Azərbaycan - Böyük Britaniya iqtisadi inkişafında Ulu Öndər Heydər Əliyevin rolu

23 yanvar 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Böyük Britaniya kraliçasının xüsusi müşaviri, "Britiş Petroleum Kompani p.l.c." Korporasiyasının Direktorlar Şurasının sədri Lord Eşberton başda olmaqla nümayəndə heyətini qəbul etmişdir. Ölkə başçısı "Bı-Pi" ilə ARDNŞ arasındakı əlaqələrin Azərbaycan-Böyük Britaniya münasibətlərinin daha da genişləndirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə çarpdırmış, bu səfərin neft müqaviləsinın həyata keçirilməsində başlanğıc kimi qiymətləndirmişdir. Respublikamıza gəlməkdən çox məmnun qaldığını bildirən qonaq demişdir ki, səfərimizin əsas məqsədi "Bi Pi"-nin bu müqavilə ilə əlaqədar üzərinə götürdüyü öhdəlikləri bir daha vurğulamaqdır.

Söhbət zamanı o, belə bir maraqlı faktı qeyd etmişdir ki, Bakı nefti haqqında hələ 5 yaşında ikən uşaq ensiklopediyasındakı şəkillərdən məlumat almış, Azərbaycanı şəxsən görməkdən çox böyük məmnunluq duyduğunu bir daha nəzərə çarpdırmışdır. O, ümid etdiyini bildirmişdir ki, yaxın bir neçə ay ərzində bir sıra məsələlər, o cümlədən, neft kəməri marşrutunun müəyyən edilməsi məsələsi həll olunacaq. 24 yanvar 1995-cı ildə Bakıda Tarix Muzeyinin möhtəşəm salonunda neft müqaviləsini həyata keçirən rəhbər komitənin ilk iclası işə başlamışdır. İclası giriş sözü ilə açmış ARDNŞ-nin prezidenti Natiq Əliyev məlumat vermişdir ki, neft müqaviləsinin imzalanmasından sonra danışıqlar davam etdirilərək nəinki maliyyələşdirmə və təşkilati işlər görülmüş, müqaviləni həyata keçirən rəhbər komitə, Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti, Məsləhət Şurası, bir sıra məsələlərlə əlaqədar ekspert qrupları da yaradılmışdır? AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin, Böyük Britaniya kraliçasının xüsusi müşaviri, "Britiş Petroleum" Korporasiyası Direktorlar Şurasının sədri Lord Eşbertonun iştirak etdiyi ilk iclasda 1995-ci il üçün Məcburi İşlərin Minimum Proqramı və 105 mln. dollar məbləğində büdcə təsdiq edilmişdir. Mərasimdə çıxış edən ölkə başçımız demişdir: "Qeyd etmək lazımdır ki, müqavilənin hazırlanması prosesi nə qədər ağır yollardan keçmiş olsa da, onun həyata keçirilməsi bundan da çətin olacaqdır. Qarşıda çox gərgin, çox mühüm işlər durur. Mən əminəm ki, müqavilədə iştirak edən konsorsium şirkətlərinin nümayəndələri və rəhbərləri ARDNŞ ilə bərabər bu məsələlərin ardıcıl surətdə, davamlı olaraq, gecikmədən həll olunmasını təmin edəcəklər".

Respublika Prezidenti Heydər Əliyev müqavilə ətrafında, onun haqqında müxtəlif dairələrdə, mətbuatda, müxtəlif ölkələrdə gedən danışıqları, şayiələri nəzərə alaraq rica etmişdir ki, müqavilənin həyata keçirilməsi sahəsində ilk 3-4 illik proqram çox dəqiq olsun və onun əvvəllər nəzərdə tutulandan da tez yerinə yetirilməsi üçün lazımi tədbirlər görülsün. O, müqavilə hazırlanarkən və onu Prezident kimi imzalayarkən ölkənin bu günü və gələcəyi haqqında düşündüyünü bir daha vurğulamış, müqavilənin həyata keçirilməsinin respublikanın böhran vəzıyyətində olan iqtisadiyyatında qarşıdakı illərdə böyük dəyişikliklər edilməsində, ölkəmizin gələcək inkişaf prespektivlərı üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd etmişdir.

