Azərbaycan və Şərqi, Cənubi-Şərqi Asiya ölkələri

Hazırda ASİƏT tərkibində inkişaf etmiş ABŞ, Yaponiya kimi nəhənglərlə yanaşı, ən kiçik ada ölkələri və Rusiya kimi müxtəlif səviyyəli dövlətlər təmsil olunur. Özünün tam liberal iqtisadiyyatı və iqtisadi siyasəti ilə seçilən birinci, iqtisadiyyatda ənənəvi güclü dövlət mövqeyi olan ikinci və iqtisadi inkişafa dair aydın strategiyası olmayan üçüncü qrup dövlətlərin regional prinsip üzrə ASİƏT tərkibində birləşməsi və inteqrasiyaya cəlb olunması müasir dünyada unikal hal kimi qiymətləndirilir. Yer kürəsində yaşayan bütün əhalinin təxminən yarısı, istehsal olunan ümumi daxili məhsulun isə 60%-i ASİƏT-in payına düşür.

ASİƏT-in xarakterik xüsusiyyətlərindən biri təşkilatda aşkar liderin, yaxud liderlər qrupunun olmamasıdır. Məsələn, Avropa Birliyinin siyasətinə önəmli təsir göstərən Fransa, Almaniya, İngiltərə kimi dövlətlər, NAFTA-nın siyasətini müəyyən edən əsas ölkə ABŞ və MDB-nin fəaliyyətini stimullaşdıran aparıcı dövlət Rusiyadır. Lakin ASİƏT-də belə bir tendensiya yoxdur. Bəzi tədqiqatçılar elə bu faktoru ASİƏT-in hələ də normal təşkilatlana bilməməsinin və zəif funksional fəaliyyətinin əsası hesab edir. Təşkilat bəyan edib ki, bölgə 2001-ci ildən inkişaf etmiş ölkələr üçün, 2020-ci ildən isə inkişaf etməkdə olan ASİƏT üzvləri üçün azad ticarət və investisiya məkanı elan ediləcək. Lakin bu layihənin, eyni zamanda, təşkilatın gələcəkdə nəzərdə tutduğu digər proqramların reallaşacağı hələ də sual altındadır. Çünki üzv dövlətlər hələ də məsləhətləşmə səviyyəsindən konkret birgə fəaliyyətə keçə bilməyib. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, ASİƏT-in əhatə etdiyi Asiya-Sakit okean bölgəsi müasir dünyada hərtərəfli inteqrasiyanın getdiyi ən böyük və perspektivli region hesab olunur. Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, yer kürəsi əhalisinin yarıdan çoxunun yaşadığı və dünyada istehsal olunan ümumi daxili məhsulun 60%-dən çoxuna sahib olan ASİƏT bölgəsi ən perspektivli regional inteqrasiya mərkəzi hesab olunur. Hər il təşkilatın forumlarında ABŞ, Çin, Yaponiya, Rusiya, Kanada kimi böyük ölkələr də daxil olmaqla 21 dövlət rəhbərlərinin toplantısı, bölgədə və dünyada gedən prosesləri müzakirə etməsinin özü çox mühüm bir faktdır. Bundan başqa, ASİƏT-in yaranması bütün tarix boyu bir-biri ilə ciddi rəqabət, düşmənçilik edən ölkələrin, konfliktlər və toqquşmaların baş verdiyi bir regionun müasir dünyanın çiçəklənmə və iqtisadi möcüzələr yaradan bölgəsinə, azad rəqabət və bazar iqtisadiyyatı qanunları ilə tənzimlənən perspektivli beynəlxalq iqtisadi məkana çevrilməsinə təkan vermişdir. Dünyada üçüncü minilliyin başlanğıcında vüsət alan qloballaşma proseslərində də ASİƏT-in rolu və onun təmsil etdiyi regionun payı çox ciddi qiymətləndirilir. İqtisadi inkişaf tempi, liberal bazar münasibətlərinin xarakteri, əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşması, investisiya və əmək resurslarının geniş imkanları, elmi-texniki səviyyənin yüksəlişi və s. parametrlərinə görə, ASİƏT ölkələri hazırda dünyada birinci yeri tutur. Şərqi Asiya dövlətləri məhdud enerji və digər təbii resurslara malik olmalarına baxmayaraq, qısa müddətdə sürətli inkişafa nail olaraq xarici investisiyaların regiona axması, kiçik və orta sahibkarlığın yüksəlişi üçün hər cür şərait yaratmışdır. İşçi qüvvəsinin və torpaq icarəsinin nisbətən ucuz olduğu bu ölkələrə ABŞ və Avropa iş adamları da çox həvəslə kapital qoyur və istehsal sahələri yaradırlar. Bölgənin Honkonq, Sinqapur, Tokio, Şanxay kimi şəhərləri zəngin investisiya və ticarət kapitalını özünə cəlb edərək dünyanın əsas maliyyə mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir.

