Azərbaycanla Fransanın mədəni inteqrasiyası: mədəniyyətlərə qarşılıqlı maraq

1967-ci ildə YUNESKO-nun qərarı ilə müasir fransız şərqşünası, alim, Azərbaycan dilini mükəmməl bilən Lui Bazenin "Mirzə Fətəli Axundov. Komediyalar" əsəri çapdan çıxdı. Lui Bazenin yazdığı ön söz professor Feyzulla Qasımzadənin ön sözü ilə müşaiyət olunmuşdu. Onun kitabı M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılığını Avropada işıqlandıran ən yaxşı əsərlərdən biri hesab olunur.

Tədqiqatçılar Z.Əliyeva və S.Tağızadənin fikrincə, Lui Bazenin yazdığı ön sözdə M.F.Axundzadənin komediyalarının müasir Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutduğunu, eyni zamanda, onları "Qafqaz müsəlmanlarının milli adət və ənənələrinin, mənəvi dünyası və sosial həyatının ilk realist təsvirini verən, Azərbaycan danışıq dilindən ilk dəfə istifadə edilən ilk ədəbi əsərlər" kimi dəyərləndirmişdir. Mirzə Fətəlinin familiyasının farsca mənasını açan ("Axundzadə" - axund oğlu) onun rusca "Axundov" kimi, adının "Əlinin fəthi" demək olduğunu, Azərbaycan dilini türk-oğuz dillər qrupuna aid olduğunu, azərbaycanlıların şiə təriqətinə etiqad etdiklərini (o cümlədən, dramaturqun ailəsinin də) Mirzə Fətəlinin "müsəlman-şiə tərbiyəsi, ərəb-fars dilləri ilə yanaşı, rus dilini və onun vasitəsilə Avropa mədəniyyətilə ünsiyyətdə olması haqqında məlumatı fransız oxucularına çatdırır.

L.Bazen göstərir ki, Mirzə Fətəlinin intellektual təşəkkülündə bütün Qafqaz xalqlarının yaşadıqları Tiflis mühiti əsas rol oynamışdır: "Tiflisdəki intellektual həyat olduqca intensiv idi və gənc Axundov öz ədəbi və elmi biliklərini sürətlə artırır, müasir dünyanın problemlərilə tanış olaraq özünün rus dilində biliklərini təkmilləşdirirdi. O, öz dövrünün rus yazıçılarının gənc nəslinin yeni ideyalarından vəcdə gəlirdi. O, Puşkinə, Lermontova qızğın məhəbbət bəsləyirdi. Rus yazıçılarının əsərlərinin və rus dilinin vasitəsilə Qərbi Avropa ilə tanış olurdu. Fransa tarixinə və ədəbiyyatına böyük maraq göstərirdi".

L.Bazen M.F.Axundovun Avropa teatrı açdığını və dramaturq kimi yetişməsində Molyerin təsirini xüsusi qeyd edir. "O, dərhal Molyerdən təsirləndi, Molyerin ironiyası, skeptizmi onun şəxsi temperamentinə uyğun gəlirdi. Tezliklə onda bir ideya yarandı: komediyalarını canlı danışıq dilində yazmalı. Onda öz cəmiyyətini, Azərbaycan xalqının milli xüsusiyyətlərini təsvir etmək fikri oyandı. O, öz komediyalarını doğma ana dilində canlı dialoq əsasında yazmaq istəyirdi. Qərb teatrı tamaşalarından, xüsusilə, Molyerin əsərlərindən ruhlanaraq, o, XIX əsrin bir çox Şərq yazıçıları kimi Qərb teatrı nümunələrini təqlid etmək yolu seçmədi. Onun mədəniyyətinin beynəlmiləl xarakteri gerçəklikdə milli hisslərini azacıq da olsa zəiflətmədi. Bu, ona dini fanatizm və şovinizmdən azad olmaqda şüurlu, ayıq, daha dərin bəşəri olmaqda kömək etdi. Digər tərəfdən, onun xidməti təcrübəsi, doğma yurduna etdiyi tez-tez səfərlər, xalq həyatının xüsusiyyətlərini və əhalinin müxtəlif təbəqələrinin əhval-ruhiyyəsini daha dərindən və dəqiq öyrənməyə imkan verdi. Bu və onun anadangəlmə müşahidəçilik qabiliyyəti və istedadı onun insan psixologiyasının incəliklərini üzə çıxarmaqda kömək etdi. O özünün çoxşaxəli ədəbi biliyindən Azərbaycan xalqının adətləri və cəmiyyət həyatını təhlil etmək istedadından istifadə edərək maksimum fayda verdi".

