Böyük Britaniyanın "Şell" şirkətinin Azərbaycanda fəaliyyəti

Dünya iqtisadiyyatında ən iri neft şirkətlərindən biri kimi özünə əbədi şöhrət qazanmış "Royal Datç / Şell Qrupu" və ya iqtisadi ədəbiyyatda qısa adla tanınan "Şell" Böyük Britaniya-Niderland müştərək konserni Azərbaycanda da özünəməxsus yer tutur.

"Şell" özünün tarixini 1833-cü ildə Markus Semuelin Londonda, "İst-Enddə" çox da böyük olmayan mağaza açması ilə başlayır. O, dünyanın müxtəlif yerlərindən dənizçilərin gətirdikləri nadir mallar və balıqqulağı satmaqla məşğul olmuş, hətta bu ticarət o qədər gəlirli olmuşdur ki, Markus Semuel bu nemətlərin mütəmadi olaraq Uzaq Şərqdən gətirilməsini təşkil etmiş, qısa müddət ərzində kiçik kommersiya işi çiçəklənən idxal-ixrac biznesinə çevrilmişdir. Onun ölümündən sonra övladları Markus və Sem atalarının işini davam etdirərək 1878-ci ildə Londonda "Markus Semuel end Kompani", Yaponiyada isə "Semuel-Semuel end Kompani"- firmalarını təsis etmişlər. Onlar Şərqdə bizneslə məşğul olaraq, dəniz limanları arasında qısa məsafədə kommersiya daşımalarını təşkil etmişlər. Markus Semuel, nəhayət, 18 oktyabr 1897-ci ildə apardığı biznes fəaliyyətinin genişlənməsi nəticəsində ayrıca bir şirkət "Şell Transport end Treydinq Kompani Limited" ("Şell" sözü ingiliscə "balıqqulağı" deməkdir) şirkətini yaratmışdır.

"Şell"in sonralar vahid konserndə iştirakçı ortağı olmuş, "Royal Datç Petroleum Kompani" şirkəti 16 iyun 1890-cı ildə istedadlı iş adamı Ayelko Yane Zilker tərəfindən yaradılmış və şirkətin ilkin tam adı "Ost Hind Holland" müstəmləkələrində neft quyularının istismarı üzrə "Kral Holland Şirkəti" olmuşdur. Belə ki, Ayelko Zilker Ost-Hind müstəmləkələrindən olan Sumatra adasına səfərlərindən birində neft izlərini aşkar etmiş, sonra quyu qazılmış və 1885-ci ildə neft fontan vurmuşdur. Neft biznesində rəqabət aparmaq üçün Ayelko Zilkerin şirkəti 1896-cı ildə tankerlər, rezervuar parkları tikməyə başlayır və özünün paylaşdırıcı şəbəkəsini yaradır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, bəhs edilən dövrdə Markus Semuel və "Royal Datç Petroleum" şirkəti "Standart Oyl" amerikan nəhəngi ilə rəqabət aparırdılar.

"Şell Transport end Treydinq" şirkətinin prezidenti Markus Semuel "Royal Datç Petroleum"un prezidenti Henri Deterdinqlə 19 yanvar 1907-ci ildə öz maraq və kapitallarını birləşdirmək, lakin eyni zamanda, öz fərdi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaq məqsədi ilə saziş imzalamış, beləliklə, müasir dövrdə fəaliyyət göstərən konsernin bünövrəsini qoymuşlar.

