Azərbaycançılıq və türkçülüyün qarşılıqlı münasibətləri

Bu dövrdə azərbaycançılıq ideologiyasının əsasında vətən əxlaqı, vətənçilik duyğusu durur. Azərbaycan xalqının vətən əxlaqı, vahid dövlətçilik şüuru uğrunda, vətənin işğalı və şəxsiyyət azadlığı uğrunda mübarizəsində ümummilli ideya və ideologiyalar həlledici rol oynayırdı.

Azərbaycanın Cənuba və Şimala, xanlıqlara parçalanması, vahid milli şüurun və milli ideologiyanın təşəkkülünə əngəl oldu. Azərbaycançılıq ideologiyası bu dövrdə Şərq və Qərb dəyərlərinin sintez şəklində təzahür etdi. Ənənəvi Şərq ideologiyalarından gələn nur, ürfan, kamal zəka, bəşərilik və maarifçiliyin üzvi vəhdətindən ibarət olan Azərbaycan ideologiyası türkçülük, islamçılıq, avropaçılıq və azərbaycançılıqla qovuşdu. Bu dövrün ideologiyasında cəmiyyət, insan, mənəviyyat, milli-mənəvi dəyərlər ön plana çəkildi. XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən ideoloqların yaradıcılıqları sayəsində milli ideologiya formalaşdı. XIX əsrdə iki böyük türkçü M.F.Axundzadə və İsmayıl bəy Qaspiralı öz “Tərcüman”ı ilə türkçülüyü təbliğ edir, XX əsrin əvvəllərində isə Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu və Ə.Topçubaşov uzun illər boyu hakim olan sünnilik və şiəlik anlaşılmazlıqlarını ortadan qaldıraraq, türkçülük və islamçılıq fikirləri ətrafında bütün azərbaycanlıları toplamağa çalışdılar. Onların hər birinin yaradıcılığında milli azadlıq uğrunda imperiyaya qarşı mübarizə aparıcı yer tuturdu. Əlbəttə, dünyada bənzəri olmayan imperiya senzurasını aşıb, birbaşa milli-azadlıq ideyasını təbliğ etmək qeyri-mümkün idi. Ona görə də, qeyd etdiyimiz ziyalıların əksəriyyətinin əsərlərində azərbaycançılıq ideyaları önə çəkilirdi. Ə.Ağaoğlu xalqı islam ideyaları ətrafında cəmləşdırməkdən tutmuş milli olmağa qədər bütün üsulları məqbul sayırdı. Ə.Hüseynzadə türk dünyası ideyasında azərbaycanlıların köklərini araşdırırdı.

Ə.Hüseynzadənin nəşr etdirdiyi “Fyuzat”ın təbliğ etdiyi ideyalar arasında türkçülük və azərbaycançılıq əsas yer tutdu ki, bu axtarış meyilləri də sonrakı illərdə daha geniş və çoxplanlı şəkildə inkişaf etdirilmişdir.

XX əsrin əvvəllərində milli ideyanın milli ideologiyaya çevrilməsində mühüm rol oynayan türkçülük və islamçılıq, müasirliklə yanaşı, azərbaycançılıq ideyasını da irəli sürən iki böyük şəxsiyyət C.Məmmədquluzadə və M.Ə.Rəsulzadə idi.

C.Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalında və öz əsərlərində azərbaycançılığı vəcdlə təbliğ edirdi. Kökü uzun əsrlərdən gələn azərbaycançılıq ideyalarının XX əsrin əvvəllərində yeni təkanla üzə çıxması “Molla Nəsrəddin”in fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Türkçülük hazırkı elmi-nəzəri ədəbiyyatda bir neçə cür təsvir olunur: 1) Türkçülük maarifçilik hərəkatı kimi meydana gəlmiş və kultural məna kəsb etmişdi: yəni türk xalqlarının və qövmlərinin dil və mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək, onlar arasında elmi və mədəniyyəti yaymaq; 2) türkçülük-etnik milli hərəkat kimi, yəni: türk milli kimliyinin dərk olunması, türklərin bir millət və irq olaraq özünütəsdiqi; 3) türkçülük sosial-siyasi bir hərəkat kimi, yəni: türklərin milli azadlıq hərəkatı nəticəsində müstəqil siyasi bir varlıq olduğunu sübut etmək, “Turan” adlı məmləkətdə birləşərək, Avropanın və Rusiyanın, ermənilərin və farsların təcavüzünə qarşı güclü bir siyasi qüvvə kimi davam gətirmək. Bu sonuncunun tarixi nisbətən gəncdir və türkçülük burada özünü artıq ideologiya kimi göstərir. Çünki onun ilk prinsipləri artıq “üç tərzi siyasət” şüarında (dildə birlik, fikirdə birlik, əməldə birlik) kifayət qədər aydın şəkildə özünü göstərir. Buna əsaslanaraq “Türkləşmək, islamlaşmaq və yeniləşmək” konsepsiyası ortaya atılır. Bunlar türkizm ideologiyasının təməl prinsiplərinə çevrilir.

