Azərbaycan regional və dünya ölkələrinin Avrasiyaya inteqrasiyası

Müasir dövrdə geosiyasət xalqların, dövlətlərin və regionların inkişafında əsas faktorlardan birinə çevrilib. Çünki istənilən dövlətin, xalqın taleyi, müxtəlif coğrafi amillər və geosiyasi güc mərkəzlərinin bu məkanda tutduğu mövqe, atdığı addımlar və yeritdiyi siyasətdən asılıdır. Azərbaycanın yerləşdiyi region dünya düzümünün formalaşmasına təsir göstərmək gücündə olan geosiyasi məkandır. Bu baxımdan, dünyanın ən həssas regionlanndan sayılan Qafqaz və Xəzər hövzəsində cərəyan edən hadisələri yalnız dünyada gedən proseslər və regionda mənafeyi olan mərkəzlərin marağı çərçivəsində deyil, həm də əsrlər boyu burada gedən geosiyasi proseslər prizmasından təhlil etmək doğru olardı.

Əli Həsənovun fikrincə, Azərbaycanın xarici siyasət istiqamətləri və prioritetləri sırasında Avropa ilə Asiyanın qovşağında yerləşən və şərti olaraq Avrasiya adlandırılan subregion ölkələri ilə münasibətlər həmişə xüsusi yer tutub. Azərbaycanın özü də bu bölgə ölkələri sırasına daxil olduğundan, onun həm daxili, həm də xarici vəziyyəti daim bu regionda baş verən hadisələrdən, region dövlətləri arasındakı münasibətlərdən, onların üst-üstə düşən və kəsişən maraqlarından, eyni zamanda, dünyanın aparıcı dövlətlərinin bu subregionda həyata keçirdiyi transmilli siyasətdən asılı olaraq dəyişmişdir.

Avrasiya geostrateji və geosiyasi əhəmiyyətinə görə dünyanın bürün aparıcı dövlətlərinin, qloballaşma və inteqrasiya mərkəzlərinin, beynəlxalq və regional təşkilatların diqqətini daim öziinə cəlb etmişdir. Bu bölgənin:

1. Avropa ilə Asiyanın qovşağında yerləşməsi onu dünyanın əsas nəqliyyat-kommunikasiya (su, quru və hava) dəhlizi kimi tanıtmış və transmilli bir faktora çevirmişdir;

2. Ərazi xarakteristikası (təbii xammal mənbələri ilə zənginliyi, mühüm geostrateji əraziləri), əmək resurslarının potensialı (ucuz işçi qüvvəsi, istehsalat, satış bazaları imkanlarının genişliyi, transmilli inkişafa meyilliliyi və s.), dünya enerji və xammal ehtiyatlarının böyük qisminə malik olması və s. onun transmilli geostrateji əhəmiyyətini artırmışdır.

Hər iki faktor, eyni zamanda, beynəlxalq sülh, təhlükəsizlik üçün kəsb etdiyi əhəmiyyət də nəzərə alınmaqla, bu bölgəni dünya siyasətinin mərkəzinə çıxarmışdır. Bu da müvafiq olaraq, ABŞ və onun Avropa müttəfiqlərini (NATO, Avropa İttifaqı və s.), Cənub-Şərqi Asiyanın Çin, Yaponiya, Cənubi Asiyanın Pakistan və Hindistan, regionun Rusiya, İran, Türkiyə kimi böyük dövlətlərini bu bölgədə öz siyasətini yürütməyə sövq etmişdir.

Avrasiya beynəlxalq əhəmiyyəti ilə yanaşı, həm də region xalqlarının yaşadığı, region ölkələrinin mövcud olduğu konkret bir məkandır. Hər bir Avrasiya ölkəsi böyüklüyündən və kiçikliyindən asılı olmayaraq, bölgədə öz milli marağını təmin etmək məqsədilə məxsusi xarici siyasət yürüdür, dünya və region dövlətləri ilə münasibət qurur, iqtisadi, siyasi, hərbi, mədəni bloklar yaradır, transmilli və regional inteqrasiya və başqa proseslərdə iştirak edir. Bu anlamda onlar bəzən bir-biri və regionda marağı olan digər böyük dövlətlərlə toqquşur, münaqişəyə girir ki, bu da regionda qruplaşmalara, qarşıdurmalara və subregional bloklaşmalara şərait yaradır.

Ə.Həsənov yazır: "Avrasiya regionunda dövlətlərarası və beynəlxalq münasibətlər bir neçə istiqamət üzrə cərəyan edir:

1. Regionun böyük dövlətlərinin ayrı-ayrılıqda təzahür edən milli maraqları (iddiaları). Bu dövlətlərə Rusiyanı, Çini, İranı və Türkiyəni aid etmək olar.

2. Dünyanın digər böyük dövlətləri və yaxud birliklərinin maraqları. Bunların sırasına ABŞ, Avropa İttifaqı və onun bəzi üzv dövlətlərini (İngiltərə, Fransa, Almaniya) və Yaponiyanı aid etmək olar.