Bu gün konsernə daxil olan şirkətlər demək olar ki, bütün Yer kürəsi boyunca 130-dan çox ölkədə 100 mindən artıq əməkdaş ilə olduqca uğurlu fəaliyyət göstərərək, gəlir əldə edir. Konsern təşkilatı quruluş baxımından öz biznes fəaliyyətini beş əsas istiqamətdə kəşfiyyat və hasilat, neft məhsulları, neft kimyası, təbii qaz və elektroenergetika və bərpa edilə bilən enerji resursları kimi önəmli sahələr üzrə qurur. Qeyd edilən hər bir əsas biznes istiqamətində öz konkret fəaliyyət sahəsi üzrə genişmiqyaslı məsuliyyət daşıyan baş icraçı direktor rəhbərlik edir. Baş icraçı direktorlar isə öz növbəsində konsernin iki ana şirkətinin Direktorlar Şurasının üzvü olan icraçı direktorların daxil olduğu Sərəncamçı Direktorlar Komitəsinə tabedir. Ana şirkətlər "Şell Transport end Treydinq" və "Royal Datç Petroleum" birbaşa istehsal və işgüzar fəaliyyətdə iştirak etmir. Bu, açıq tipli səhmdar şirkətlərinin səhmləri dünyanın müxtəlif birjalarında dövr edir. Bilavasitə və ya dolayı olaraq ana şirkətlərə üç holdinq şirkətinin səhmləri məxsusdur və bundan dividend şəklində böyük miqdarda gəlir əldə edirlər.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev ABŞ-a rəsmi səfərı vaxtı (23 ıyul-7 avqust 1997-ci il) Hyuston şəhərində avqustun 3-də onun üçün ayrılmış iqamətgahda konsernin kəşfiyyat və hasilat məsələləri üzrə icraçı direktoru Fil Vats ilə qarşılıqlı anlaşma və səmimiyyət şəraitində keçmiş ilk görüşdə cənab Vats dəniz yataqlarının işlənilməsi sahəsində böyük təcrübəyə malik olduqlarını vurğulamış. Azərbaycanla uzunmüddətli əlaqələr qurulması və investisiya qoyuluşu imkanları barədə təkliflər etmiş, neft-qaz kəmərlərinin çəkilişi üzrə layihələri həyata keçirməyə hazır olduqlarını bildirmişdir. Dövlət başçımız isə, öz növbəsində, ölkəmizin bu şirkətlə sıx əlaqələr qurmasının hər iki tərəf üçün faydalı olduğunu qeyd etmiş, neft sektorunda əməkdaşlıqla yanaşı, ölkəmizdə yeni iş yerləri yaratmaq, mədəniyyət, təhsil sahələrinin inkişafına yardım etmək barəsində edilmiş təklifləri yüksək qiymətləndirmişdir.

Bəhs etdiyimiz rəsmi səfər çərçivəsində Vaşinqtonda Ağ Evin Franklin Ruzvelt otağında Prezident Heydər Əliyev və ABŞ-ın vitse-prezidenti Albert Qorun iştirakı ilə 1 avqust 1997-ci ildə bir neçə neft sazişi, o cümlədən, ABŞ-ın "Amoko" şirkətı ilə Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "İnam" perspektivli strukturunun müştərək kəşfiyyatı, işlənməsı və hasilatın pay bölgüsü haqqında saziş imzalanmışdır. Hazırkı dövrdə "Bi-Pi /Amoko" (iştirakçı payı 25% ) və ARDNŞ (iştırakçı payı 50%) ilə birgə ötən ilin mart ayında 25% iştirakçı payı olaraq layihə qoymuş "Şell" beş Xəzəryanı ölkədə fəaliyyət göstərən beynalxalq şirkət statusuna çatmışdır. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fonduna daxil olmuş vəsaitlər haqqında 3 yanvar 2001 -ci ildə verilən məlumata əsasən bu anlaşma üzrə "Şell" tərəfindən 2 mln. ABŞ dolları məbləğində bonus ödənilmişdir.

