakılıq, qarətçilik, insanların oğurlanması və fırıldaq, hiylə, adam aldatma, dələduzluq). Neoliberalistlərə görə, dövlət insanların hüquqlarını, bizə güc tətbiq edəndən bizi qorumaq üçün mövcud olmalıdır. Əgər dövlət başqalarının hüququnu pozmayan adamlara güc tətbiq edirsə, onda o özü hüququ pozmuş olur. Bundan çıxış edərək libertaristlər senzuranı, hərbi xidmətə çağırışı, qiymətlərin nizamlanmasını, mülkiyyətin müsadirəsini, insanın şəxsi həyatına müdaxiləni pisləyirlər.

Politoloji ədəbiyyatda qeyd edildiyi kimi:

Liberalizmin mühafizəkarlıqdan əlavə yeni əleyhdarı-demokratizm meydana gəldi. Demokratizm sosializm forması kəsb etdi. Sosializm liberalizmin əsas müddəalarını qəbul edərək ümumiyyətlə, şəxsi mülkiyyət hüququnu inkar etmək (kommunizm) və ya istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət hüququnu inkar etmək ideyası ilə onu zəngindəşdirdi. Əleyhdarlarla bu mübarizədə liberalizm yeni formalar kəsb etdi, bəzən onun bayrağı altında demokratiya ilə mübarizədə ümumi səsvermə hüququnu və s. inkar etməyə gəlib çıxan, onun əsas müddəalarını inkar edən adamlar toplaşdılar.

Liberalizm XX əsrdə tamamilə başqa məna kəsb etmişdir. Ənənəvi liberalizm ilə yeni liberalizm (neoliberalizm) ictimai quruluşun konkret- siyasi formaları məsələsində eyni mövqedə dayanır. Hər ikisi nümayəndəli idarə sistemi, praktiki olaraq ümumi səsvermə və vətəndaş azadlıqlarının təmin edilməsi uğrunda çıxış edir. Amma istənilən digər məsələyə münasibətdə XIX əsr və XX əsr liberalizmi bir-birindən kəskin fərqlənir.

XIX əsrdə liberalizm yerli özünüidarəetməni, XX əsrdə qərarların mərkəzdə qəbul edilməsini müdafiə edirlər, XIX əsrdə siyasi azadlıq, iqtisadi azadlıq, XX əsrdə neoliberalizmi iqtisadi- siyasi azadlıq üçün vasitə hesab etdi.

XIX əsrdə neoliberallar xüsusi sahibkarlıq və dövlətin minimal müdaxiləsi uğrunda çıxış_edirdilər. XX əsrdə neoliberallar bazara daha az inanırlar və iqtisadi fəaliyyətə ən geniş dövlət müdaxiləsi uğrunda çıxış edirlər. Liberalizm dəyişən dünyanın irəli sürdüyü suallara cavab verməyə çalışaraq, özü də dəyişir.

Neoliberalizm son dəyər kimi fərdin (faktiki isə ailənin) azadlığını irəli sürür. Neoliberalizmə görə, müasir dünyanın əsas problemi müasir biliklər və texnologiyadan istifadə etmək məqsədi ilə milyonlarla insanın səylərinin əlaqələndirilməsi şəraitində azadlıq və fərdi məsuliyyətə nail olmaqdır. Fərdi azadlığı insanların bir-birindən artan asılılığı faktı ilə barışdırmaq.

Beləliklə, yüksəlməkdə olan burjuaziyanın ideologiyası liberalizm kimi formalaşan neoliberalizmin əsasında şəxsiyyətin azadlığı, onun bütün ictimai təşkilatlara münasibətdə öz dəyəri olması, şəxsiyyətin həm özü, həm də cəmiyyət qarşısında məsuliyyət daşıması, bütün insanların özlərini reallaşdırmaq hüququnun tanınması prinsipi durur. Neoliberalizm fərdi azadlığı, insan şəxsiyyətinin ləyaqətini və digər insanların əqidə və baxışlarına dözümlülüyü müdafiə edir. Şəxsiyyət azadlığını insanın əsas hüquqları ilə əlaqələndirərək fərdilik və humanizm prinsiplərini uğurla uzlaşdırır.

Neoliberalizm iqtisadi sferada dövlət tərəfindən qoyulan məhdudiyyətlərdən azadlıq kimi şərh edilir. Azadlıq uğrunda mübarizə insanın iqtisadi, fiziki və intellektual azadlığına xaricdən qoyulan məhdudiyyətlərin məhv edilməsi uğrunda mübarizə idi. O zamanlar hər cür irsi hakimiyyət və silki imtiyazlar əleyhinə çıxırdılar.

Neoliberalların əqidəsinə görə dövlət qayda-qanunun qorunması və ölkənin müdafiəsi ilə məşğul olmalıdır. Məhz liberalizm vətəndaş cəmiyyəti ideyası irəli sürüb həyata keçirir. Liberalizm və neoliberalizm azərbaycançılıq ideyasına təsir edən bir fenomen kimi müasir Azərbaycanda da təşəkkül tapmışdır.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 11 yanvar.- S. 10.