Şərqi Asiyanın əlverişli investisiya mühiti - ucuz işçı qüvvəsi, torpaq icarəsinin nisbətən aşağı qiymətə olması, işçilərin dəqiq icraçılığı və nizam-intizamı, vergi, maliyyə və nəqliyyat-kommunikasiya sektorunun əlverişli vəziyyəti xarici investorları günü-gündən özünə daha çox cəlb edir ki, bu da regionun qlobal dünya iqtisadiyyatında çəkisini artırır.

Şərqi Asiya dövlətlərinə məxsus "Sony", "Panasonic", " Mit-subishi", "Toyota", " Samsung", "Hunday" və s. nəhəng firmalar dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində geniş istehsal və satış bazaları ilə təmsil olunur. Bu şirkətlərdə işləyən ayrı-ayrı ölkələrin vətəndaşlarını əsil istehsal nizam-intizamı, yüksək professionallıq, ictimai-siyasi proseslərə qarışmamaq kimi keyfiyyətlər birləşdirir.

Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya dövlətlərini qloballaşmada fərqləndirən səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də, ABŞ və Avropa Birliyindən fərqli olaraq işlədikləri ölkələrin, regionların daxili siyasi proseslərinə qarışmayaraq, dövlətdaxili ictimai-siyasi proseslərdən kənarda dayanmalarıdır. Bir qayda olaraq, bu dövlətlər fəaliyyət göstərdiyi ərazilərin dövlət və hökumət strukturları, iş adamları və ictimai dairələri ilə yalnız istehsal, ticarət və humanitar yardım məsələləri üzrə əməkdaşlılıq edirlər.

Şərqi və Cənub Şərqi Asiya dövlətlərinin qloballaşmada iştirakını fərqləndirən digər fərq onların həm xarici kapital və investisiyalara tam açıq olmaları, həm də özlərinin başqa xarici dövlətlərdə investisiya qoymağa meyilli olmalarıdır. Bu ölkələr rəqabətdən, investisiya və texnologiya üstünlüyündən qətiyyən çəkinmirlər. Odur ki, həm öz ərazilərinin qloballaşmaya cəlb olunmasına, həm də dünyanın başqa regionlarında qloballaşmada iştirak etməyə böyük həvəs nümayiş etdirirlər.

Şərqi Asiya dövlətləri içərisində, əsasən, Çin ABŞ və Avropa Birliyinin qloballaşma və yeni dünya nizamının yaranmasında həyata keçirdiyi transmilli siyasətə məxsusi alternativ yanaşma nümayiş etdirir. Bu dövlət tədricən öz iqtisadi inkişaf sürətini artıraraq, ABŞ və Avropa Birliyinin ənənəvi təsir dairələrinə daxil olur və onlara ciddi rəqabət yaradır.

Çin, ümumiyyətlə, tarixin bütün mərhələlərində dünyada öz yeri, mövqeyi və təsiri olan ölkə kimi diqqəti cəlb etmişdir. Məşhur ABŞ politoloqu Z.Bjezinski Çinin müasir dünya nizamında və qloballaşmada aparıcı rolunu qiymətləndirərək yazır ki, bu dövlət həmişə ümummilli birlik nümayiş etdirərək, qarşıda duran vəzifələri əhalinin əsas kütləsinin iştirakı ilə həll etməyə nail ola bilir. Çin millətçiliyinin daşıyıcıları, bütün dünya ölkələrində olduğu kimi, milli elita, emosional tələbələr deyil, geniş xalq kütləsi, bütün sosial təbəqələrdir. Çin əhalisinin ümumi əhvali-ruhiyyəsini, sözün həqiqi mənasında, milli şüuru və ruhunu vahid gücə çevirərək öz dövlətinin inkişafını və tərəqqisini təmin etməyi bacarır.