Dövlət başçımızın rəsmi dəvətinə əsasən ölkəmizə səfər etmiş "Şell"in kəşfiyyat və hasilat məsələləri üzrə icraçı direktoru Fil Vatsın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti 6 oktyabr 1997-ci ildə Prezident Heydər Əliyev tərəfindən qəbul edilmişdir. Nümayəndə heyətinə konsernin MDB və Avropa regionları üzrə vitse-prezident Tuqrul Tusun, konsernin Azərbaycandakı nümayəndəliyinin başçısı Jan Lui Turle, Niderlandın Ankara və Bakıda akkreditə edilmiş fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Nikolas Van Damm daxil olmuşdur. Cənab Vats Azərbaycanın neft və qaz sənayesinin inkişafına öz töhfələrini vermək arzusunda olduqlarını xüsusən vurğulamış, görüşdə iştirak edən ARDNŞ-ın prezidenti Natiq Əliyev ölkə başçısına "Şell"in Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Kürdaşı" blokunun işlənilməsində iştirak etməyə, habelə, digər sahələrdə əməkdaşlığa maraq göstərməsi barədə məlumat vermışdir.

28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası yarandıqdan sonra, Böyük Britaniya onu rəsmən tanımış və müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq əlaqələri qurulmuşdur. ADR hökuməti Bakıda öz hakimiyyətini bərqərar etdikdən sonra qeyd edilən bədnam qərarı ləğv etmiş, xüsüsi mülkiyyət və o cümlədən, xarici şirkətlərin fəaliyyəti bərpa edilmişdir. Bundan sonra isə "Şell" mütəxəssisləri yeni layihə və planlar üzərində düşünməyə başlamışdır. Bu layihələr sırasında regionda yeni təkmilləşdirilmiş buruq qazıma texnologiyalarının tətbiqi, Qroznıdan Qara dənizə boru kəməri xəttinin çəkilməsi, xüsusən, diqqəti cəlb edir. Lakin çox təəssüf ki, 28 aprel 1920-ci ildə Sovet Rusiyasının Azərbaycana təcavüzü və ADR-in 23 aylıq iqtidarının süqutu nəticəsində sərt bolşevik rejimi şəraitində digər xarici şirkətlər kimi "Şell"in də, bütünlükdə Qafqaz regionunda neft yataqlarının işlənməsi və investisiya qoyuluşu üzrə çoxillik fəaliyyətinə son qoyuldu.

Müasir dövrdə yenidən öz dövlət müstəqilliyini əldə etmiş Azərbaycan Respublikasının Böyük Britaniya ilə qarşılıqlı münasibətlərində "Royal Datç - Şell Qrup" konserninin ölkəmizdə apardığı uğurlu işgüzar fəaliyyətinin özünəməxsus yeri vardır. Uzun müddətli fasilədən sonra 1 may 1993-cü ildə konsernin respublikamızda nümayəndəliyi fəaliyyətə başlamışdır. Nüfuzlu ingilis neft şirkətləri cərgəsinə "Şell"in daxil olması və ötən qısa müddət ərzində gördüyü işlər, fikrimizcə, iki ölkə arasında mövcud olan xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafında diqqətə layiq rol oynayır.

Hələ yeddi il öncə müstəqil Azərbaycan Respublikasının tarixində ilk dəfə olaraq bütün dünyada "Əsrin Müqaviləsi" adı ilə şöhrətlənmiş beynalxalq neft müqaviləsinin imzalanması və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin ölkə daxilində xarici neft şirkətləri üçün yaratdığı əlverişli şəraitdən bəhrələnmiş "Şell" də, respublikamızda fəaliyyətini aktivləşdirdi. Belə ki, "Əsrin Müqaviləsi"nin imzalanmasından və ratifikasiya edilərək qüvvəyə minməsindən sonra Azərbaycana işgüzar səfər etmiş konsernin Direktorlar Şurasının vitse-prezidenti Mark Mudi Stüartın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Bakıda Prezident sarayında ölkə başçısı tərəfindən 13 yanvar 1995-ci ildə qəbul edilmişdir. Qarşılıqlı anlaşma və səmimiyyət şəraitində keçmiş ilk görüşdə Prezident Heydər Əliyev konsernin hələ XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda fəaliyyətə başladığını xatırlatmış, lakin müasir dövrdə ölkəmizlə əməkdaşlıq sahəsində gecikdiyini vurğulamışdır. Mark Mudi Stüart öz növbəsində təmsil etdiyi konsernin "Əsrin Müqaviləsi" çərçivəsində fəaliyyət göstərmək barədə niyyətini açıqlamışdır.

