Azərbaycanda milli ideyanın təşəkkülü və inkişafı

İslam Şərqində, o cümlədən, Azərbaycanda milli ideyanın olmadığını iddia edənlər də var. Belələrinin fikrincə, millətin görkəmli nümayəndələrinin irəli sürdükləri ideyalar bu xalqların ümumi sərvətinə çevrilib milli ideya səviyyəsinə yüksəlmişdir. Tədqiqatçılar milli ideyanın ictimai şüurun tərkib hissəsi olmaqla nisbi müstəqilliyə malik olduğunu, onun inkişafının bir çox hallarda millətin formalaşmasını qabaqlaya bildiyini və onun formalaşmasında həlledici rola malik olduğunu qeyd edirlər: “Belə ki, milli ideyalar millətlərin yaranması və formalaşması prosesində öz iştirakı etibarı ilə ləngiyə də bilərlər. Milli ideya milli ideala çatmaq vasitəsi olduğundan xalqın və millətin milli dövlət quruculuğu praktikası ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Milli, müstəqil, suveren dövlət yaradılmadan milli idealın gerçəkləşməsindən söhbət gedə bilməz. Problemin bilavasitə Azərbaycanla bağlılığından söhbət gedərkən, belə bir cəhəti də mütləq nəzərə almaq lazım gəlir ki, burada məsələnin bir sıra çətinlikləri vardır... Azərbaycan xalqı çox mürəkkəb və keşməkeşli bir tarixə malik olmuş, onun formalaşıb bir millət halına gəlib çatmasında istər türk, istərsə də qeyri-türk etnik elementlərin rolu olmuşdur. Ona görə də bu fakt milli ideya sahəsində xeyli polemikalara səbəb olmuşdur”.

Milli ideya və milli-mənəvi dəyərlər etnik idealların və sərvətlərin bərqərar olmasında, onların ruhi-mənəvi simvollar səviyyəsinə yüksəlməsində fəal rol oynamışdır. Milli ideya yüksək mənəvi dəyərlər və ənənələrlə birləşərək, ümumi əhəmiyyət kəsb edən mənəvi sərvətlər əsasında ideya-siyasi kontekstdə təzahür edir. Azərbaycan ideyasının siyasi və mənəvi fenomen kimi Azərbaycan etnikliyinin təbiətilə şərtləndiyini qeyd etmişdi. Bu mənada, müəllif düzgün olaraq azərbaycanlıların milli-mənəvi dəyərlərinin Qafqaz xalqlarının, türk xalqlarının mənəvi sərvətləri, islam mədəniyyəti ilə bağlılığını açıb göstərir, bu dəyərlərin Şərq və Qərb sivilizasiyalarının, dünya dinləri və ideologiyaların, qovşağında yarandığını qeyd edir.

Azərbaycan ideyası XX əsrdə ölkəmizdə milli və Avropa nümunəli dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu.

Hələ XIX əsrdə maarifçilik ideologiyasının irəli sürdüyü “vətən, dil, millət” şüarı, milli istiqlalçıların irəli sürdükləri Şərq və Qərb dəyərlərinin, ümumbəşəri və milli-mənəvi dəyərlərinin sintezi olan “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək prinsipini rəhbər tutan məfkurə təşəkkül tapdı.

Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycan ideyasının qaynaqları haqqında belə deyirdi: “XX əsrdə bizim qazandığımız uğurların, o cümlədən, müstəqil dövlət qurmaq əzmimizin köklərini uzaq və yaxın tariximizdə, xüsusilə, XIX əsrdə formalaşmış və təşəkkül tapmış qaynaqlarda axtarıb tapmaq lazımdır. Bu qaynaqlar həm ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətlərin, Abbasqulu Ağa Bakıxanovun və Mirzə Kazım bəy kimi nadir insanların çox uğurlu yaradıcılıq fəaliyyətində öz əksini tapmış, həm də birbaşa milli maarifçilik ideyalarının gerçəkləşməsilə bağlı olmuşdur. Azərbaycanda məhz bu dövrdə demokratik mətbuat, anadilli məktəb, dünyəvi teatr yaranaraq milli şüurun formalaşmasına güclü təkan verdi”.

