20 YANVAR - AZƏRBAYCAN XALQININ QƏHRƏMANLIQ SALNAMƏSİ

“Səs” qəzetində 20 yanvar faciəsinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirilib. Tədbirdə YAP Siyasi Şurasının üzvü, millət vəkili Aydın Mirzəzadə, YAP Siyasi Şurasının üzvü, YAP Qaradağ rayon təşkilatının sədri Aydın Hüseynov, HATM-in direktoru İldırım Məmmədov, “Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlı, siyasi elmlər doktoru, politoloq Cümşüd Nuriyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Geostrateji Araşdırmalar Mərkəzinin direktor müavini, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Elman Nəsirov, Vəhdət partiyasının sədri Tahir Kərimli, Azadlıq Hərəkatçıları Birliyinin sədri Təhmasib Novruzov, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının ədəbi hissə müdiri Rafiq Rəhimli, ADPU-nun Azərbaycan tarixi kafedrasının dosenti Firudin Cümşüdlü iştirak edirdilər.

(Əvvəli ötən sayımızda)

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- Tahir müəllim, həmin dövrdə 20 Yanvar faciəsinin qarşısını almaq olardımı?

Tahir Kərimli: “Sözsüz ki, istər o zamankı Azərbaycan rəhbərliyi, istərsə də Moskva rəhbərliyi 20 Yanvar faciəsinin baş verməsinin qarşısını almaq üçün müəyyən addımlar ata bilərdidər”

- 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı məsələyə keçməzdən öncə, bəzi maraqdoğurucu faktları qeyd etmək istərdim. Belə ki, 1732-ci ildə Səfəvi və Rusiya dövləti arasında Bakı xanlığının və Dağıstanın Rusiyanın tərkibinə keçməsi ilə bağlı müqavilə bağlandı. 1915-ci ildə rus qoşunları Təbrizi tutdu və 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrinə qədər ardıcıl olaraq digər proseslər baş verdi və diqqətçəkici məqam da ondan ibarətdir ki, bütün bu hadisələrin hər biri məhz 20 yanvar tarixinə təsadüf edir.

Verilən suala, cavab olaraq demək istərdim ki, hələ 1990-cı il yanvarın 19-u saat 19.25-də televiziyanın enerji bloku partladıldı. Televiziyanın enerji blokunu partlatmaqda məqsəd əhalini ölkədə baş verən proseslərdən, yəni informasiyadan məhrum etmək idi. Digər bir məsələ isə 19 yanvarda Mixail Qorbaçovun Azərbaycanda fövqəladə hadisə etməsi idi. Bu isə bir daha artıq 20 Yanvar faciəsinin baş verməsinə hazırlıq kimi qiymətləndirilir. Diqqət yetirsək görərik ki, fövqəladə hadisənin olması Azərbaycan xalqına zamanında çatdırılmayıb. Əgər elan olunsaydı, sözsüz ki, xalq əliyalın meydana çıxmazdı. Doğrudur, xalqımız inana bilmirdi ki, Moskva Azərbaycana qoşun yeridə bilər. Ancaq təəssüf ki, bu hadisə baş verdi. Sözsüz ki, istər o zamankı Azərbaycan, istərsə də Moskva rəhbərliyi 20 Yanvar faciəsinin baş verməsinin qarşısını almaq üçün müəyyən addımlar ata bilərdilər. Ancaq əvvəldə qeyd etdiyim kimi məhz Qorbaçov hadisənin baş verməsini artıq çoxdan müəyyən etmişdi. Mən o zaman İsmayıllı rayonunda xalq hakimi vəzifəsində çalışırdım. Həmin hadisələr ərəfəsi Bakıdan kömək etmək müraciəti ünvanlandı. Nəinki mən, eləcə də, respublikamızın bütün rayonlarından Bakıya axın başlandı. Hamı vətənini xilas etmək istəyi ilə Bakıya gəlirdi. Mənə elə gəlir ki, bu addım elə xalqımızın müstəqil olmaq istəyinin ilk işartıları idi. Hər yerdə xalq müstəqilliyə can atırdı. Cons Vikson hələ 30-cu ildə deyirdi ki, Azərbaycan xalqı müstəqil olmağa layiq xalqdır. 20-ci əsrin sonlarında müstəqillik uğrunda mübarizə respublikamızın hər yerində baş qaldırdı. O cümlədən, Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Lənkəranda və digər yerlərdə xalqın müstəqillik əldə etmək üçün ayağa qalxması artıq yüksək zirvəyə qalxmışdı. Doğrudur, həmin hadisələrə qədər müəyyən səhvlərimiz də olub. Belə ki, bu sahədə təcrübəsizliyimiz, Azərbaycan xalqının hərbdən yüz illər boyu kənar olması, boyundurqda yaşaması və s. bu proseslərin də həmin hadisələrin baş verməsində müəyyən təsiri olub. Ancaq çox qəribədir ki, Moskvada 20 Yanvarı faciəsini törədənlərə veteran statusu verirlər. Bu gün belə bir qanunun qəbul edilməsinə qarşı etiraz səsi qaldırılmalıdır. Ümumiyyətlə, rus dövləti ilə rus xalqını eyniləşdirmək lazım deyil. Çünki rus xalqının müəyyən hissəsi geniş ürəklidir. Ona görə də, həmin qərara qarşı onların da etirazını etməsini bildirməsi lazımdır. Sonda bir məsələyə də toxunmaq istərdim ki, istər əvvəlki, istərsə də 20 Yanvar hadisələrinin hamısında ermənilər iştirak edib. ABŞ Senatı və erməni konqresmenləri hətta Mixail Qorbaçova müraciət edərək, bildiriblər ki, erməniləri müdafiə edin, azərbaycanlıları isə cəzalandırın. Bütün bunların nəticəsi idi ki, Azərbaycanda 20 Yanvar faciəsi törədildi.