L.Bazen Avropa tədqiqatçılarına M.F.Axundzadənin komediyalarının 1861-ci il ikinci nəşrinin (buraya "Aldanmış kəvakib" və ya avropalıların dediyi kimi "Yusif şah" povesti də əlavə edildi) tanış olduqlarını göstərir. "Bunun əsasında Axundovun əsərləri tərcümə olundu və onun yaradıcılığı Fransada, İngiltərə və Avstriyada öyrənildi. Bu nəşr Mirzə Cəfər tərəfindən fars dilinə tərcümə olundu ki, Qərb tərcüməçiləri də ondan istifadə etdilər. L.Bazen M.F.Axundzadənin əsərlərinin Bakı və Tiflisdə rus və erməni dillərində də tamaşaya qoyulması haqqında da məlumat verir.

L.Bazen Avropa tədqiqatılarının, xüsusilə, türkoloqlar və iranşünasların M.F.Axunzadənin teatr yaradıcılığına maraqlarının onun ölümündən bir neçə il sonra başladığını qeyd edir. İlk illərdə Mirzə Cəfərin farsca tərcüməsindən istifadə edildiyini göstərən L.Bazen bunun səbəbini belə izah edirdi: "Həqiqətən, axı ingilis, fransız, Avstriya və alman şərqşünasları fars və türk-osmanlı dilini yaxşı bildikləri halda Azərbaycan-türk dilini bilmirdilər. Onlar Azərbaycan dilini danışıq dili forması hesab edirdilər, çünki onların əlində bu dilin sistemi - qrammatikası və lüğəti yox idi. L.Bazen ingilis dilinə tərcümə edilmiş ilk komediyanı "Hekayəti-vəziri-xani Lənkəran" pyesini səhv olaraq fars komediyası kimi təqdim etmələrini tənqid edir. "Hətta tərcüməçilər Haqqard və Streynjin əsərin Azərbaycan orijinalını "unutdular".

L.Bazen düzgün olaraq Barbye de Meynar və S.Qyarın tərcümə edib Parisdə nəşr etdikləri üç komediyanı "fars dilinin türk - Azərbaycan dialektində" yazıldığını tənqid edir: "Azərbaycan müəllifinin adı, hətta redaksiya heyətində belə çəkilməmişdi". Barbye de Meynarın "Aziatik" jurnalında çıxmış tərcüməsi də səhv olaraq "Kimyagər" türk-Azərbaycan dialektində" adlanırdı.

1886-cı ildə pyeslərin Londonda ingilis tərcüməsi fars variantı ilə birlikdə çapdan çıxmışdı. Buna baxmayaraq, Barbye de Meynar tərcümə zamanı əsərlərin Azərbaycan variantlarından deyil, fars variantından istifadə etmişdir. A.Sillier, Adolf Varmund da tərcümə zamanı fars variantlarından istifadə etmişlər.

