Azərbaycanla MDB ölkələrilə-Ukrayna Respublikası ilə əməkdaşlığının Avrasiya inteqrasiyasında rolu

Azərbaycan regionun Rusiya, Türkiyə və İran kimi böyük dövlətləri ilə yanaşı, MDB üzvü olan digər dövlətlərlə və Baltikyanı ölkələrlə ikitərəflı münasibətlər və əməkdaşlıq əlaqələri qurur. Bu dövlətlərdən Gürcüstan, Ukrayna, Moldova və Özbəkistanla MDB, GUAM, Orta Asiya ölkələri-Qazaxıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan, Qırğızıstanla MDB, İslam Konfransı Təşkilatı, Türkdilli Dövlətlər Birliyi, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Baltikyanı ölkələrlə Avropa Şurası, digər dövlətlərlə də bir və bir neçə beynəlxalq, regional qurumlar çərçivəsində Azərbaycanın çoxtərəfli əlaqələri mövcuddur. Lakin Azərbaycan çoxtərəfli əməkdaşlığı yüksək səviyyədə təmin etmək üçün, bu dövlətlərlə qarşılıqlı maraqları təmin edən ikitərəfli münasibətlər yaratmağa da məcburdur.

Professor Ə.Həsənovun yazdığı kimi, Ukrayna ilə Azərbaycan müttəfiq dövlətlər hesab olunurlar. Yalnız bir faktı vurğulamaq kifayətdir ki, 2004-cü ildə Ukrayna Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Baş naziri, Milli Məclisin sədri və xarici işlər nazirinin bir neçə dəfə səfər etdiyi yeganə dövlətdir. Bu yüksək səviyyəli səfərlər Azərbaycanın Ukrayna ilə münasibətlərə verdiyi əhəmiyyətin göstəricisidir. Son illər ölkələr arasında iqtisadi əlaqələr sahəsində ciddi irəliləyiş qeydə alınıb. 2001-ci ildə iki dövlətin qarşılıqlı ticarət dövriyyəsi 59 milyon dollar təşkil edirdisə, 2002-ci ildə bu göstərici 110 milyona, 2004-cü ildə isə daha 30 faiz artaraq, 182,6 milyon dollara catıb.

Azərbaycan Ukraynanın 2000-2012-ci illəri əhatə edən uzunmüddətli iqtisadi əməkdaşlıq proqramı mövcuddur. İndiyədək iki ölkə arasında 68 hüquqi sənəd imzalanıb. İkitərəfli əlaqələrdən əlavə, müxtəlif təşkilatlar çərçivəsində əməkdaşlıq da münasibətlərin strateji istiqamətdə inkişafını şərtləndirir. Xüsusilə, GUAM, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasını nəzərdə tutan TRASEKA layihəsi, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində qarşılıqlı əlaqələr yüksək səviyyədə qurulub.

Ukrayna Cənubi Qafqazdakı maraqlarını artıq ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından müəyyənləşdirib. Bu, ilk növbədə, enerji-nəqliyyat layihələridir. Bu layihələr, Ukraynanın əsrlər boyu Rusiyadan enerji asılılığına son qoymaq üçün yeganə çıxış yoludur.

Ukrayna Cənubi Qafqazdakı siyasətində, ilk növbədə, Azərbaycan və Gürcüstana arxalanır. Onun Rusiyaya qarşı bu bölgədə alternativ kimi çıxış etməsi rəsmi Moskvanın münaqişələrlə bağlı tutduğu mövqedən narazı qalan Azərbaycan və Gürcüstan üçün cəlbedici amil kimi görünür. Ukraynanın birmənalı şəkildə Azərbaycan və Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsi müvafiq olaraq, bu ölkələrin də Ukraynanın bölgədəki geosiyasi və geoiqtisadi planlarına müsbət yanaşmasını şərtləndirir. Lakin Ukraynanın ciddi səylərinə baxmayaraq, hələ ki, bu ölkə Cənubi Qafqazda ciddi geosiyasi faktor kimi özünü göstərə bilmir və Türkiyə, İran, Rusiya, ABŞ, Avropa İttifaqının aktiv siyasəti fonunda passiv müşahidəçi rolunda çıxış edir. Məsələn, indiyədək region ölkələri tərəfindən Cənubi Qafqazda təhlükəsizlik sisteminin formalaşdırılmasına dair bir sıra təkliflər səslənsə də, bu sxemlərin heç birində Ukraynanın iştirakı nəzərdə tutulmayıb. Yalnız bir dəfə 2000-ci ildə Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəl Ukraynanın regiondakı təhlükəsizlik sistemində iştirakının mümkünlüyü fikrini səsləndirib.