1995-ci il oktyabrın 9-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Prezident Sarayında "Əsrin müqaviləsi" üzrə neft konsorsiumunun beynəlxalq Rəhbər Komitəsinin üzvlərini qəbul etmişdir. Ölkə başçısı "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasından indiyədək bütün şirkətlərin, ümumən konsorsiumun Beynəlxalq Rəhbər Komitəsinin gördüyü işlərin hamısını məmnuniyyətlə qəbul etdiyini bildirmiş, onları bu nailiyyətlər münasibəti ilə təbrik etmişdir. Rəhbər Komitənin sədri Terri Adams həmin gün Rəhbər Komitənin keçirilmiş iclasında hasil ediləcək ilkin neftin ixracı ilə əlaqədar neft kəmərləri barədə, "Çıraq-1" platformasının köməyi ilə ildə 5 mln. ton neft hasil etmək öhdəliyinin götürülməsi haqqında qərar qəbul edildiyini bildirmiş. Məcburi İşlərin Minimum Proqramı və dəniz yataqları ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi işlərinə 1995-1996-cı illər üçün səhmdarların 700 mln. dollar məbləğində büdcənin, ilkin neftin hasilatı və ixracı üçün isə 450 mln. dollar məbləğində büdcənin bəyənildiyi barədə məlumat vermişdir. O, qarşıda duran böyük vəzifələrin ARDNŞ ilə səmimi etimad və əməkdaşlıq şəraitində yerinə yetiriləcəyinə əmin olduğunu bildirmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Məcburi İşlərin Minimum Proqramı çərçivəsində aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilmişdir. 1995-cı ildə "Çıraq-1" platformasının qiymətləndirilməsi, platformanın və dayaq blokunun hərtərəfli yoxlanılması, texniki və kompüter modernləşdirilməsi üçün tədqiqat işləri aparılmışdır. Avqustun 10-dan noyabrın 30-dək Xəzər dənizində üçölçülü seysmik kəşfiyyat işləri aparılmış, ilin əvvəlindən ABƏŞ mühəndis geologiyasi, geofiziki tədqiqatlar sahəsində işə başlamışdır. Kəşfiyyat quyuları qazılmış, "Çıraq-1" platforması rayonunda geotexniki tədqiqat işləri aparılmış, müqavilənin əhatə etdiyi sahənin və boru kəməri marşrutlarının texniki şəkilləri çəkilmiş, ətraf mühitin qorunması və müqavilənin əhatə etdiyi sahənin neft-qaz ehtiyatlarının mənimsənilməsi prosesində baş verəcək qəzaların vaxtında ləğv edilməsi sahəsində tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu ildə ARDNŞ və ABƏŞ Azərbaycan neftinin Şimal və Qərb marşrutları ilə dünya bazarına çıxarılmasını nəzərdə tutan neftin ilkin çıxarılması layihəsinin həyata keçirilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. 16 fevral 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası hökuməti arasında ilkin neftin Rusiya ərazisi ilə nəql olunması haqqında müqavilə, ABƏŞ ilə Rusiya Federasiyasının "Transneft" neft şirkəti arasında ilkin neftin Rusiya ərizisiylə nəqlinə yardım haqqında müqavilə imzalanmışdır.