L.Bazen Azərbaycan dilində ilk dəfə olaraq orijinal mətnə fransız şərqşünası Lüsyen Buvanın 1904-cü ildə Parisdə "Aziatik"də nəşr etdirdiyi "Xəsis", 1906-cı ildə Parisdə nəşr etdirdiyi "Müsyö Jordan" və 1909-cu ildə Barbye de Meynarın Parisdə nəşr etdirdiyi "Xırs quldurbasan" pyeslərində ciddi yanaşdıqlarını qeyd edir. "Bir sıra dəyərli cəhətlərinə baxmayaraq bu tərcümələr (qeyd edək ki, sonuncu bunların içərisində ən yaxşısı idi) Mirzə Cəfərin fars variantının güclü təsiri altında idi".

L.Bazen öz tədqiqatlarında 1938-ci ildə Bakıda M.F.Axundzadənin latın qrafikasında nəşr olunan Azərbaycan dilindəki orijinal mətndən istifadə etdiyini, orijinal mətnə maksimum sadiq olduğunu, adların Azərbaycan dili formasını saxladığını, hərfi tərcümədən qaçdığını, qeydlərdən istifadə etdiyini göstərir: "Biz qeydlərdə yeri gəldikcə oxuculara xalqın adətləri haqqında məlumatlar, tarixi-coğrafi izahlar verməyə çalışmışıq. Bunsuz belə aşkar spesifik yerli koloritli əsəri qiymətləndirmək və anlamaq qeyri-mümkün idi".

Fransız yazıçısı və ictimai xadimi Fransa Kommunist Partiyasınin üzvü şair-sürrealist Beynəlxalq Lenin mükafatı laureatı Lui Araqon 1955-ci ildə Parisdə yazdığı "Sovet mədəniyyəti" kitabında Azərbaycan klassikləri, o cümlədən, M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılığı haqında məlumat vermişdir. Lui Araqon M.F.Axundzadəni "Öz doğma Azərbaycan mədəniyyəti və rus mədəniyyəti arasında canlı əlaqə yaradan dramaturq, ictimai xadim kimi" səciyyələndirərək, onun görüşlərinin rus və fransız maarifçilərinin təsiri altında formalaşdığını, görkəmli mütəfəkkirin Rusiya, Türkiyə və İrana münasibəti, əlifba islahatı uğrunda mübarizəsi haqqında məlumat vermişdir. Mühafizəkarlar tərəfindən M.F.Axundzadənin maarifçilik fəaliyyətinin düşmənçiliklə qarşılandığını və "islama satqınçılıq" kimi dəyərləndiyini göstərən Lui Araqon bir kommunist kimi M.F.Axundzadənin arzularının yalnız "sovet hakimiyyəti illərində reallığa çevrildyini" qeyd edir.

XX əsrin görkəmli Azərbaycan şairi, fransız maarifçilərinin məfkurəvi sərvətlərindən özünə uyğun, öz dünyagörüşünə, öz mənəvi-ruhi aləminə uyğun şəkildə əxz etmiş M.Hadi "...azadfikirlilik təbliğ edən, zadəganların silk xülyalarını tənqidə tutması, burjuaların dar düşüncələrini rişxənd hədəfinə çevirən XVIII əsr fransız yazıçısı Jan Batist Molyerə yüksək qiymət verir, XVIII əsr elm aləminin təsiri altında müəyyənləşən, dualist mahiyyətli... dini-fəlsəfi görüşlər təbliğ edən, bu ictimai müqavilə təlimində feodalizmin eyiblərini qızğın ifşa edən, ədalətli ictimai quruluş sorağında olan fransız filosofu Jan-Jak Russo haqqında bəhs edir, yenə XVIII əsrdə Fransada ədəbiyyat və fəlsəfə sahəsində məşhurlaşan dini cəhalətə qarşı qızğın mübarizə aparan, fransız maarifçiliyinin rəhbərlərindən biri sayılan Fransua Volterin yaradıcılığına bələd olduğunu göstərir, XIX əsrin böyük fransız yazıçısı, Fransa romantizmində demokratik qanadın başçısı Viktor Hüqonun yaradıcılığını səmimiyyətlə yad edir.

