Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri: ermənilərin "itirilmiş torpaqlar" və "Böyük Ermənistan" xülyası

Tarixdən çoxsaylı nümunələr gətirmək olar ki, ermənilər ancaq beynəlxalq miqyasda ciddi dəyişmələr, müharibələr baş verəndə qonşu dövlətlərin ərazilərində inqilablar, çaxnaşmalar, silahlı toqquşmalar, üsyanlar qaldırıb, qırğın və fəlakətlər törədib, torpaqlar işğal ediblər. 1905-1907-ci illər Bakı qırğınları, 1914-1915-ci illər Anadoluda Van həndəvərindəki silahlı üsyanlar, 1917-1920-ci illər Qarabağ qırğınları, 1918-ci il mart-aprel Şamaxı. Bakı, Gəncə, Quba qırğınları, 1919-cu il Gürcüstanın Borçalı-Axırkələk bölgəsindəki müharibə və qırğınlar, 1920-ci il may ayında Gəncə üsyanı zamanı 11-ci ordu əsgərləri ilə birlikdə şəhər əhalisinə divan tutulması, nəhayət, 1989-cu ildən başlayaraq, Dağlıq Qarabağda, Naxçıvanda, Abxaziyada, Cavaxda törədilən soyqırımları, ərazi işğalları və ya gələcək ərazi iddialarına hazırlıq.

Politoloq X.İbrahimlinin fikrincə, Birincı Dünya müharibəsi, 1917-1921-ci illər Qafqaz dövlətlərinin müstəqillik dönəmləri, 1919-1921-ci illər Qafqaz xalqlarının yenidən Rusiyanın /sovet/ əsgəri işğal altına alındığı və yerli əhaliyə divan tutulduğu dövr, nəhayət, SSRİ-nin çökməyə başladığı, bununla da böyük Avrasiya məkanında nəhəng dəyişmələrin, lokal toqquşmaların, münaqişələrin ortaya çıxdığı tarixi mərhələ beynəlxalq münasibətlər sistemində ciddi dəyişmələr, dərin böhranlarla müşaiyət olunurdu. Erməni milli marağının gerçəkləşməsi üçün məhz beynəlxalq münasibətlərin bu cür kəskin böhranlarla üzləşməsi ən optimal şərait hesab olunur.

"İtirilmiş torpaqlar" məsələsi erməniləri ətraf dünyaya, öz qonşularına qarşı qəzəb notlarında kökləyir. M.Sarkisyan yazır: "Erməni etnik şüurunda son yüz ildə "haqqın qoruyucusu" obrazında qəribə bir stereotip yaranıb ki, bu xalqın həmişə xarici güclərin qurbanı olması ilə bağlıdır". Fikrin məntiqindən belə məlum olur ki, erməni ancaq o vaxt haqq, ədalətin bərqərar olmasından danışa bilər ki, başqa qonşu xalqların haqqı tapdansın. Yəni ermənilər öz "itirilmiş torpaqlar"ını geri qaytarmaq istədikdə, buna mane olmaq ədalətsizlikdir. Belə maneçiliklə üzləşmə isə "kənar güclərin qurbanına çevrilməyə" gətirib çıxarır.

X.İbrahimli yazır: "Ən qorxulu hal odur ki, son yüz ildə ermənilər bu ruhda tərbiyə olunublar, yəni "itirilmiş torpaqlar," "kənar təcavüzün qurbanı olmaq" məsələsinə özlərini inandırıb, deyilənlərin gerçəklik olduğunu yeni nəsillərə təlqin ediblər. "İtirilmiş torpaqlar" isə Türkiyənin Van əyaləti, Azərbaycanın Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ və Kürə qədər olan ərazisi, Gürcüstanın Borçalı və Cavax bölgələridir.

Bütövlükdə, Qafqazda narahatlıq doğuran, qonşulara baş ağrıları gətirən və erməni şüurunda gerçəklik, həm də haqq-ədalət obrazında inikasını tapan bu iddialar "Böyük Ermənistan" ideyasından və təbii ki, həmin ideyanın kartoqrafik əksindən qaynaqlanır. Kommunist Rusiyası üçün Lenin Mavzoleyi nədirsə, ermənilər üçün "Böyük Ermənistan" xəritəsi odur. Bu xəritə erməni yuxusunu ərşə çəkir, onu qonşularına ilıq baxmağa, etibar etməyə qoymur."