4 iyun 1995-cı ildə Azərbaycanın neft sənayesi tarixində yeni hadisə baş vermiş, Bakıda "Gülüstan" sarayında Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən "Şahdəniz" perspektivli sahəsinin kəşfiyyatı, müştərək işlənməsı və hasilatın pay bölgüsü haqqında ARDNŞ ilə "Bİ-Pİ Eksploreyşn (Azərbaycan) limited", "Elf Petroleum Azərbaycan B.V", "LUKoyl internəşnl", "Statoyl Azərbaycan A.S.", "Oyl indastrız İnjinirinq-end Konstrakşn", "Turkiş Petroleum Oversiz Kompani Limited" şirkətlərı arasında saziş imzalanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, layihədə "Bi-Pi"nin iştirakçı payı 25,5 faizdir. Müqavilədə "Şahdəniz" yatağında 500 milyard kubmetr qaz və 190 milyon ton neft ehtiyatı olduğu göstərilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakıdan 55 km cənub-şərqdə yerləşən bu yataq hələ Sovet ittifaqı zamanı Azərbaycan neftçiləri tərəfindən kəşf olunmuşdur. Sazişin imzalanması mərasimində çıxış edən Böyük Britaniyanın sənaye və energetika naziri Tim Eqqaf demişdir: "Cənab Prezident, biz Sizin mülahizənizə və müdrik zəkanıza inanırıq və konsorsiuma başçılıq edən "Bi-Pi" şirkətinə, əvvəllər olduğu kimi, yenə də etimad və dəstək göstəririk". "Bi-Pi Eksploreyşn" şirkətinin vitse-prezidenti Bayron Qrout öz çıxışında, demişdir. "Bu potensial respublikanın ehtiyaclarını ödəməyə yeni imkanlar yaradacaq və Azərbaycan üçün yeni gəlir mənbəyinə çevriləcəkdir. Bu son dərəcə vacibdir. Lakin məsələnin daha vacib tərəfi də vardır. Bu müqavilə Azərbaycan ilə onun tərəfdaşları arasında əlaqələri daha da gücləndirəcəkdir".

24 avqusl 1996-cı ildə Azərbaycanla "Britiş-Petroleum" arasında mövcud olan münasibətlərdə iki mühüm hadisə baş vermişir. Həmin gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin iştirakı ilə "Dədə Qorqud" yarımdalma üzən qazma qurğusunun yenidən qurulduqdan və təmir edildikdən sonra rəsmi açılışı olmuşdur. Bu mühüm iqtisadi obyekt 1976-cı ildə, o zaman ölkəmizə rəhbərlik edən Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə inşa olunmuş və 1981-ci ildə istismara verilmişdir. 15 iyun 1995-ci ildə ARDNŞ ilə ABƏŞ arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən "Xəzər dəniz neft" üzən qazma qurğusu icarəyə verilmiş, sentyabr 1995-ci ildən "Şelflayihə Tikinti" İstehsalat Birliyində təmir işlərinə başlanmış, podratçı ABŞ-ın "Santa fe" şirkətinin iştirakı ilə modernləşdirmə və yenidənqurma işləri uğurla başa çatdırılmışdır. Təmir və modernləşdirmə işlərində 356 nəfər çalışmışdır ki, onların böyük əksəriyyəti yerli mütəxəssislər olmuşdur. İş prosesində onlar qabaqcıl üsulların təlimi və ingilis dili kurslarını bitirmiş, xarici ölkələrdə təcrübə keçmişdir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, məhz "Dədə Qorqud" üzən qazma qurğusu "Çıraq" yatağında 1996-cı ilin sentyabrında 1 nömrəli kəşfiyyat quyusu qazılmağa başlamışdır. Bu obyektlə yanaşı ABƏŞ "Xəzər dəniz neft qaz donanma"nın gəmiqayırma zavodunun və tərsanəsinin də modernləşdirilməsini həyata keçirmişdir.

Elə həmin gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin iştirakı ilə Bakının Bayıl yaşayış sahəsində ABƏŞ-in ofisinin rəsmi açılış mərasimi keçirilmişdir. Mərasimdə çıxış edən ABƏŞ-in prezidenti Terri Adams qeyd etmişdir ki, ofis binasının adlandığı "Villa Petrola" Nobellər ailəsinin Qara şəhərdə olmuş, bu gün də qalan binasının adıdır. Onu qeyd edək ki, bu bina Azərbaycan Sovet İttifaqı tərkibində olduğu zaman rus sovet memarları Vesninlərin layihəsı əsasında İliç adına mədəniyyət sarayı kimi inşa edilmiş, sonradan ABƏŞ tərəfindən təmir və modernləşdirmə işləri aparılmışdır.