Bu ilk yüksək səviyyəli görüşün bir növ davamı olaraq doktor Fil Vats başda olmaqla ölkəmizə səfər etmiş yeni nümayəndə heyəti 4 fevral 1995-ci ildə Prezident Heydər Əliyev tərəfindən qəbul edilmişdir. Görüşdə cənab Vats "Əsrin Müqaviləsi" çərçivəsində Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Azəri", "Çıraq" və "Günəşli" yataqlarının dərinlikdə olan hissəsinin birgə işlənməsində iştirak etmək RİTA-SÖTA agentliyinın 1998-ci ilin fevralında Londondan verdiyi xəbərdə Britaniya paytaxtında "Royal Datç-Şell" ilə ABŞ-ın "Şevron" şirkəti arasında Xəzər bölgəsində yeni energetika layihələrində əməkdaşlıq və birgə fəaliyyət haqqında saziş imzalanmasından bəhs edilmişdir. Sənəd xam neftin, təbii qazın və qaz kondensatının hasilatı, nəqli və satışı kimi sahələrdə müxtəlif layihələrin birgə öyrənilməsi və həyata keçirilməsi zamanı hər iki şirkətin əsas tutacağı şərtləri və parametrləri müəyyənləşdirir. Konsernin Direktorlar Şurasının vitse-prezidenti Mark Mudi Stüart sənədin imzalanması mərasimində demişdir: "Bu bölgədə "Şevron"un topladığı iş təcrübəsinin və qlobal nəqletmə sistemlərinin inkişafına dair planlarmızı nəzərə alsaq, görərik ki, şirkətlərimiz üçün iri müştərək layihələrin həyata keçirilməsində yeni imkanlar açılır". Ümumiyyətlə, saziş iştirakçılarının fikrincə, bu sənəd Xəzərin zəngin ehliyatlarının işlənməsi və onların dünya bazarlarına çatdırılması sahəsində yeni əlavə imkanlar açacaqdır.

Azərbaycan Prezidentinin Böyük Britaniyaya rəsmi səfəri vaxtı (19-24 iyul, 1998-ci il) Londonda onun üçün ayrılmış iqamətgahda 20 iyul 1998-ci ildə Fil Vaisi qəbul etmişdir. Dövlət başçımız "Şell"in digər ingilis neft şirkətlərinə nisbətən ölkəmizə bir qədər gec gəlməsinə rəğmən, əmin olduğunu bildirib ki, qarşılıqlı əlaqələr getdikcə daha da, möhkəmlənəcək. Cənab Vats 1998-ci ildə Hyustonda və Bakıda keçirilmiş görüşlərini məmnunluqla xatırlayaraq, əlaqələrin sıxlaşdırılmasına böyük maraq göstərdiyini vurğulamış, kadrların ixtisasının artırılmasında, istedadlı gənclərə qayğı məsələlərində lazımi kömək göstərəcəklərini bildirmişdir. O, Prezident Heydər Əliyevə "Şell"in yaradılmasının 100-cü ildönümünün tamam olması ilə əlaqədar şirkətin fəaliyyətini əks etdirən kitab hədiyyə etmişdir.

"Şell " ölkəmizin neft sənayesində səmərəli fəaliyyətlə yanaşı, marketinq və məhsul satışı ilə məşqul olur. Azərbaycanda olan rəsmi distribyuterləri, o cümlədən, "Daniz Lubricants" və "CSL" (Consolidated Suppliers International) şirkətləri vasitəsilə neft məhsulları - avtomobil, aviasiya və dəniz yanacağı, eyni zamanda, yağlayıcı materialların reallaşdırılması sahəsində fəaliyyət göstərir.