Ukraynanın regional siyasətinə nəzər yetirəndə, tam aydın olur ki, rəsmi Kiyev Rusiyanın nəzarətində olan "münaqişə ocaqları"nın söndürülməsi üçün aktiv fəaliyyətə üstünlük verir. Lakin bu sahədə də, hələlik, Ukrayna ciddi siyasi və güc faktoruna çevrilə bilməyib. Ukrayna ilə münasibətlərində Azərbaycan iqtisadi, siyasi, regional və hərbi sahədə əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyət verir.

1997-ci ildən Ukrayna ilə Azərbaycanın müdafiə nazirlikləri və hökumətləri arasında hərbi və hərbi-texniki əməkdaşlığa dair sazişlər imzalanıb. Ukraynanın hərbi-sənaye kompleksi, tədris mərkəzləri və hərbçilərin ixtisasını artırmaq sahəsində yüksək potensiala malik olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin daha da güclənməsi üçün Bakı-Kiyev münasibətləri ölkəmiz üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.

Ukraynanın regiondakı zəif mövqeyinin səbəblərindən biri bu ölkənin öz iqtisadi əlaqələrini yalnız enerji daşıyıcıları ilə məhdudlaşdırması ilə izah olunur. Bu gün Ukrayna qarşısında duran əsas vəzifə Bakı-Supsa neft kəmərinin davamı kimi Odessa-Brodı kəmərinin reallaşması məsələsidir ki, bu layihədə rəsmi Kiyev Azərbaycanın dəstəyinə xüsusi əhəmiyyət verir.

Odessa-Brodı-Qdansk layihəsinin baş tutması əsasən Azərbaycan və Qazaxıstandan asılıdır. Çünki bu kəmər yalnız Xəzər neftini dünya bazarına çıxaracağı təqdirdə strateji əhəmiyyət daşıya bilər. Məhz bu səbəbdən, rəsmi Kiyev son illər Bakı və Astananın bu layihəyə loyal münasibətini təmin etmək üçün bir sıra diplomatik addımlar atır. 2004-cü ildə Ukrayna Azərbaycan və Qazaxıstan rəhbərliyinə müraciət edərək bu ölkələri Xəzər neftinin Avropaya həm də bu marşrutla (Bakı-Supsa kəmərinin davamı kimi) nəqlinə dəstək verməyə çağırıb. Lakin Azərbaycan prioriteti Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac kəmərinə verdiyindən, Odessa-Brodı-Qdansk layihəsinin taleyi hələ ki, müəyyən qədər sual altında qalmışdır.

Azərbaycanın Ukrayna ilə münasibətləri müstəqilliyə nail olduqdan sonrakı bütün dövrdə kifayət qədər geniş şaxəli və intensiv olub. Bu münasibətlərin yeni təməli 1992-ci il yanvarın 31-də iki ölkə arasında diplomatik əlaqələrin yaradılması ilə qoyulub. 1996-cı ildə Ukraynanın Azərbaycanda, 1997-ci ildə isə Azərbaycanın Ukraynada səfirliklərinin açılması münasibətlərin inkişafına əlavə stimul vermişdir.

1995-ci ilin iyulunda Ukrayna prezidenti L.Kuçmanın Azərbaycana, Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin isə 1997-ci ilin martında Ukraynaya rəsmi səfəri qarşılıqlı əlaqələrin hüquqi-normativ bazasının yaranmasında və münasibətlərin strateji səviyyəyə yüksəlməsində mühüm rol oynadı.

Eyni zamanda, iqtisadi münasibətlərin inkişafı da diqqət mərkəzində idi. 1998-ci ilin sentyabrında Ukrayna prezidenti L.Kuçma Böyük İpək Yolunun bərpasına həsr edilmiş beynəlxalq Bakı konfransında, 1999-cu ilin sentyabrında isə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Yaltada keçirilmiş "Baltik-Qara dəniz əməkdaşlığı: XXI əsrin inteqrasiya olunmuş Avropasına bölücü xətlərsiz" beynəlxalq konfransında iştirak etmişdir. Yüksək səviyyəli dövlət rəhbərlərinin iştirakı ilə keçirilmiş bu konfranslar dövlətlərarası və regional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycan-Ukrayna əlaqələrini səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən biri ölkə rəhbərlərinin, o cümlədən, prezidentlərin rəsmi və işgüzar səfərlərinin müntəzəm xarakter almasıdır.