9 oktyabr 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev ölkəmizə səfər etmiş "BP" Korporasiyasının Direktorlar Şurasının sədri Deyvid Seymonu qəbul etmişdir. Söhbət zamanı Azərbaycan Prezidenti Xəzərin Azərbaycan sektorundakı neft yataqlarının birgə işlənməsi sahəsində fəaliyyət göstərən nüfuzlu xarici şirkətlər sırasında "Bi-Pi"nin payının hamıdan çox olduğunu, onun "Əsrin Müqaviləsi"ndə fəal iştirakını xüsusən vurğulamışdır. "Əsrin Müqaviləsi"ndən sonra ötən iki ildə yaxşı nəticələr əldə edildiyini xüsusi qeyd edən qonaq ikitərəfli əlaqələrin inkişafında Prezıdent Heydər Əliyevin diqqət və qayğısının mühüm rol oynadığını nəzərə çarpdırmışdır. O, "Şahdənız"in birgə işlənməsi barədə layihənin uğurla həyata keçiriləcəyi fikrində olduğunu bildirmişdir.

Həmin gün Heydər Əliyev Neft Konsorsiumunun Rəhbər Komitəsinin və Direktorlar Şurasının üzvlərini qəbul etmişdir. ABƏŞ-in prezidenti Terri Adams məlumat vermişdir ki, Direktorlar Şurası növbəti il üçün 221 mln. dollar məbləğində olan büdcəni təsdiq etmişdir. Görülmüş işlərin qrafikinə uyğun olaraq 28 avqust 1996-cı ildə ilkin neftin ixracına başlanacağı, ilkin neftin ixracı üçün 668 mln. dollar məbləğində büdcənin nəzərdə tutulduğu qeyd edilmişdir. O, "Əsrin Müqaviləsi" ilə əlaqədar 2 hissəli layihənin həyata keçirilməsi üçün qarşıda duran 10 əsas məqsəddən 7-nin artıq yerinə yetirilməsi, Şimal və Qərb boru kəmərinin inşası istiqamətində tədbirlər görüldüyü barədə məlumat vermişdir. Cənab Adamsın məlumatlarından məmnun qaldığını söyləyən ölkə başçısı əmin olduğunu bildirmişdir ki, nəzərdə tutulan işlər vaxtından əvvəl yerinə yetıriləcək.

10 oktyabr 1996-cı ildə Prezident Sarayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin yanında "Əsrin Müqaviləsi'nin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar yaradılmış ABƏŞ-in iki illik fəaliyyətinin yekunlarına həsr edilmiş müşavirə keçirilmişdir.

