Azərbaycanın Qırğızıstan, Türkmənistan və Tacikistanla əməkdaşlığı

Heydər Əliyev özünün diplomatik siyasi fəaliyyətində də türkdilli ölkələrlə münasibətlərə böyük əhəmiyyət vermişdir. Belə ki, Ə. Elçibəy hökuməti zamanında münasibətlərin kəskin həddə gəlib çatmış olduğu Orta Asiyanın türkdilli respublikaları ilə əlaqələr yaratmaq və daha da möhkəmləndirmək istiqamətində mühüm addımlar atdı. Bu qardaş xalqlarla münasibətlər normal səviyyədə məhz 90-cı illərin ortalarından etibarən, yəni respublikada Ə.Əhmədovun qeyd etdiyi kimi, Heydər Əliyev hakimiyyəti möhkəmləndikdən sonra Azərbaycanın xarici siyasət kursuna xüsusi bir istiqamət kimi daxil oldu. Bu, həm dünya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü xarici siyasətin, həm də xalqlarımız arasında tarix, dil və mənəviyyatca bir-birinə bağlı tellərin mövcud olmasından irəli gələn bir amildir.Həyata keçirilən məqsədyönlü xarici siyasət nəticəsində türkdilli dövlətlərlə münasibətlərdə yaranmış soyuqluq aradan qaldırılmağa başlandı. Bu yaxınlaşma və iş birliyi Azərbaycan Respublikasının yalnız beynəlxalq vəziyyətinə deyil, hətta daxili həyatında işlərin canlanmasına güclü təsir göstərmişdir. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən aparılan səmərəli beynəlxalq siyasi strategiya nəticəsində 1994-cü ilin əvvəlindən etibarən türkdilli ölkələrlə əlaqələrdə güclü dönüş yarandı.

Professor Ə.Həsənov yazır ki, Orta Asiya regionunda Azərbaycanın Qırğızıstanla da dövlətlərarası ikitərəfli əlaqələri nisbətən ardıcıl inkişaf yolu keçmişdir. İki dövlət arasında diplomatik əlaqələr 1993-cü il yanvarın 19-da qurulmuş və sonrakı illərdə bir dəfə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Qırğızıstana 1995-ci ilin avqustunda Türkdilli Dövlət Başçılarının üçüncü sammitində iştirak etmək üçün, üç dəfə isə Qırğızıstan prezidenti Əsgər Akayevin Azərbaycana səfərlori olmuşdur. Bu səfərlərdən biri (23 aprel 1997-ci il) Ə. Akayevin Azərbaycana rəsmi səfəri, digərləri (7-8 sentyabr 1998-ci il) Bakıda keçirilən TRASEKA Beynəlxalq Konfransında və (8-9 aprel 2000-ci il) Türkdilli Dövlət Başçılarının VI Zirvə Toplantısında iştirakla bağlı olmuşdur.

Dövlət başçılarının səfərləri çərçivəsində qarşılıqlı maraq kəsb edən ikitərəfli, regional və beynəlxalq məsələlər müzakirə olunmuş, 14 sənəd, o cümlədən, "Azərbaycan Respublikası ilə Qırğızıstan Respublikası arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında Müqavilə" imzalanmışdır. Bundan başqa, iki ölkənin dövlət və hökumət qurumları, müəssisələri arasında 38 müxtəlif saziş, müqavilə və digər hüquqi-normativ sənəd imzalanmışdır.

1993-2005-ci illərdə hər iki ölkənin digər rəsmi nümayəndələri qarşılıqlı səfərlər etmiş və ikitərəfli əlaqələrin qurulması istiqamətində danışıqlar aparmışlar. Hazırda Azərbaycan və Qırğızıstan arasındakı dostluq və partnyorluq münasibətləri sabit məcrada inkişaf edir.

Azərbaycanla Türkmənistan arasında diplomatik münasi-bətlər 1992-ci il iyunun 9-da yaradılmışdır. 1994-cü ildə Türkmənistan Bakıda, 1998-ci ildə isə Azərbaycan Aşqabadda öz səfirliyini açmışdır. Lakin 1998-ci ildə Türkmənistan maliyyə problemlərini əsas gətirərək, Bakıdakı səfirliyinin fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırmışdır. Ötən dövrdə iki ölkə arasında çoxsaylı rəsmi səfərlər həyata keçirilmiş və bu səfərlər çərçivəsində, ümumilikdə, 27 dövlətlərarası, hökumətlərarası və müəssisələrarası hüquqi-normativ sənəd imzalanmışdır.