Akif Aşırlı: “Həmin ərəfədə Türkiyənin nüfuzlu “Hürriyyət” qəzeti qara rəngdə çıxdı”

- Mən bir mühüm məqama toxunmaq istərdim. Hadisələr baş verdikdən sonra ilk dəfə Azərbaycanla bir yerdə olduğunu elan edən qardaş Türkiyə dövləti oldu və həmin ərəfədə Türkiyənin nüfuzlu “Hürriyyət” qəzeti qara rəngdə çıxdı. Həmçinin, Türkiyənin şəhərlərində 20 Yanvar faciəsini törədənlərə qarşı kütləvi etiraz aksiyaları keçirildi. Bu isə bir daha Türkiyə xalqının, həqiqətən də, Azərbaycan xalqı ilə bir olmasının bariz nümunəsi idi.

Aydın Mirzəzadə: “...Ancaq Heydər Əliyev Qorbaçova bildirdi ki, o mitinqlərin səbəbi var”

- 1990-cı ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev müsahibəsinin birində belə bir maraqlı faktı qeyd edib. Belə ki, 20 Yanvara bir-iki gün qalmış M.Qorbaçov Heydər Əliyevə zəng edib və Ona təklif edib ki, Bakıya getsin, mitinqlərdə çıxış etsin və xalqı sakitləşməyə çağırsın. Ancaq Heydər Əliyev bildirdi ki, o mitinqlərin səbəbi var. Belə ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü pozulub, Dağlıq Qarabağ zorla Azərbaycandan qoparmağa cəhdlər göstərilir. Ona görə də, xalqı sakitləşdirmək yox, xalqı eşitmək lazımdır. Heydər Əliyev təklif edib ki, Qorbaçovla -SSRİ-nin rəhbəri ilə görüşüb, problemin kökü, həlli ilə bağlı öz fikirlərini ona çatdırsın. Qorbaçov isə bu təklifi qəbul etməyib. Göründüyü kimi, bunun özü bir daha göstərir ki, şəxsən Qorbaçov problemin həllində maraqlı olmayıb və onlar Heydər Əliyevi Bakıya getməyi xahiş etməklə heç də Heydər Əliyevin nüfuzunu qaldırmaqda maraqlı olmayıblar. Çünki bilirdilər ki, Heydər Əliyev xalqla birlikdədir. Xalq Heydər Əliyevin hər sözünü, hər kəlməsini özü üçün çıxış yolu hesab edirdi və bu təklifi etməklə onlar xalqla Heydər Əliyevi üz-üzə qoymaq istəyirdilər. Ancaq bu, onların istədiyi kimi olmadı. Əgər Qorbaçovun 6 illik hakimiyyəti dövründə verdiyi müsahibələrinə diqqət yetirsək, bir dəfə də olsun belə 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı fikirlər söyləmədiyini görmək olar. Həmişə də, bu və ya digər suallarından birmənalı şəkildə uzaqlaşıb. Bütün bunlar isə bir daha 20 Yanvar faciəsinin törədilməsində SSRİ rəhbərliyi, o cümlədən, M.Qorbaçovun birbaşa marağı olduğunu göstərir.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

-Cümşüd müəllim, Bakıya yeridilən və “dikiy” adlandırılan alayda saqqallı ermənilər çoxluq təşkil edirdi. Sizcə, bunların arxasında daha hansı qaranlıq məqamlar dayanmışdır?