3. Regionun mühüm geosiyasi və geostrateji əhəmiyyət kəsb edən dövlətlərinin məxsusi mənafeləri və partnyorlarının maraqları (Ukrayna, Azərbaycan, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkisitan və s.).

4. Regionun böyük dövlətləri və regionda marağı olan dünyanın güc mərkəzlərinin münasibətləri.

5. Regionun kiçik dövlətlərinin (xüsusən, geostrateji əhəmiyyət kəsb edən ölkələrin) dünyanın güc mərkəzləri ilə münasibətləri.

6. Regionun böyük dövlətlərinin bir-biri ilə münasibətləri və s."

Avrasiyanın geostrateji vəziyyəti və dövlətlərarası münasibətlərin indiki xarakteri 1991-ci ildə SSRİ dağılandan və postsovet respublikaları beynəlxalq münasibətlərin müstəqil subyektinə çevriləndən sonra formalaşmışdır. O zamana qədər bu region əsasən SSRİ-nin tam təsiri altında idi. ABŞ və NATO ölkələri Türkiyə vasitəsilə regionda öz maraqlarını reallaşdırmağa çalışsalar da, ciddi bir müvəffəqiyyət qazana bilmirdilər. Regionun Çin, İran kimi ölkələri öz Avrasiya siyasətlərini SSRİ ilə razılaşdırılmış şəkildə həyata keçirir və demək olar ki, müstəqil faktor kimi çıxış etmirdilər.

SSRİ dağılarkən yeni müstəqil dövlətlərin sərhədləri müttəfiq respublikaların keçmiş əraziləri çərçivəsində olduğu kimi saxlanıldı. Baxmayaraq ki, bu respublikalar SSRİ tərkibində vahid təsərrüfat sistemi yaratmışdı (qarışıq ailələr, gömrük-sərhəd sisteminin yoxluğu, təsərrüfat-istehsalat bağlılığı, nəqliyyat kommunikasiyanın vahid sistemi və s.), müstəqillik illərində bütün bu əlaqələr dağıldı və milli sərhədlər çərçivəsində yenidən təşkil edildi. Keçmiş respublikalar vahid SSRİ tərkibində müəyyən edilmiş əraziləri ilə birlikdə ayrılsalar da, bəzi münaqişələrdən qaçmaq mümkün olmadı. Belə münaqişələrdən Rusiya və Ukrayna (Krım məsələsi), Rusiya-Qazaxıstan (Qazaxıstanın ruslar yaşayan beş şimal vilayəti), Rusiyanın daxilində milli azlıqların ərazi və müstəqillik iddiaları (Tatarıstan, Çeçenistan və s.), Rusiya-Moldova (Dnestryanı vilayət məsələsi), Rusiya-Baltikyanı dövlətlər (Estoniya, Litva və Latviya ilə münaqişələr), Azərbaycan-Ermənistan (Dağlıq Qarabağ problemi), Gürcüstanın daxilində (Abxaziya, Cənubi Osetiya və s.) yaşanan ərazi iddialarını göstərmək olar.

Bundan başqa, Xəzər dənizinin bölüşdürülməsi və milli sektorların sərhədlərinin müəyyən edilməsində dörd postsovet respublikası (Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan) öz aralarında və İranla bəzi fikir ayrılıqları nəticəsində münaqişəli vəziyyətlə üzləşdilər. Əslində, postsovet ölkələri SSRİ-nin daxili və xarici mülkiyyətinin, xarici borcları və öhdəliklərinin bölüşdürülməsində də çox ciddi çətinlikləri dəf etməli oldular.

Ə.Həsənov göstərir ki, Rusiya başda olmaqla bəzi postsovet respublikaları bu problemləri aradan qaldırmaq, keçmiş əlaqələrin pozulmasının qarşısını almaq üçün 1991-ci ildə Müstəqil Dövlətlər Birliyi adlanan regional qurum yaratdılar. Əlbəttə, MDB-nin yaranmasını postsovet ölkələri arasında yeni formalı inteqrasiya kimi də, əksinə, dezinteqrasiyaya xidmət edəcək birlik kimi də dəyərləndirənlər tapıldı. MDB keçən 14 ildə həm ciddi böhranlar, həm də müəyyən ümidverici inkişaf anları yaşadı.

Avrasiyanın mühüm geosiyasi, geostrateji və geoiqtisadi bölgələrindən biri Orta (Mərkəzi) Asiyadır. Dünya xəritəsində özünün geniş ərazisi ilə (4 milyon kv.km) xüsusi seçilən bu regionda ümumi əhalisi 55 milyon nəfər olan beş dövlət - Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Qırğızıstan və Tacikistan yerləşir. Orta (Mərkəzi) Asiya, Cənubi Qafqaz ölkələri ilə birgə Şərq (Cənub Şərqi Asiya) və Qərb (Avropa) arasında keçid rolunu icra edir. Şərq-Qərb əlaqələrində ən qısa və əlverişli nəqliyyat (quru, su, hava və domiryolu), kommunikasiya (telefon, rabitə, kabel-optik, enerji daşıyıcıları xətləri və kəmərləri və s.) imkanları da bu bölgə ölkələrinə məxsusdur.