İkitərəfli münasibətlərin inkişafında dövlət rəhbərlərinin, xüsusilə, prezidentlərin qarşılıqlı səfərləri mühüm rol oynamışdır. Bu səfərlər sırasında Prezident Heydər Əliyevin 1994-cü ilin mayında İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) Aşqabadda keçirilən Zirvə toplantısında, 1994-cü il oktyabrın 26-27-də Türkmənistanın müstəqillik günü münasibəti ilə keçirilən tədbirlərdə və 2002-ci ilin aprelində Xəzəryanı Dövlətlərin Sammitində iştirakını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bundan başqa, 1996-cı il martın 18-19-da Türkmənistan prezidenti S.Niyazovun Bakıya rəsmi səfərini və iki ölkə arasındakı münasibətlərin inkişafına dair əldə olunmuş razılaşmaları yüksək qiymətləndirmək olar. Danışıqların yekunu olaraq, Azərbaycan və Türkmənistan arasında "Dostluq və Əməkdaşlıq haqqında" müqavilə imzalanmışdır.

Ə.Həsənovun fikrincə, Azərbaycan-Türkmənistan ikitərəfli əlaqələrinin inkişafında 2000-ci il aprelin 8-9-da Türkdilli Dövlət Başçılarının Zirvə görüşündə və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının 1300 illik yubiley tədbirlərində iştirak etmək üçün Türkmənistan Məclisinin sədri S.Muradovun başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Bakıya səfərini və Azərbaycan rəhbərləri ilə keçirdiyi görüşləri də əhəmiyyətli hesab etmək olar. Bundan başqa, ötən dövrdə iki ölkə arasında əməkdaşdlığın inkişaf etdirilməsi, o cümlədən, Xəzər dənizinin statusu məsələsinin həlli ilə bağlı xarici işlər nazirlərinin və digər müvafiq dövlət nümayəndələrinin çoxsaylı görüşləri keçirilmişdir.

Hazırda iki ölkə arasındakı münasibətlər kifayət qədər mürəkkəbdir. Xüsusən, Xəzərin hüquqi statusu və milli sektorların sərhədləri ilə bağlı Türkmənistanın nümayiş etdirdiyi mövqe Xəzər bölgəsi ölkələri ilə bu dövlətin dostluq və tərəfdaşlıq münasibətlərinə xidmət etmir. Bundan başqa, Xəzər dənizində əməkdaşlıq, onun karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsi və xarici bazarlara çıxarılması məsələsində də Türkmənistanın qeyri-ardıcıl və qeyri-prinsipial mövqeyi bu ölkənin tərəfdaş imicinə ciddi xələl gətirir.

Azərbaycan bütün məsələlər üzrə Türkmənistanla konstruktiv dialoq aparmağa, anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağa, dostluq və tərəfdaşlıq münasibətlərinə xələl gətirən sərt addımlardan çəkinməyə dəfələrlə cəhd göstərsə də, onun bu səylərinə qarşı tərəfdən adekvat münasibət göstərilməmişdir. Xəzər dənizində ən yaxın qonşu hesab olunan, milli, regional və transmilli layihələrdə maraqları Azərbaycanla ən çox üst-üstə düşən Türkmənistanla münasibətlərə rəsmi Bakı çox ciddi maraq göstərir və yəqin ki, yaxın illərdə bu istiqamət xarici siyasətdə prioritet olaraq gündəlikdə dayanacaq.

Azərbaycan Respublikası ilə Tacikistan Respublikası arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci il mayın 29-da yaradılmışdır. Orta Asiya ölkələri içərisində Azərbaycanın ən zəif ikitərəfli əlaqələri olan dövlət məhz Tacikistandır. Bu ölkə rəhbərləri ilə Azərbaycanın dövlət və hökumət başçıları, əsasən, MDB, regional və beynəlxalq tədbirlər çərçivəsində keçirilən toplantılarda görüşmüşlər. Belə görüşlərdən biri 2001-ci il avqust ayında Soçi şəhərində MDB ölkələrinin dövlət başçılarının qeyri-rəsmi toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevlə Tacikistan Respublikasının prezidenti Emoməli Rəhmonov arasında keçirilmişdir. Görüşdə ikitərəfli əməkdaşlığın perspektivləri və maraq doğuran digər məsələlər müzakirə edilmişdir.

Sonrakı dövrdə iki ölkə arasında əlaqələr MDB, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO), İslam Konfransı Təşkilatı və s. beynəlxalq və regional təşkilatlar çərçivəsində müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilmişdir. Ölkələrin xarici işlər, müdafiə, daxili işlər, dəmir yol nazirləri və başqa nümayəndələri müxtəlif toplantılarda qarşılıqlı maraq doğuran məsələləri müzakirə etmişlər.