M.Ağamirov yazır ki, M.Hadi zəkasının qidalandığı ideya mənbələrinin nə qədər əlvan, rəngarəng olduğu aydınlaşır. Bunlar onun dünyagörüşünə təsir göstərir, onun fəlsəfi baxışlarını bəhrələndirir, onun zehnində öz mürəkkəb sintezini tapır, müəyyən fikri nəticələr halını alır, sonra da şairin odlu şeirlərinin misralarına süzülür, elmi məqalələrinin ruhunda öz ifadəsini tapır. Onun çıxardığı əqli nəticələr özü də bir cür, bir halda qalmır, get-gedə yeniləşir, başqalaşır, təkmilləşir".

Fransız maarifçilərinin təsirilə hürriyyət, bərabərlik, ədalətdən bəhs edən şahla xalqın, dövlətlə xalqın birliyini, konstitusiyalı, ədalətli dövlət, ədalətli hökmdar ideyasını müdafiə edən şair "Təraneyi-vətənpərəsanı" şeirində M.Hadi cəmiyyətdə məhvedici, cismani zülm doğuran mənəvi qüvvənin "qüvveyi-zahireyi cismaniyyə və qüvveyi-müstəbdeyi-ruhaniyyənin" mövcudluğunu, bu qüvvələrin "bəşəriyyəni həfreyi-müzlumeyi-izmehlala" sürüklədiyini faciələrə səbəb olduğunu, tarixdə mütərəqqi, dahi şəxsiyyətləri məhv etdiyini göstərir və belə bir sualla ictimaiyyətə müraciət edirdi: "Volterləri, Russoları, Viktor Hüqoları cəzirələrə, mənfalara kimlər sürgün etdirdi?".

1910-cu il yanvarın 20-də "Səda" qəzetinin 16-cı sayında çapdan çıxmış "Qəzetlərimiz və mühərrirlərimiz" adlı məqaləsində M.Hadi XVIII əsrdə Avropada, o cümlədən, Fransada zühur edən mühərrirlərin və filosofların əksəriyyətinin "əxlaqiyyat, ədəbiyyat və təlim-tərbiyə ilə" məşğul olub maarifçilik yoluna qoyduqlarını, "ovram və xurafatı yandırmağa qələmlərindən ailəsinin şəraşərlər" yağdırdıqlarını, "çürük qanları təsviyyəyə, xəstə ruhları məşfiyəyə, bozuq etiqadları tərbiyə ilə düzəltməyə gecə-gündüz" çalışdıqlarını, "camaatın əxlaq və əfkarı təhzib və tənvir edildikdən sonra siyasəti-maddiyəni orta sürməyə" başladıqlarını və beləliklə, "mənafeyi-milliyyə, səadətini-vətəniyyələrini təmin edə bildiklərini" göstərir.

M.Hadi fransız maarifçilərinin tərbiyə və maarifçilik ideyalarından istifadə etməyi, Azərbaycanın "səviyyeyi-ürfanının hənüz siyasətə müstəid olmadığını, millətin son dərəcə möhtac bulunduğu əxlaqiyyat, ədəbiyyat və təsviri əfkar dərslərini məktəblərdən, müəllimlərdən, məktəbi-səyyar olan mətbuat və mühərrilərdən öyrənməyi tövsiyə edirdi".

M.Hadi fransız maarifçilərinin irəli sürdükləri və Fransa inqilabı zamanı gerçəkləşdirdikləri ideyaları "azadlıq, bərabərlik, ədalət" ideyalarını tərəqqi və inkişaf üçün zəruri olan "amil" hesab edərək yazırdı: "Küskün dodaqlar yek-digərini öpür. Məhəbbət qanmış, anlamış olan insanlar bir-birini sevir... qardaşlıq işığı parlayır, ayrılıq odu sönmür".

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 21 avqust.- S.15.