Orta Asiya, Cənubi Qafqaz, Qara və Xəzər dənizi hövzəsi təbii qaynaqları, xüsusən, enerji daşıyıcıları (neft, qaz), qiymətli metal (qızıl, mis, uran, alüminium, sink və s.) ehtiyatları ilə də qiymətlidir. Bu geostrateji dəyərlər bütün dövrlərdə Qərb (ABŞ, Avropa dövlətləri), Şərq (Çin, Cənubi Koreya, Yaponiya, Hindistan, Pakistan) və Rusiya arasında maraq mübarizəsini şərtləndirmiş və stimullaşdırmışdır.

SSRİ dağılandan sonra Avrasiya qlobal və transmilli fəaliyyət məkanı kimi maraq doğurmuş mərkəzinə çevrilmişdir ki, bu da regionu on milyardlarla investisiya, ən qabaqcıl texnologiya və ən nəhəng layihələrin mərkəzinə çevirmişdir. Xüsusən, Azərbaycanın, Türkmənistanın və Qazaxıstanın enerji daşıyıcılarının istismarına yönəlmiş həm Qərb, həm də Şərq ölkələrinin səyləri diqqəti cəlb etmişdir.

Avrasiyada, xüsusən, Orta Asiyada ənənəvi olaraq Rusiyanın mövqeləri və deməli, digər ölkələr qarşısında təbii üstünlüyü mövcuddur. Əlbəttə, SSRİ-nin dağılması və Orta Asiya respublikalarının müstəqillik qazanması, bir tərəfdən Rusiyanı və bu ölkələri yeni şəraitlə üz-üzə qoydu, onları regiona artan xarici maraqlarla hesablaşmaq məcburiyyəti ilə üzləşdirdi, digər tərəfdən, Qərbin, Çin və Yaponiyanın illərdən bəri planlaşdırdığı, lakin reallaşdırılması mümkün olmayan strateji fəaliyyətlərini sürətləndirdi. Hazırda bütün üstün mövqelərinə baxmayaraq, Rusiya müasir dünyanın qlobal və transmilli təzyiqləri qarşısında öz mövqelərini biri-birinin ardınca təhvil verməyə məcbur edilir.

Ə.Həsənovun qeyd etdiyi kimi, Orta Asiya və Cənubi Qafqaz dövlətlərinin məxsusi maraqları regionun sabitliyindən, xarici investisiyaların və texnologiyaların azad rəqabət şəraitində bölgəyə yönəldilməsindən, bütün qonşu ölkələrlə (Rusiya, Çin, İran, Türkiyə, Pakistan), Qərb dünyası ilə qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlıqdan keçir. Bu mənada, əlbəttə, Rusiyanın regiondakı əsassız üstünlüyü ilə bölgə ölkələrinin məxsusi maraqları heç də üst-üstə düşmür. Bəzən Çin, Cənubi Koreya, Yaponiya və Qərb ölkələrinin daha əlverişli şərtlərlə təklif etdiyi qlobal layihələri Rusiya rəqabətdən kənar əldə edərək, öz maraqlarını region dövlətlərinin maraqları hesabına təmin edirdi. Hazırda isə Rusiya bu bölgədə daha tez-tez rəqabətə girməyə sövq edilir ki, bu da həm region dövlətlərinin, həm də bütün tərəflərin maraqlarına cavab verir.

Orta Asiyanın bütün beş ölkəsi bu və ya digər formada Rusiya ilə inteqrasiya proseslərinə qatılb. Onların hamısı MDB-nin üzvləridir. Bundan başqa, onlar öz aralarında Mərkəzi Asiya Əməkdaşlıq Təşkilatı adlı qurum da yaratmışlar. Orta Asiya ölkələri digər qonşu dövlətlərlə birgə İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatında (İran, Türkiyə, Pakistan və Azərbaycan da bu qurumun üzvləridir), Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında (Türkmənistan istisna olmaqla), NATO-nun "Sülh naminə tərəfdaşlıq" proqramı çərçivəsində Qərblə çoxtərəfli əlaqələrdə də iştirak edirlər. Əlbəttə, Orta Asiya ölkələri bu çoxtərəfli əlaqələrə, beynəlxalq və regional qurumlara üzvlüyə öz müstəqil dövlətçilik maraqlarını təmin etmək, gələcəkdə Rusiya, yaxud digər ölkələr tərəfindən müstəqilliklərinə edilə biləcək qəsdin qarşısını almaq məqsədilə qoşulmuşlar. Orta Asiyaya (Özbəkistan və Qırğızıstan ərazisinə) ABŞ qoşunlarının və hərbi bazalarının buraxılmasına da region ölkələri öz müstəqilliklərinə müsbət təsir göstərə biləcək əlavə faktor kimi baxırlar.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 9 aprel.- S.14.