Türkçülük harada yaranmışdır? Bu barədə də alimlər arasında yekdil bir fikir yoxdur. Meydanda olan mülahizələrə qısaca da olsa, nəzər salaq: 1). Türkçülüyün ilk elmi-nəzəri qaynaqları Avropada yaranmışdır. 2). Türkçülük Rusiyada yaranmışdır. Türklərin ən çox istismara və təzyiqlərə məruz qaldığı ölkə məhz Rusiya imperiyası idi. Ona görə də, türkçülük ideya-siyasi bir cərəyan kimi məhz Rusiyada əzilən kütlənin ideologiyası kimi meydana gəlməli idi. İkinci bir tərəfdən tatarların və azərbaycanlıların milli burjuaziyaları formalaşmışdı, onlar öz sənətlərinin həqiqi sahibləri olmaq əzmində idilər. Türkçülər elə zənn edirdilər ki, Rusiya imperiyası çökərsə, Türkiyənin Turana çevrilməsi yolunda başlıca maneə aradan qalxacaq. Türklərin bir qismi hətta belə bir şüar da ortaya atmışdılar: Rusiya viran olacaq, Türkiyə Turan olacaq!

Türklərin bu niyyəti bolşevikləri də ciddi narahat etmiş və ona görə də, onlar türkçülüyə mürtəcelik damğasını yapışdırmışdılar. Çar xəfiyyələri tərəfindən daim izlənilən türk ziyalıları öz milli-müstəqillik hərəkatlarını da daim gizli saxlamağa çalışmış, onu Rusiya müsəlmanlarının milli-mədəni muxtariyyət hərəkatı kimi qələmə verməyə məcbur olunmuşlar. İsmayıl bəy Qaspıralı “Tərcüman” (1881), Yusif Axçura oğlu “Türk” (1904), Əlibəy Hüseynzadə “Fyuzat” (1906) cəridələrilə, ƏAğaoğlu özünün “Difai” təşkilatı ilə xalqın milli şüurunu oyatmağa, onlarda siyasi-ideoloji dünyagörüşünün yaranıb formalaşmasına çalışırdılar. Rusiyanın türkləri öz mübarizələrində daha ardıcıl, daha qətiyyətli idilər, onlar hətta çara qarşı müəyyən tələblər də irəli sürürdülər. M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, C.Məmmədquluzadə kimi yeni fikirli ziyalılar və bütövlükdə, “Əkinçi”çilər və “Molla Nəsrəddin”çilər türkçülüyü və maarifçiliyi yeni mərhələyə çatdırdılar. Onların dil və mədəniyyət sahəsində həyata keçirdikləri tədbirləri siyasi türkçülük üçün də yaşıl işıq yandırdı və M.Ə.Rəsulzadə, Ə.B.Topçubaşov, F.Nemanzadə, F.X.Xoyski kimi millət fədailərini yetirdi. Onların gərgin əməyi sayəsində XX əsrin əvvəllərində İslam-Türk dünyasında parlament tipli ilk respublika yarandı. Milli mətbuatın əsası qoyuldu. Milli dildə ilk dəfə olaraq, universitet yaradıldı. Azərbaycan xalqı türk xalqları arasında elm və mədəniyyətin, siyasi-milli şüurun ilk daşıyıcılarından birinə çevrildi.

Onu da deyək ki, bu milli hərəkat sovet dövründə də cəsarətlə irəlilədi, amma 30-cu illərdə bolşeviklərin və xüsusən, Stalin-Beriya güruhunun həyata keçirdiyi qanlı terror aktları nəticəsində zəifləməyə başladı. Onu da unutmaq olmaz ki, türklərin bütün milli hərəkatları və ideyaları həmişə ermənilərin ardıcıl həmlələrinə məruz qalmışdır.

3). Nəhayət, türkçülük Türkiyədə yaranmışdır. Türkçülüyün görkəmli ideoloqlarının biri Ziya Göyalp yazır: “Turan” və ya “turlar”, “türklər” - bu bütün türkləri birləşdirən ümumi bir addır. “Turan” sözündən özündə bütün türk tayfalarını birləşdirən Böyük Türküstana münasibətdə istifadə etmək olar... Turan - bu, bütün türklərin ümumi adıdır. Bununla birlikdə o yazır ki, “panturanizm” - utopiyadır. “Turan” - bu, keçmişdə və ola bilsin ki, gələcəkdə də bütün türklərin böyük vətənidir. Turanlılar - bu, yalnız türk dilində danışan xalqlardır. Bəs türkçülük nədir? Ziya Göyalp ona aşağıdakı anlaşmanı verir: “Türkçülük - türk xalqlarının yüksəlişini bildirən bir məfhumdur.