Bəzi tədqiqatçılar Azərbaycan ideyasının daha dərin tarixi qatlara gedib çıxdığını, milli dövlətçilik ənənələrilə yanaşı, eramızın əvvəllərindən XX əsrədək inkişaf etdiyini göstərirlər. Azərbaycan ideyasının təşəkkül tapıb inkişaf etdiyi dövrlərdə əsasən Şərq tipli milli dövlətlər yaranıb, Azərbaycan xalqı və milləti formalaşıb. Bu prosesdə dindaşlığa, Vətənçilik əxlaqına, ittihadçılığa və istiqlalçılığa əsaslanan milli-mənəvi dəyərlər formalaşıb inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Azərbaycan milli ideyasının daşıyıcıları olan milli ziyalılar, xalqa milli mənlik şüuru aşılayırdılar. ABŞ tədqiqatçısı T.Svyatokovski “Rusiya və Azərbaycan: sərhədyanı bölgə keçid dövründə” əsərinin “Maarifçilik hərəkatından siyasi proqramlara doğru” fəslində XIX əsrdə Azərbaycan milli ideyasını iərəli sürən milli ziyalıları “ənənəvi islam mədəniyyəti və Rusiyanın təmsil etdiyi müasir Avropa mədəniyyətinin qovuşmasında meydana gələn ictimai qüvvə və mədəni hadisə kimi” dəyərləndirərək onların “Avropa ideyalarının ötürücüsü və Azərbaycan cəmiyyətindəki dəyişikliklərin başlıca ünsürünə çevrildiklərini” göstərirdi. Müəllif çox doğru olaraq qeyd edirdi ki, “Azərbaycan tarixinin gedişinə önəmli bir təsir göstərmək taleyin hökmülə milli ziyalılara həvalə olunmuşdu”.

T.Svyatokovski Azərbaycan cəmiyyətinin də məhz Avropa üsullu təhsil sayəsində müəyyən nailiyyət qazananların ənənəvi islam məktəbi ideyaları daşıyıcılarından ancaq islahatçı baxışları qəbul edənlərin ziyalı hesab olunduğunu, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarının ilk qrupunun Qafqaz canişinliyində hərbi və mülki xidmətdə olan və bunun sayəsində Rusiya mühitilə tanış olan azsaylı nümayəndələrindən ibarət olduğunu göstərir. T.Svyatokovski milli ziyalıların artmasına səbəb olan amilləri azərbaycanlıların canişinlikdəki hökumət idarələrində işləmək imkanlarının genişləndirilməsi, Rusiya və Tbilisidəki ali məktəblərdə, Qori Müəllimlər Seminariyası, hərbi məktəb və “rus-tatar” məktəblərində təhsil almaları ilə izah edir. Nəticədə jurnalist, müəllim və ədəbi yaradıcılığa meyili və bağlılığı olanlardan ibarət milli ziyalılar yarandığını diqqətə çatdıran müəllif XIX əsrin II yarısında rus ziyalı təbəqəsi əsasında modernləşən milli ziyalıların geniş vüsət aldığını qeyd edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, milli ideyanın əsasında milli-mənəvi dəyərlər etnofəlsəfi, etnomədəni ənənələr qarşılıqlı təsirdə və qarşılıqlı əlaqədə bir-birilə çulğalaşır.

Milli ideyanın XIX əsrdə maarifçilər, maarifçi-demokratlar tərəfindən, XX əsrin əvvəllərində isə istiqlalçılar və millətçilər tərəfindən irəli sürülüb inkişaf etdirilməsi haqqında H.Hüseynov, Z.Göyüşov, M.Ağamirov, F.Köçərli, İ.Rüstəmov, M.Məlikova, Ə.Mirəhmədov, T.Əhmədov, Ə.Daşdəmirov, İ.Məmmədzadə, Ə.Tağıyev, A.Mustafayev, K.Talıbzadə, A.Balayev, N.Nəsibzadə, D.Hüseynova və başqaları ətraflı bəhs etmişlər.

Tədqiqatçılar düzgün olaraq milli ideyanın fəlsəfəsinin tarixdən ayrılmaz olduğunu qeyd edir: “Bu rakursda Azərbaycan milli ideyasının fəlsəfi problemi, hər şeydən əvvəl, etnomədəni problem kimi təsəvvür olunur. Etnomədəni axtarışlarında artıq XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın intellektual elitası mənəvi mənbə kimi islam ideya-fəlsəfi ənənələrilə yanaşı, Azərbaycan intibahının nəhənglərinin fəlsəfi-mənəvi irsinə də müraciət edirdi”.

Müəllif düzgün olaraq liberal demokratik istiqamətilə fərqlənən Azərbaycan milli ideyasının maarifçilik ideologiyası zamanı meydana gəldiyini və onun əsasında ümumbəşəri və milli-mənəvi dəyərlərin durduğunu diqqətə çatdırır: “Azərbaycan ideyası milli ideya kimi yenidən yaranan liberal-demokratik hərəkat olan Azərbaycan maarifçiliyinin son mərhələsində meydana gəlmişdir. Müasir Azərbaycan mədəniyyətinin yaradıcıları onun əsasına şəxsiyyət azadlığı, humanizm, sosial ədalət ideallarının təməlini qoyaraq dini fanatizmi, klerikalizmi tənqid atəşinə tutdular. XIX-XX əsrlərin Azərbaycan musiqisi, dramaturgiyası, poeziyası və ədəbiyyatında öz aydın təcəssümünü tapan ənənələr, xalq dünya duyumunun ifadəsi olan heyrətamiz dəyərlər yarandı. Bu ənənələrdə güclü antifeodal, antiçar, müstəmləkə əleyhinə istiqamətilə ifadə edilən ədalətli dünya quruluşu vasitəsi və yolu ilə özünəməxsus xalq həyat tərzi, mənəvi axtarışlar öz əksini tapıb.