Z.Bjezinskiyə görə, çinlilərin milli dünyagörüşünün tarixi kökləri mövcuddur. Vaxtilə böyük sivilizasiyaya, monolit ölkə, qabaqcıl dövlət idarəçiliyinə malik olan çinlilər hələ də öz milli hisslərində ölkələrini dünyanın təbii mərkəzi, hadisələrin mərkəzində dayanan ən güclü və qüdrətli dünya dövləti hesab edirlər. Avropa və islam sivilizasiyası tarixin müəyyən dönəmlərində imperiyaların dağılmasına, 75 yeni dövlətin yaranmasına gətirib çıxarsa da, Çin öz vahidliyini, bölünməzliyini qoruyub saxlamışdır. Düzdür, son 150 ildə Çini bir qədər sıxışdırmış və öz mövqelərindən çəkilməyə məcbur etmişlər. Bu da, öz növbəsində, çinlilərin milli hisslərinə toxunmuş, onları qisas almaq üçün əlverişli məqam gözləməyə, öz aralarına daha sıx birləşməyə, daha millətçi olmağa sövq etmişdir. Çini vaxtilə incidən dörd dövlətdən - Böyük Britaniya, Yaponiya, Rusiya və ABŞ-dan ikisi, çinlilərin fikrinə görə, sonradan tarixin cəzasına məruz qalmışlar. Bu Böyük Britaniya və Rusiyadır. Böyük Britaniya imperiyası dağılmış, Rusiya isə əvvəlki hegemon vəziyyətini, hüququnu və ərazilərini itirmişdir. Qalan digər iki dövlət - Yaponiya və ABŞ isə hələ də Çinin rəsmi siyasətində ciddi rəqiblər kimi qiymətləndirilir. Hesab olunur ki, region hadisələrinə, qlobal proseslərə müdaxilə edilərkən Çin mütləq onları nəzərə almaq məcburiyyətində qalır. Bütün bunlara baxmayaraq, Çin bu gün təkcə Şərqi və Mərkəzi Asiyada, Yaxın və Orta Şərqdə deyil, bütün dünyada gedən proseslərə hərtərəfli təsir gücünə malik bir dövlət rolunu ifa edir.

Çin son iyirmi ildə iqtisadi, siyasi, mədəni və sosial inkişaf sürətinə görə bütün dünyanı heyrətləndirir. Bu dövlət dünyanın ən nəhəng iqtisadi və hərbi güclərindən birinə çevrilmişdir. Proqnozlara görə, Çin bu sürətlə davam etsə, yaxın 10-20 ildə Yaponiyanı ötəcək, ABŞ və Avropa Birliyi ilə bərabər səviyyəyə çatacaq. ABŞ, Avropa Birliyi və Yaponiyanın iş adamlarının bu ölkəyə həvəslə kapital qoyması da nəzərə alınsa, Çinin iqtisadi inkişafını, gələcək tərəqqisini proqnozlaşdırmaq heç də çətin olmaz. Z.Bjezinski yazır ki, Böyük Çin Honkonq və Makaonu tərkibinə qatmaqla və Tayvanı siyasi cəhətdən özünə tabe etdirməklə təkcə Uzaq Şərqin hakim dövlətinə deyil, dünyanın birinci dərəcəli dövlətinə çevrildi.

Çinin inkişafını şərtləndirən əsas səbəblər kimi onun effektli milli dövlət idarəçiliyinə malik olmasını, ölkədaxili siyasi və ictimai sabitliyini, sosial intizamın, yığım və yatırım mədəniyyətinin yüksəkliyini, xarici investisiya axınının artan sürətinin və nəhayət, bu regionun sabit inkişaf üçün əlverişli imkanının mövcudluğunu qeyd edirlər.