Politoloqun fikrincə, Qafqaz xalqları öz milli azadlıqları uğrunda mübarizə aparanda, erməniləri "milli ərazilərin qaytarılması" düşündürüb, "ərazilərin azad olunması" /qonşu dövlətlərin torpaqları nəzərdə tutulur/ problemi narahat edib. Ona görə də, erməni şüurunda "itirilmiş torpaqların" qaytarılmasını istisna edən milli azadlığa yer yoxdur. Ermənistan üçün silaha heç vaxt onun azadlığını əlindən alan Rusiya /sovet/ imperiynsına qarşı vasitə kimi baxılmayıb. Əslində, Yerevan üçün Kremldə ağların, qırmızıların, yaxud da demokratların oturmasının heç bir fərqi yoxdur. Hakimiyyətə gəlib-gedənlərin məzmun və xarakterindən, dəyişən rənglərdən asılı olmayaraq, Moskva ilə Yerevanın bir-birilərinə baxışı heç vaxt dəyişməyib. Bu məntiq onu da deyir ki, Ermənistan üçün Rusiya imperiyasından qopmaq çox zəif şəkildə milli azadlıq məsələsi kimi qavranılır. Yerevanda, 9 aprel Tbilisi, 20 yanvar Bakı, 21 yanvar Riqa hadisələrinə analojisini düşünmək özü də sadəlövhlük olardı.

Politoloq qeyd edir ki, heç şübhəsiz, rəsmi Yerevanda siyasi kursun müəyyənləşməsinə təsir edən başlıca amil Dağlıq Qarabağ məsələsidir. Ermənistanın ilk prezidenti L.Ter-Petrosyan Dağlıq Qarabağ hadisələrinin dalğasında hakimiyyətə gəldi. Hakimiyyətinin ilkin dönəmlərində onun əsas məramı təbii ki, Dağlıq Qarabağda uduzmamaq idi. Elə ki, 1994-cü ildə atəşkəs elan olundu, L.Ter-Petrosyan artıq müharibə və intensiv döyüşlər aparan bir millət və məmləkətin prezidenti kimi deyil, nisbi sakitliyin bərqərar olduğu bir mərhələnin prezidenti kimi düşünməy məcal tapdı. Qaraqabaq və həmişə fikirli L.Ter-Petrosyanın daxili dünyasındakı tərəddüdlər 1994-ci ildən sonrakı beynəlxalq görüşlərdə, diplomatik epizodlardan açıq-aydın sezilməyə başladı. Bu, təbii ki, zorla ələ keçirilmiş Dağlıq Qarabağın gələcək taleyi ilə bağlı narahatlıqlar idi. Təkcə xarici siyasətdəki tərəddüdlər deyil, daxili siyasətin hələ 1992-ci ildən təzahür etməyə başlayan bəzi çalarları, ələlxüsus da, Daşnaksütyunun ölkə daxilində fəaliyyətinin yasaqlanıb, partiya fəallarının həbsxanaya atılması Ermənistan prezidentinin Dağlıq Qarabağ məsələsinə baxışda optimist olmadığından xəbər verirdi. Daşnaksütyuna qarşı seçilən sərt mövqe, Dağlıq Qarabağ məsələsində heç bir güzəştin olmaması mövqeyindən çıxış edən erməni diasporu ilə münasibətlərin soyuması, dünya ermənilərinin Yerevanın siyasi kursuna təsirinin tormozlanması faktı özlüyündə L.Ter-Petrosyanın "Haydat" konsepsiyasından uzaqlaşmasından, bir sıra hallarda isə ona qarşı dayanmasından başqa bir şey deyildi.

1994-ci il atəşkəsindən sonra Dağlıq Qarabağ amilinin də Yerevanın siyasi kursuna təsiri zəifləməkdə, ölkədaxili sosial problemlər qabarmaqda idi.