2000-ci ilin mart ayında Ukrayna prezidenti L.Kuçma Azərbaycanda rəsmi səfərdə olmuş və qarşılıqlı maraq doğuran məsələlər müzakirə edilmiş, ikitərəfli münasibətlərin inkişaf perspektivləri müəyyən olunmuşdur. Ukraynada Azərbaycana olan böyük maraq və diqqət sürətlə artır. Bunun əyani təzahürlərindən biri 2000-ci il sentyabrın 1-də Kiyevdə Heydər Əliyev adına Sosial Elmlər İnstitutunun açılması olmuşdur.

2001-ci ildə Ukrayna parlamenti - Ali Radasının sədri İ.Plyuşun Azərbaycana, 2002-ci ildə Azərbaycan parlamentinin - Milli Məclisin sədri M.Ələsgərovun Ukraynaya səfərləri və keçirdikləri görüşlər, eləcə də, 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri A.Rasizadənin Ukraynaya işgüzar, Ukrayna Ali Radasının sədri V.Litvinin Azərbaycana rəsmi səfərləri qarşılıqlı əlaqələrin intensivliyini əyani şəkildə nümayiş etdirir.

2004-cü il iyunun 3-4-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Ukraynaya dövlət səfəri etmiş, həmin ölkənin prezidenti L.Kuçma, Baş nazir V.Yanukoviç, Ali Radanın sədri V.Litvinlə görüşmüşdür. Görüşlər zamanı ölkələr arasında iqtisadi əlaqələrin inkişafı, mal dövriyyəsinin səviyyəsi, bir sıra ikitərəfli layihələrin həyata keçirilməsi yüksək qiymətləndirilmiş, enerji daşıyıcılarının Avropaya nəqli sahəsində əməkdaşlıq və digər məsələlərə dair geniş fikir mübadiləsi aparılmışdır. Səfər zamanı Azərbaycan Respublikası və Ukrayna arasında Birgə Bəyannamə və 8 hökumətlərarası və idarələrarası sənəd imzalanmışdır.

2005-ci ilin aprelində Kişinyovda keçirilmiş GUÖAM sammiti çərçivəsində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ukrayna prezidenti V.Yuşşenko ilə görüşüb müzakirələr aparmış, həmin ilin iyun ayında isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev beynəlxalq investisiya forumunda iştirak etmək üçün Ukraynada səfərdə olmuş və prezident V.Yuşşenko ilə görüşdə ikitərəfli münasibətlərin dərinləşdirilməsinə dair fikir mübadiləsi aparmışlar.

2000-2005-ci illərdə Ukrayna-Azərbaycan Hökumətlərarası iqtisadi komissiyasının iclasları müntəzəm olaraq keçirilmişdir. Bundan başqa, həm Azərbaycanı, həm də Ukraynanı təmsil edən nazirliklərin ayrı-ayn müəssisə rəhbərlərinin, hökumət və qeyri-hökumət təşkilatlarının, kütləvi-informasiya vasitələrinin, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının da keçən illərdə kifayət qədər intensiv əlaqələri olmuşdur.

Ukraynada çoxsaylı Azərbaycan diasporu yaşayır və bu ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında yaxından iştirak edir. İki ölkə arasındakı münasibətlərin inkişafı və yaxşılaşmasında bu amil də xüsusi rol oynayır. Azərbaycan-Ukrayna münasibətləri hazırda Avropa İttifaqı, Avropanın təhlükəsizlik, iqtisadi, siyasi, enerji və geosiyasi layihələri çərçivəsində günü-gündən daha da inkişaf edir və möhkəmlənir. İki ölkə arasındakı əlaqələri strateji müttəfiqlik səviyyəsinə qaldırmaq üçün hər iki tərəfdən düşünülmüş addımlar atılır.

Azərbaycan-Ukrayna əməkdaşlığının inkişafında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin müstəsna xidmətləri var.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 18 aprel.- S.22.