Çinin iqtisadi inkişafında və milli təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində mənfi faktor kimi bu ölkənin özünü enerji resursları və ərzaq məhsulları ilə müstəqil təmin edə bilməməsi hesab olunur. Lakin ölkənin digər iqtisadi göstəriciləri hələ ki, enerji resursları və ərzağın idxal hesabına ödənilməsini təmin edir və bu sahədə ciddi problemin yaranmasına imkan vermir.

Beləliklə, Çin hazırda yeni dünya nizamında və bəşəriyyətdə günü-gündən vüsət alan qloballaşma prosesində güclü mərkəzlərdən biri kimi çıxış edir. Onun bu cür mövqe tutması həm iqtisadi və hərbi gücü ilə ölçülür, həm də sabit siyasi, sosial vəziyyəti, əhalisinin günü-gündən artan firavan həyatı ilə bağlıdır. Düzdür, ABŞ və Avropa Birliyi kimi dünyanın nizamını müəyyən edən mərkəzlər Çinin siyasi idarəçiliyini, sosialistyönlü xəttini, insan və vətəndaş hüquqlarının məhdud vəziyyətini əldə bayraq edərək, beynəlxalq aləmdə onu nüfuzdan salmağa çalışır. Lakin Çinin siyasi rəhbərliyi ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafını təmin edə biləcək bütün şəraiti yaratmış, liberal iqtisadi transformasiya, azad sosial-iqtisadi təşəbbüslər, sərbəst bazar münasibətləri, xarici kapitala, investisiyaya və texnologiyaya açıqlıq kimi müasir inkişafın ən mühüm məsələlərini həll etmişdir. Əslində, Çində indiki siyasi idarəetmə də sosialist və kommunist ehkamlarından, proletariat diktaturası kimi süni və eybəcər rejim qaydalarından kifayət qədər uzaqlaşmış və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas imperativlərinə uyğunlaşdırılmışdır.

Əlbəttə, Çin demokratiyanın, insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunması kimi fundamental məsələlərə ABŞ və Avropa Birliyi dövlətlərindən fərqli mövqe nümayiş etdirir. Çin insan hüquqlarını dövlət və milli təhlükəsizlik maraqlarından yuxarıda dayanan, heç bir şəraitdə məhdudlaşdırılması yol verilməyən, qeyri-məhdud hüquq kimi tanımır. ABŞ-ın dünya hegemonluğunu qəbul etmir, onun birqütüblü mövqeyi ilə barışmır, sülhün və kollektiv təhlükəsizliyin şərtlərinin, beynəlxalq hüquq normalarının BMT və digər beynəlxalq qurumların iradəsindən kənar, birtərəfli qaydada pozulmasına göz yummur. Düzdür, hələ ki, Çin elə bir gücə və təsirə də malik deyil ki, ABŞ-ın dünya hegemonluğuna can atmasının, beynəlxalq aləmin nizamını özü bildiyi kimi yenidən qurmasının, beynəlxalq hakim rolunu ifa etməsinin qarşısını ala bilsin. Lakin bu ölkə dünyanı birqütblükdən və ABŞ-ın hegemonluğundan xilas etmək, dünyada BMT çərçivəsində nizamlanan çoxqütblü iqtisadi və siyasi nizam yaratmaq hərəkatının başında durur. Bu işdə Çin ABŞ-ın hegemonluq siyasətindən narazı olan Avropa və Asiyanın inkişaf etmiş bir çox dövlətlərinin - Almaniyanın, Fransanın, Yaponiyanın, Rusiyanın və başqalarının köməyinə ümid bəsləyir. Əlbəttə, bu siyasəti Çin rəhbərliyi çox ehtiyatla həyata keçirir. Çünki ABŞ ilə istənilən açıq qarşıdurma, yaxud toqquşma bu ölkənin dinamik inkişafını, deməli, qonşu və region dövlətləri, dünya ölkələri üçün cəlbediciliyini, əməkdaşlıq üçün əlverişli partnyor olmaq imicini ciddi təhlükə qarşısında qoya bilər.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 5 mart.- S.14.