Maarifçilik mədəniyyəti və ideologiyası olan bu ənənələrlə milli şüur, milli dirçəliş və tərəqqi uğrunda mübarizə qovuşur. Bunun əsasında “millətin sıxlaşması”, “milli hisslər” ideyaları irəli sürülür, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin çoxəsrlik tarixinin yeni mərhələsində onun ruhi-mənəvi, sosial-fəlsəfi, ideya-estetik əsasının quruculuğu gedirdi.

Milli ideyanın mənfi nəticələrə səbəb olduğunu iddia edən tədqiqatçılara da təsadüf olunur. Rus tədqiqatçısı V.A.Tişkov belə iddia edir ki, milli ideyalar əsri olan XX əsr sona yetsə də millətlərin milli-mənəvi problemləri həll edilmədi, əvəzində, liberalizm cərəyanı hakim mövqeyə keçdi. Milli ideyadan miras qalan şey isə ayrı-ayrı milli dövlətlərin yaranması oldu.

Milli ideologiyanın qaynaqları - milli ideya və milli-mənəvi dəyərlər, türkçülük, azərbaycançılıq ideyaları milli ideologiyanın formalaşmasında zəmin rolu oynamışdır. Milli ideyalar xalqın özünüdərkində, milli mənlik şüurunda əsas amil olub milli mənəviyyatın formalaşmasına təsir edir, milli mənafe və maraqlara xidmət göstərir. Milli, sağlam təfəkkürə və ümumbəşəri dəyərlərə söykənən milli ideyalar azərbaycanlıların milli idealı olan milli dövlətçiliyin və milli birliyin əldə olunmasında mühüm rol oynamışdır. Milli ideyanın əsasında duran milli-mənəvi dəyərlər, etnofəlsəfi və etnomədəni ənənələr qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə olub bir-birilə qovuşur. Azərbaycan milli ideyasının mənbələrini maarifçilik, türkçülük, azərbaycançılıq, Şərq və Qərb dəyərlərinin sintezi “milli-mənəvi dəyərlər və sərvətlər sisteminin məcmsunu təşkil edir”. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda türkçülük, islamçılıq və müasirliyə əsaslanan milli ideya gerçəkləşdi.

Sovet dövründə də milli ideya və milli-mənəvi dəyərlər məhv edilmədi. Azərbaycanlıların milli-etnik nüvəsi möhkəmləndi, etnik, milli özünüdərk formalaşdı, vahid Azərbaycan milləti haqqında təsəvvür yarandı, Azərbaycan dövlətçiliyi, dili, təkrarolunmaz milli-mənəvi dəyərləri və mədəniyyəti formalaşdı.

1. Müstəqillik dövründə azərbaycançılıq milli ideyası milli-mənəvi dəyərlərlə qarşılıqlı əlaqədə olub millətin milli özünüdərki, milli şüuru, milli maraqları, milli ideologiyası, mənəvi və siyasi ideyalar axtarışı ilə bağlı olmuşdur.

2. Azərbaycan milli ideyası azərbaycançılıq milli ideologiyasına çevrilmişdir.

3. Milli ideologiya müstəqil, azad, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti qurmaq, milli birlik yaradan, müstəqilliyi formalaşdıran ideoloji sistemdir.

4. Xalqların milli, etnik, dini və sosial bərabərliyi ideyasından ibarət olan müstəqillik ideologiyası özündə azərbaycançılıq ideyaları, fikir və düşüncələri, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri birləşdirib, azərbaycançılıq ideologiyasına çevrilməkdədir.

5. Azərbaycanın suverenliyi milli prinsipə, varislik ənənələrinə, milli və özünəməxsus amilləri özündə birləşdirən azərbaycançılıq ideologiyasına əsaslanır.

6. Azərbaycançılıq ideologiyası dövlət atributlarını, ana dilini, milli-mənəvi dəyərləri, milli və ümumbəşəri cəhətləri özündə birləşdirərək maarifçilik vasitəsilə etiqad və inam, tarixi əsaslandırma, mütəşəkkillik və yeniliyə meyil normalarının tətbiqi deməkdir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 17 yanvar.- S. 10.