Cümşüd Nuriyev: “AXC-nin üzvləri bu gün özlərini bu hadisədə günahsız kimi qələmə verirlər və xalqın azadlığı uğrunda mübarizədə özlərini xalqın “xilaskarı” adlandırırlar. Bəs nə əcəb həmin hadisələr zamanı onlardan bir nəfərin də olsun burnu qanamadı? “Səs” qəzetinin də atdığı böyük addım ondan ibarətdir ki, belə dəyirmi masalar vasitəsi ilə bir çox açılmayan həqiqətlər üzə çıxır “

- Əvvəlcə bir məsələyə aydınlıq gətirmək istərdim ki, 20 Yanvar faciəsi SSRİ-nin bir layihəsi idi. ABŞ başda olmaqla əsas layihə- də SSRİ imperiyasını dağıtmaq məsələsi dururdu və bu layihənin tərkib hissəsində Azərbaycanda bu hadisəni həyata keçirmək dururdu. Çünki Azərbaycan həm intellektual potensialına görə, həm əhalisinin daha qabiliyyətli olmasına və eyni zamanda, islam faktorunun qabardılmasının çox asan olmasına görə, bu ölkədə bu layihəni həyata keçirmək məqsədəuyğun sayılırdı. Həmçinin, bu hadisənin baş verməsində Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin günahı çoxdur. Doğrudur, onlar bunu danırlar. Ancaq bunu faktlar da təsdiqləyir. Necə olur ki, 11 yanvarda Lənkəranda hakimiyyət devrildi və Əlikram Hümbətovun əlində Bakıda olan ermənilərin siyahısı var idi? Sual oluna bilər ki, bu siyahını Ə.Hümbətov necə əldə edib? İkincisi, Milli Müdafiə Şurasının yaranmasında məqsəd nə idi? Üçüncüsü, nəyə görə, 1988-ci ildə həbs olunanlar 20 Yanvar faciəsindən sonra həbsdən azad olundular? Həmçinin, bütün bunlarla yanaşı, AXC-nin üzvləri bu gün özlərini bu hadisədə günahsız kimi qələmə verirlər və xalqın azadlığı uğrunda mübarizədə özlərini xalqın “xilaskarı” adlandırırlarsa, bəs nə əcəb həmin hadisələr zamanı onlardan bir nəfər də olsun burnu qanamadı? O vaxta qədər Azərbaycanın milli-azadlıq hərəkatı statusu aldı. Bu status o vaxt olur ki, orada qan tökülsün, milli qarşıdurma olsun. 20 Yanvarda tökülən qanlar Azərbaycanın milli-azadlıq hərəkatına həmin statusu verdi. Biz onlara və onların ruhu qarşısında həmişə borcluyuq. Burada azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirildi. Peyğəmbər (ə.s.) deyirdi ki, həqiqəti danmaq imansızlıqdır, yarımhəqiqəti danmaq isə vicdansızlıqdır. Ona görə də, bu gün özlərini “xilaskar” adlandıranlar heç olmasa, vicdansızlıq etməsinlər, həqiqəti açıq desinlər. “Səs” qəzetinin də atdığı böyük addım ondan ibarətdir ki, belə dəyirmi masalar vasitəsi ilə bir çox açılmayan həqiqətlər üzə çıxır.

Burada qeyd olundu ki, İsa Qəmbərov SSRİ DTK agenti olub. Ancaq bu, təzə xəbər deyil. Yaxşı olardı ki, AXC-nin digər üzvlərinin də hansı “əqidədə” olduqları açıq-aydın deyilsin. 20 Yanvar faciəsi ilə çox pərdəarxası məqamlar var. Onlar xalqa açıqlanmalıdır. Mən də 20 Yanvar faciəsinin qurbanları qarşısında baş əyirəm. Çünki bu tarix Azərbaycanın şərəfli tarixidir. Bir təklif də irəli sürərdim ki, bu gün 20 Yanvar faciəsi tarixçilərimiz tərəfindən geniş şəkildə araşdırmalı, bir çox həqiqətlər üzə çıxmalıdır.