Ə.Həsənov yazır: "Buna baxmayaraq, Azərbaycan-Tacikistan münasibətləri, hələlik, arzuolunan səviyyədə deyil. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikası ilə Tacikistan Respublikası arasında hələlik yalnız iki sənəd imzalanmışdır:

1. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi və Tacikistan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi arasında əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət haqqında Saziş (30 sentyabr 1999-cu il).

2. Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyi və Tacikistan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyinin cinayətkarlıqla mübarizə sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlığı haqqında Saziş (7 sentyabr 2002-ci il).

2000, 2001 və 2002-ci illərdə ardıcıl olaraq üç dəfə BMT Baş Məclisinin 55, 56 və 57-ci sessiyalarında "BMT ilə ATƏT arasında əməkdaşlıq" haqqında qətnamə layihəsində Dağlıq Qarabağ regionunun Azərbaycan Respublikasına mənsubluğunu təsdiqləyən düzəlişinə səsvermədə əvvəlki illərdən fərqli olaraq, Tacikistan Respublikası iştirak etməmişdir.

Lakin eyni zamanda, Tacikistan Ermənistanla geniş ikitərəfli əlaqələrə malikdir. Hətta 2003-cü ilin noyabrında Tacikistan Respublikasının prezidenti E.Rəhmonovun Ermənistan Respublikasına rəsmi səfəri həyata keçirilmişdir. İki ölkənin prezidentləri arasında keçirilən görüş zamanı hər iki dövlətin üst-üstə düşən mövqeləri haqqında bəyanat səsləndiritmişdir.

Görüşdən sonra keçirilən mətbuat konfransında iki ölkə başçıları Ermənistan və Tacikistan arasında ciddi dialoqun 2003-cü ilin aprel ayında prezident R.Köçəryanın Düşənbəyə rəsmi səfəri zamanı başladığını vurğulamışlar. Səfər zamanı prezident E.Rəhmonov 1915-ci ildə Osmanlı dövlətində "genosidə" məruz qalmış ermənilərin xatirəsinə ucaldılmış abidəni ziyarət edərək əklil qoymuş, xatirə ağacı əkmiş, "genosid" muzeyini gəzmiş və fəxri qonaqlar kitabını imzalamışdır.

Bütün bunlar göstərir ki, Orta Asiyanın yeganə qeyri-türkdilli müsəlman ölkəsi hesab olunan Tacikistan Azərbaycandan fərqli olaraq, Ermənistanla münasibətlərə daha çox əhəmiyyət verir. Bu da, göründüyü kimi, həmin dövlətin Ermənistanın Cənubi Qafqazda olduğu kimi, Orta Asiyada Rusiyanın əsas "for-postu" rolunu icra etməsi, xarici siyasətdə daha çox Moskvanın mövqeyinə uyğun olaraq hərəkət etməsi ilə bağlıdır."

Azərbaycan Respublikası ilə Tacikistan arasında ikitərəfli əlaqələrin qurulması, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə münasibət baxımından bu ölkənin bitərəfləşdirilməsi, beynəlxalq tədbirlərdə onun səsinin və dəstəyinin qazanılması Azərbaycanın xarici siyasətinin həll edilməmiş problemlərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər.

Tarixçi Ə.Əhmədovun qeyd etdiyi kimi: "Beləliklə, müstəqil Azprbaycan dövlətinin türkdilli ölkələrlə (o cümlədən, farsdilli Tacikistanla-Ö.V.) münasibətlərinin yaradılaraq möhkəmləndirilməsi sahəsindəki Heydər Əliyev xarici siyasətinin qısa təhlili göstərir ki, Azərbaycan dövlətinin milli maraq və mənafelərini üstün tutan, dövlətimizin strateji fəaliyyətinə uyğun qurulmuş, özünün konkret istiqamət və vəzifələri ilə seçilən dolğun, sistemli və prinsipial xarici siyasət xətti yalnız 1993-cü ilin ikinci yarasından etibarən - yəni, Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə qayıdışı ilə həyata keçirilməyə başlanmışdır.

Heydər Əliyevin Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini qoruyaraq daha da möhkəmləndirmək və respublikamızın dünya birliyinə inteqrasiyası üçün dinc və əlverişli siyasi şəraitin yaradılaraq qorunub saxlanmasına istiqamətləndirilmiş hərtərəfli, aktiv diplomatik fəaliyyətinin nəticəsidir ki, ölkəmiz dünya birliyində özünə layiq yer tutmuş, regional və dünyəvi proseslərin gedişinə təsir göstərmək imkanı qazanmışdır. Heydər Əliyevin yeritdiyi strateji xarici siyasət xəttini özünün diplomatik proqramı kimi qəbul etmiş Azərbaycan dövlətinin əsas vəzifələrindən biri də türkdilli ölkələrin birliyinin möhkəmləndirilməsindən ibarət olmuşdur."

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 24 aprel.- S.14.