Bunun dərk edilməsində o, 3 elemeti ayırır:

1. Türkçülük;

2. Oğuzçuluq və ya Türkmənçilik;

3. Turançılıq. Turançılığa o, türkçülüyün uzaq, keçmiş idealı kimi baxır.

Azərbaycançılığı mədəniyyət və mənəviyyatla bağlayan ziyalılardan biri də Y.V.Çəmənzəminlidir. Azərbaycan dövlətçiliyinin mövcudluğu üçün üç amilin - torpaq, millət və hakimiyyətin zəruriliyini göstərən Y.V.Çəmənzəminli “Azərbaycan”, “azərbaycançılıq”, “türkçülük” və milli-mənəvi dəyərlərin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsini önə çəkmişdir. Onun fikrincə, bunlar milli istiqlalı qüvvətləndirən cəhətlərdir. O, azərbaycançılığı vətəndaşlıq mövqeyi, vətənpərvərlik duyğuları ilə qovuşdururdu.

Azərbaycançılıq, türkçülük milli ləyaqət və dövlətçiliklə sıx bağlıdır. Milli ləyaqəti millətin ləyaqətli həyatı, onun hər bir nümayəndəsinin şüurunda və psixologiyasında öz millətinin keçmişi, bu günü və gələcəyi barədə hərtərəfli və dərindən mənimsədiyi, dərk etdiyi, duyub yaşadığı, həmçinin, öz xalqının tarixi və mədəniyyətinin, keçmiş nəsillərin və müasirlərin sosial-siyasi təcrübəsinin şəxsiyyətin mənəvi-əxlaqi dayağı olması haqqında təsəvvürlərlə mövcudluğu kimi səciyyələndirirlər.

N.Şəmsizadə vətənçiliyi, türkçülüyü, islamçılığı və xalqçılığı azərbaycançılıq ideologiyasının dayaqları hesab edir. O da bütün azərbaycanlıların ümumi azərbaycançılıq-dövlətçilik ideologiyası ətrafında birləşməsi tərəfdarı kimi çıxış edir: “Vətənçilik - bütün xalqlar və etnik qrupların demokratik birliyinin, türkçülük - dövlət siyasətinin, islamçılıq - inam, iman və əxlaqımızın təməli, şərqçiliyin bağlantısı və rəmzidir...

Azərbaycançılığın əsasında ittihadçılıq dayanır. İttihadımızın əsas bağlantıları bunlardır: gendaşlıq (qandaşlıq) və dindaşlıq. Bunlar azərbaycançılığın əsas prinsipində - vətəndaşlıqda birləşir. Müəllif çox doğru olaraq dindaşlığı ittihadçılılıq və vətəndaşlıqda əsas bağlantı olduğunu qeyd edir. O, dini birlik forması və ideoloji inam forması kimi qəbul etdiyi ümmətçiliyin Şərqdə hətta dövlət təşkil etmək qüdrətinə malik olduğunu nəzərə çatdırmaqla, azərbaycançılığın ideoloji əsaslarından olan ümmətçiliyin ən möhkəm və etibarlı birlik olan əxlaqi birliyin, cəmiyyətin mənəvi kimliyinin təminatçısı fikrini də irəli sürür.

Dövlətçilik milli ideologiya ilə birlikdə daha güclü, daha qüdrətli təsir vasitəsi olur. Dövlət sistemi milli ideologiyanı həyata keçirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edir. Dövlət siyasi-mənəvi amillə, əxlaqla birləşməlidir. Dövlət cəmiyyətin əxlaqını qoruyub inkişaf etdirmək vasitəsidir.

Xalqçılıq - milli məhdudluğa yol verilməməsi, milli mənafe ilə xalq mənafeyinin vəhdətidir. Cəmiyyəti dövlət ictimai ədalət əsasında idarə etməlidir.

Türkçülüyə, islami dəyərlərə və müasirliyə söykənən azərbaycançılıq ideologiyası milli şüurun müasir yönümündə mühüm rol oynayır.

Müasir Azərbaycan şəraitində Azərbaycan ideologiyası Azərbaycan dövlətçiliyinin, ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin, burada yaşayan xalqların qardaşlığı və həmrəyliyinin daşıyıcısı kimi çıxış edir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 27 yanvar.- S. 10.