Aydın Mirzəzadə: “Sevindirici haldır ki, “Səs” qəzeti hər dəfə keçirdiyi dəyirmi masada günün nəbzini tutmağa çalışır”

- Burada çox fikirlər səsləndi, təkliflər irəli sürüldü. Sevindirici haldır ki, “Səs” qəzeti hər dəfə keçirdiyi dəyirmi masada günün nəbzini tutmağa çalışır. Bugünkü mövzuda 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı olan mövzudur. Qeyd edim ki, faciə ilə bağlı istər yazıçılarımız əsərlər, poemalar yazmış, tarixçilərimiz də geniş araşdırmalar aparmışlar. Arzu edərdik ki, bu proses daha geniş şəkildə davam etsin və hər bir Azərbaycan vətəndaşı tövsiyə və təkliflərindən bəhrələnsinlər.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- Elman müəllim, imperiya hesab edirdi ki, 20 Yanvar faciəsini törətməklə, Azərbaycan xalqının milli mübarizə əzmini qıracaq. Amma bu faciə xalqımızın daha sıx birləşməsinə, müstəqillik uğrunda mübarizəsinin daha da genişlənməsinə təkan oldu. Bu nöqteyi-nəzərdən 20 Yanvar faciəsini qəhrəmanlıq və mübarizə günü kimi hesab etmək mümkündürmü?

Elman Nəsirov: “20 Yanvar hadisəsi düşünülmüş, məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş, Azərbaycana, ümumiyyətlə, bütün bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş bir qanlı cinayət idi”

- Mənə elə gəlir ki, 20 Yanvarda baş vermiş bütün gizli detalların açılması ilə bağlı hələ uzun illər işlər aparılacaq. Ruslar yazırlar ki, Almaniyanın birləşdirilməsi ilə bağlı Helmut Kol tələsirdi. Amma Qorbaçov ondan da çox tələsirdi. Yəni bu fikrin mahiyyəti hələ 50 ildən sonra bilinəcək. O zaman bəlli olacaq ki, nə demək istəyirlər. Hesab edirəm ki, 20 Yanvar hadisəsi baş veribsə, demək bu kimlərəsə lazım imiş. Ümumiyyətlə, tarixi hadisələrdə təsadüfi hadisələr baş vermir. 20 Yanvar hadisəsi düşünülmüş, məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş Azərbaycana, ümumiyyətlə, bütün bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş bir qanlı cinayətdir. İstənilən hadisənin baş verməsindən əvvəl həmin hadisənin simptomları üzə çıxır. 1990-cı ildə baş verən hadisələrin artıq 1987-ci ildə ən böyük simptomu olub. Belə ki, Heydər Əliyev Siyasi Bürodan uzaqlaşdırıldı. Bu həyata keçirmək istədikləri layihənin ən böyük tərkib hissəsi idi. 1987-cı ilin noyabr ayında Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri Aqanbekyanın Fransanın “Humanite” qəzetində verdiyi müsahibədə bildirilirdi ki, “Dağlıq Qarabağ ərazisi iqtisadi baxımdan daha çox Ermənistana bağlıdır, nəinki Azərbaycana. Biz də (yəni Sovet İttifaqında yaşayan ermənilər.-R.K.R.N.) yenidənqurma, demokratiya proseslərindən istifadə edərək, yenilik istəyirik. Bu məsələyə biz yenidən baxacağıq.”

Məlumdur ki, dövləti təmsil edən yüksək vəzifəli şəxsin xarici ölkənin mətbuatına müsahibə verəndə onun müsahibəsi şəxsən onun fikri sayılmır. Bu, dövlətin, yəni müsahibə verdiyi dövlətin fikri sayılır. Artıq bu fikirlə bir daha bildirilirdi ki, Dağlıq Qarabağ alınıb Ermənistana verilməlidir. Məlum olduğu kimi, 1994-cü il yanvar ayının 5-də Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycanda ikinci dəfə siyasi hakimiyyətdə olarkən 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı Sərəncam verdi. 1988-ci il fevral ayının 11-də Aqanbekyan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindən 9 nəfər ermənini qəbul edərkən, həmin ermənilər Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılması mümkündürmü, bunu nə dərəcədə etmək olarmı sualına Aqambekyan cavab verir ki, gedin fəaliyyət göstərin. Beləliklə də, həmin hadisədən 9 gün sonra 1988-ci il fevralın 20-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycanın tərkibindən ayrılması ilə bağlı qərar qəbul olunub. 1990-cı ilin yanvar ayında Ermənistan Ali Soveti həmin il üçün ölkənin iqtisadi inkişaf planı hazırlayıb və Dağlıq Qarabağ bu planın əsas inkişaf istiqaməti hesab olunub. 20 Yanvar faciəsinin başlanmasında sadalanan bu hadisələr dayanır. Digər bir amil isə Azərbaycanın daxilində olan, daha dəqiq desək, AXC-nin olması idi ki, onların davranışı qoşunun yeridilməsi üçün imkanlar yaratdı. Sonda onu qeyd etmək istəyirəm ki, baş verən bu faciə planlı şəkildə həyata keçirildi. Birbaşa bu ermənilərin Dağlıq Qarabağ iddiası ilə bağlıdır. Həmçinin, daxili faktorların dəstək olması prosesin baş verməsinə gətirib çıxartdı.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- Rafiq müəllim, 20 Yanvar ərəfəsi televiziya blokunun partladılması həyata keçirildi. Blokun partladılması ilə əlaqədar Moskva ilə yanaşı, öz içimizdən olan azərbaycanlılarda iştirak etmişdimi?