"Dan Ulduzu" və "Əşrəfi". "BP"nin ölkəmizdəki fəaliyyətində onun Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən "Dan Ulduzu" və "Əşrəfi" perspektivli strukturlarının birgə işlənməsi sahəsində imzalanmış müqavilədə önəmli fəaliyyəti mühüm yer tutur. Bakıda "Gülüstan" sarayında 1996-cı il dekabrın 14-də qeyd edilən perspektivli strukturların kəşfiyyatı, birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında ARDNŞ ilə "Amoko Nord Abşeron Petroleum LTD", "Yunokal Xəzər LTD", "Delta oyl Kompani LTD", "İtoçu Oyl Eksploreyşen (Kaspian) ink" şirkətləri arasında saziş imzalanmışdır. Saziş üzrə potensial investisiyalar 2 mild. dollar məbləğində qiymətləndirilir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, adıçəkilən perspektiv strukturlar Abşeron yarımadasının şimal-şərqində, sahildən 70 km məsafədə yerləşir və 1970-ci illərdə Azərbaycan neftçi-geoloq alimləri tərəfindən kəşf olunmuş, 1982-1985-ci illərdə bu yataqlardan istifadə etmək üçün müəyyən addımlar atılsa da, bu məsələ o vaxt başa çatdırılmamışdır. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, 11 avqust 1998-ci ildə "Britiş Petroleum" ABŞ-ın "AMOKO" şirkəti ilə birləşmək haqqında müqavilə bağlayandan sonra hazırda 25 illik dövr üçün imzalanmış bu sazişdə "Bi-Pi" "Amoko" ilə birlikdə 30 faiz iştirakçı payına malikdir. "Bi-Pi Amoko" sazişinin reallaşması üçün xarici şirkətlərin yaratdığı konsorsiumun "Şimal Abşeron Əməliyyat Şirkəti"nin çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Saziş 25 fevral 1997-cı ildə Azərbaycan Respublikasının parlamenti tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra qüvvəyə minmişdir.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 28 yanvar 1997-cı ildə Prezident Sarayında Böyük Britaniyanın "Britiş Petroleum" və Norveçın "Statoyl" şirkətlərinin vitse-prezidentləri Bayron Qroutu və Rolf Maqne Larseni qəbul etmişdir. Görüş üçün minnətdarlıq edən cənab Qrout söhbət zamanı demişdir: "Bizim nümayəndələrimiz şirkətlərimizin buradakı fəaliyyəti üçün cavabdeh olmaqla yanaşı, həm də "Şahdəniz" layihəsinin əlaqələndiriciləridir". Qonaq bildirmışdir ki, Bakıda olduqları üç gün ərzində ARDNŞ-nin prezidenti Natiq Əliyev və ABƏŞ-in prezidenti Terri Adams ilə görüşmüş, öz şirkətlərinin burada gördüyü işlərlə tanış olmuşlar. Dövlət başçısı şirkətlərin rəhbərlərinin vaxtaşırı Bakıya gələrək öz nümayəndələrinin fəaliyyəti ilə tanış olmasını bizim müştərək işimizin sürətlənməsi üçün vacib amil olduğunu qeyd etmiş, nəzərədə tutulan planların ardıcıl surətdə həyata keçirildiyini bildirmişdir. Azərbaycan Prezidenti qonaqlara müraciətlə xüsusi olaraq vurğulamışdır ki, "Şahdəniz" yatağı ilə bağlı müqavilənin həyata keçirilməsinə gəldikdə, bu məsələdə məsuliyyət sizin şirkətlərin üzərinə düşür, çünki burada əsas pay sizindir və layihənin opertorları da sizsiniz. Dövlət başçısının fikrincə, ABƏŞ-in yaradılması yaxşı təcrübədir. "Şahdəniz" müqaviləsində altı şirkətdən ibarət konsorsium yaranıb, onun ofisi işə tam rəhbərlik edən bir şəxsi olmalıdır. Prezident Heydər Əliyevə məlumat verilmişdir ki, "Brıtış PetroleunV"un nümayəndəsi Mayk Şerman "Şahdəniz" layihəsinin rəhbəri təyin edilmişdir. Dövlətimizin başçısı şirkətlərin nümayəndələrinə demişdir ki, siz bu il, habelə, 1998-ci il, 1999-cu illərdə hansı işləri görəcəyiniz barədə proqram hazırlamalısınız. Mən işin əməli surətdə necə təşkil edildiyini bilmək istəyirəm. Belə proqramın hazırlandığı respublikanın rəhbərinə bildirildikdə Prezident Heydər Əliyev təklif etmişdi ki, onu əvvəlcə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə müzakirə edin, sonra mən onunla tanış olaram və sizin konsorsiumda iştirak edən bütün şirkətlərin nümayəndələrini qəbul edib öz fikrimi söyləyərəm. Bayron Qrout Azərbaycan Prezidentinin fikirləri ilə razılaşaraq demişdir ki, onlar ABƏŞ-in təcrübəsindən istifadə edəcəklər və ondan daha yaxşı işləməyə çalışacaqlar, çünki onun səhvlərini də nəzərə alacaqlar.

Görüşün sonunda dövlət başçımız bir daha xatırlatmışdır ki, hər bir müqavilənin, necə deyərlər, öz Terrı Adamsı, yəni işlərə konkret rəhbərlik edən nümayəndəsi olmalıdır.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 19 fevral.- S.14.