"Royal Datç-Şell" konserninin icraçı direktoru Fil Vatsın Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə anadan olmasının 75-ci ildönümü münasibəti ilə göndərdiyi təbrik məktubunda konsernin ölkəmizdə gələcək fəaliyyət perspektivlərindən bəhs edilmiş, "Şell"in "Kürdaşı" bloku və "D" bloku üzrə birgə fəaliyyət göstərmək üçün ARDNŞ-ə müvafiq təklifinın təqdim edilməsi, habelə, Xəzərin cənub hissəsindəki karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfiyyatı və işlənməsi layihələrinə qoşulmaq niyyətləri barədə qeydlər edilmişdir.

Xüsusən, təqdirəlayiq haldır ki, "Şell" ölkəmizdə yalnız iqtisadi fəaliyyətlə məhdudlaşmır, respublikanın ictimai həyatında aktiv fəaliyyət göstərir. Bu cəhətdən "Şell"in Azərbaycanda həyata keçirdiyi aşağıdakı sosial-mədəni layihələri göstərmək olar:

- "Şell" "Qaynaq" Gənclik Fondunun əsas sponsorlarından biri olaraq bu fondla birgə Səbail rayonunda qaçqın düşərgəsində "Mən dünyanı necə görürəm? " mövzusunda müsabiqə keçirmişdir.

- "Şell" istedadlı pianoçu Rəna Rzayevanın Niderlandda "Slavyan Ekspressionizm"i festivalına səfərini təşkil etmişdır.

- Neftçilər xəstəxanasında modern göz klinikasının açılması üçün 40 min ABŞ dolları məbləğində yardım etmişdir.

- UNICEF və ABƏŞ ilə birlikdə əlil və kimsəsız uşaqların Poçt və Telefon Xidməti Təşkilatının (YAPS) sponsorlarındandır.

- "Şell", "Bİ-Pİ/Amoko", " Mobil", " Viklo" və digər şirkətlərlə birgə Mirzə Fətəli Axundov adına Akademik Opera və Balet Teatrının təsısedici dəstək fondunun üzvü olaraq son 3 il ərzində (1998-2000 il) bu fonda 90 min ABŞ dolları məbləğində yardım etmişdir.

- "Şell" mütəmadi olaraq Beynəlxalq Qadın klubuna dəstək vermiş, habelə, Ramanadakı kimsəsiz uşaqlara yardım etmişdir.

- " Şell" "Sərhədsiz həkimlər" humanitar təşkilatı ilə birgə respublikanın müxtəlif regionlarında (Sumqayıt, İmışli, Saatlı) tədbirlər keçirmişdir.

- " Şell" Dünya çempionu, 4 dəfə Avropa çempionu, 2 dəfə Beynəlxalq qrossmeyster normasını ödəmiş 13 yaşlı istedadlı şahmatçı Teymur Rəcəbovun Niderlandda keçirilmiş Beynəlxalq Şahmat Turnirində iştirakını təmin etmişdir.

- " Şell" Neft, Qaz və Kimyanın Geotexnoloji Problemləri Elmi Tədqiqat institutu ilə birlikdə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının 3 tələbəsinin Britaniya Şurasında ingilis dilini öyrənməsinə sponsorluq edir və yaxın perspektivdə onların Böyük Britaniyadakı İmperial Kollecə təhsillərini davam etdirməyə göndərilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

- "Şell" fitri istedada malik olan şair, rəssam və musiqiçi uşaqlara dəstək verilməsini qarşısında əsəs məqsəd kimi qoymuş və Bayandur Mehdiyevin prezidenti olduğu Xeyriyyə Fondunun təsisçilərindəndır.

"Şell" USIAD, AIOC, Statoil və Norveçin ölkəmizdəki səfirliyi ilə birlikdə "ISAR" Azərbaycan"ın 25-26 may 2001-ci ildə yerli QHT-lərin II Ümumrespublika sərgisinə sponsorluq etmişdir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 21 fevral.- S.14.