Rafiq Rəhimli: “Həmin axşam 4 nəfər maskalı insanlar şirkətə daxil olaraq enerji blokunun əsas xətlərini taparaq əlaqələri kəsdilər və bokun sıradan çıxmasına nail oldular”

- Bu hadisənin başlanmasında əsas məqsəd Azərbaycanı blokadaya almaq və informasiyanın Azərbaycandan kənara çıxmasının qarşısını almaq idi. Elə həmin gecə ilk hücumları televiziya şirkəti oldu. Həmin axşam 4 nəfər maskalı insanlar şirkətə daxil olaraq enerji blokunun əsas xətlərini taparaq əlaqələri kəsdilər və bokun sıradan çıxmasına nail oldular. Həmin gecə bizim işçiləri hər şeydən məhrum etdilər və imkan vermədilər ki, hərəkət edək. Beləliklə də, ölkədə baş verən hadisələrin xalqa çatdırılmasının qarşısı alındı. Partlayışdan sonra yanvarın 20-də keçmiş Ali Sovetin sədri Elmira Qafarovanın bəyanatı oldu və həmin bəyanat 22 yanvarda radio vasitəsilə ictimaiyyətə çatdırıldı. Həmin vaxtlarda bizim efirə çıxmağımıza hər hansı bir informasiya verməyimizə imkan verilmirdi.

“Səs” qəzetinin əməkdaşı:

- Firudin müəllim, 20 Yanvar faciəsini həm də o vaxtkı hakimiyyətin - Əbdürrəhman Vəzirovun və Ayaz Mütəllibovun Moskvaya sədaqəti kimi qəbul etmək olarmı?

Firudin Cümşüdlü: “Ə.Vəzirov, istərsə də, A.Mütəllibov Moskvaya sədaqətini nümayiş etdirmək üçün SSRİ-nin silahlı hərbi ordusunun Azərbaycan xalqını soyqırım etməsinə imkan verdi”

- 20 Yanvar faciəsi başlamazdan əvvəl ölkədə müəyyən gərginlik yaşanırdı. Həmin dövrlərdə AXC hərəkatında olanların bir çoxu camaata müraciət edərək, onlara bildirdilər ki, siz həmin meydanlardan geri çəkilməyin, ayağa qalxın sizə silah-sursat gətiriləcək. Ancaq hadisələr baş verəndə bu adamların heç birinin nə yaxınları, nə də özləri zərrə qədər zərər çəkmədilər. Belə bir vəziyyət Azərbaycana yeridilən silahlı qüvvələr üçün əlverişli şərait yaratdı və onlar əliyalın insanlara atəş açdılar. Həmin anda ölkənin rəhbərliyinin hərəkət etməsi də böyük irəliləyiş olardı. Ancaq sizin dediyiniz kimi istər Ə.Vəzirov, istərsə də A.Mütəllibov Moskvaya sədaqətini nümayiş etdirmək üçün SSRİ-nin silahlı hərbi ordusunun Azərbaycan xalqını soyqırımına məruz qoymasına imkan verdi. Həmin vaxtlarda A.Mütəllibov Bakıda Qorbaçova özünün sadiqliyini nümayiş etdirməklə, onun əmrini gözlədi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, əliyalın xalq öz torpağı uğrunda heç bir silaha, təzyiqə baxmayaraq ayağa qalxmağa qadir olduqlarını nümayiş etdirdi. Bu gün 20 Yanvar faciəsindən 22 il vaxt ötsə də, müstəqilliyimiz uğrunda öz canlarından keçən oğul və qızlarımız hər zaman xalqının qəlbində əbədi yaşayacaq və inanıram ki, onların haqsız tökülən qanı yerdə qalmayacaq. Günahkarlar cəzalandırılacaq.

Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin!

RƏFİQƏ KAMALQIZI,

RÖVŞƏN NURƏDDİNOĞLU

Səs.- 2012.- 20 yanvar.-S. 8-9.