Daxili vəziyyətin get-gedə ağırlaşmasından istifadə edən diaspora ölkə prezidentinin "Haydat" prinsiplərindən uzaqlaşmaması üçün rəsmi Yerevanın işlərinə müdaxiləyə sanki bir fürsət qazandı. 1996-cı il 21 sentyabr seçkilərində müxalifət məhz sosial problemlərin fonunda L.Ter-Petrosyanı küncə sıxışdırdı, nəticədə o, yenidən prezident olmaq üçün seçkilərdə demokratik prinsipləri arxa plana keçirməli oldu. Bu müxalifəti daha da radikallaşdırdı və ölkə daxilində ciddi siyasi böhran yarandı. Ermənistanın üzləşdiyi bu böhranın yoluna qoyulmasında da Dağlıq Qarabağ amili həlledici rol oynadı. Xankəndində oturan R.Köçəryan yaranmış durumu ümumerməni milli maraqları baxımından təhlükəli durum kimi qiymətləndirib, hakimiyyət dəyişməsinə maneçilik törətdi. L.Ter-Petrosyan isə hakimiyyətini saxlamaq və möhkəmləndirmək üçün əyalətlərdə həm də diaspora arasında nüfuzu yüksək olan Dağlıq Qarabağ lideri ilə hakimiyyəti bölüşdürməli oldu. 20 mart 1997-ci ildə R.Köçəryan Yerevanda baş nazir kreslosuna əyləşib, birinci yerin lap astanasına gəlib çatdı. Ermənistan siyasi arenasında qəribə bir paradoks yaranmışdı: baş nazir prezidentdən açıq-aşkar güclü görünürdü. 1998-ci ilin yazında mövcud paradoks Ermənistan prezidentinin istefası ilə nəticələndi. "Sülh, yoxsa müharibə: düşünmək vaxtıdır" məqaləsi ilə L.Ter-Petrosyan Dağlıq Qarabağ məsələsində Ermənistanın müttəfiqsiz qaldığını və dünya birliyinə qarşı dayanmağın perspektivsizliyini söyləyirdi. Məqalənin məntiqi qonşulara inteqrasiyanın, beynəlxalq normalara əməl etməyin zəruriliyini, "Hamıya və həmişə iddialarla çıxış" etmək prinsipinin ziyanlılığını diqtə edirdi ki, bu, "Haydat" konsepsiyasındakı ana xətlərin inkarının açıq etirafı idi.

Hazırkı prezident S.Sarkisyanın apardığı siyasət nəticəsində Ermənistan çox əhəmiyyətsiz geostrateji və siyasi mövqeyə malik qapalı dövlətə çevrilmişdir. Bunu nəzərə alan erməni strateqləri Dağlıq Qarabağ məsələsinə ancaq Rusiya-Ermənistan münasibətləri çərçivəsində baxmağı qeyri-məqbul variant hesab edərək, əsasında iddialar, təcridolunma və xarici güclərin tormozlanması, balanslaşdırılması prinsipləri dayanan doktrinaya üstünlük verirlər. Bu doktrinanın əsas istiqamətlərini X.İbrahimli aşağıdakı kimi ümumiləşdirmişdir: "Ermənistan öz zəif geosiyasi mövqeyini mövqeyi güclü olan qonşulara iddiaları irəli sürməklə kompensasiya edir, bu sahədə mövcud olan təbii boşluğu doldurur;

- Ermənistan paralel şəkildə özünütəcrid və inteqrasiya siyasəti yürüdür. Bu məntiqə görə, inteqrasiya şərtləri erməni milli maraqları baxımından müəyyənləşdirilir, qloballaşma prosesi Yerevanın özünütəcrid kursuna uyğun gəlmədikdə, o, qəbul olunmur. /erməni şüurundakı "xarici təcavüz" stereotipi inteqrasiya məsələsinə ifrat qısqanclıq yaradıb/;

Ermənistan Rusiya və Türkiyənin, bütövlükdə, Qərbin Qafqazdakı maraqlarını balanslaşdırır "iqtisadi, siyasi ekspansiyaları" tormozlayır."

Erməni analitiklərinin fikrincə, Qafqazda yeganə dövlət Ermənistandır ki, bölgənin birmənalı orientasiyasının ziyanlı olduğunu dəyərləndirir və ona qarşı çıxır. Bu mülahizəyə görə, Gürcüstan və Azərbaycanın Qərbə birmənalı inteqrasiya kursunun bəlalar gətirəcəyindən ehtiyat edən Ermənistan başqa dövlətlərin də Qafqaza cəlb olunmasına çalışır. Məqsəd supergüclərin bölgədə bir-birini tormozlamasına nail olmaqdır. Erməni strateqləri Ermənistanın missiyasını məhz bu tormozlama strategiyasında görürlər.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 19 aprel.- S.14.