Azərbaycanın Cənubi Asiya dövləti - Pakistanla sıx əməkdaşlığı

Asiya qitəsinin mühüm bir hissəsini Cənubi Asiya təşkil edir. Avrasiyanın cənub sərhədlərində yerləşən bu bölgədə Hindistan və Pakistanla yanaşı, hind subkontingenti hesab olunan Banqladeş, Şri-Lanka, Nepal, Butan dövlətləri və Maldiv Respublikası yerləşir. Həmin ölkələrlə qonşu olan Əfqanıstan da, bir qayda olaraq, Cənubi Asiya dövlətləri sırasına aid edilir. Hindistan dünyanın ikinci böyük dövləti (əhalisinə görə) olmaq etibarilə, Britaniya "Millətlər Liqa"sı üzvü olan 54 dövlətin də ən böyüyüdür. Bu dövlətin mədəni yönümü, əsasən, İngiltərənin təsiri altındadır. Baxmayaraq ki, ölkə dini təriqətlərin, müxtəlif dil və mədəni səviyyələrlə seçilən yüzlərlə etnik qrupların və aborigen xalqların məskunlaşdığı qarışıq geosiyasi xarakteristikaya malikdir. Ölkənin əsas əhalisi (80%) hinduslardan və (11%) müsəlman hindistanlılardan ibarətdir.

Hindistan keçən əsr boyu Çinlə və Pakistanla ərazi və regional rəqabət parametrləri üzrə dəfələrlə münaqişəyə girmiş və bu gün də belə vəziyyətdədir. Ümumiyyətlə, Hindistan Cənubi Asiyada Çinin Cənub-Şərqi Asiyada icra etdiyi hegemon rola iddia edir və bu əsasda da onun Çinlə, Pakistanla ciddi qarşıdurmaları yaranır.

Əli Həsənovun fikrincə, Hindistan son otuz ildə Çin kimi sürətlə inkişaf edən aqrar-sənaye ölkəsinə, dünyanın ən güclü transmilli korporasiyalarının fəalliyət göstərdiyi texnologiya məkanına və satış bazarına çevrilmişdir. ABŞ, Almaniya, İngiltərə, Yaponiya və Honkonq kimi ölkələrə məxsus nəhəng şirkətlər və müəssisələr bu ölkədə çox həvəslə fəaliyyət göstərirlər.

Cənubi Asiya ümumən dünyada qeyri-sabit bir bölgə kimi qiymətləndirilir. Xüsusən, tez-tez alovlanan Hindistan-Pakistan, İsrail-ərəb, Çin-Tayvan, Cənubi və Şimali Koreya münaqişələri bu regionun investisiya imicinə ciddi zərbə vurur. Bundan başqa, Hindistanın, İsrailin və Pakistanın nüvə silahı texnologiyasına malik olması bu bölgədə nə vaxtsa nüvə müharibəsının baş verməyəcəyinə heç bir təminat vermir.

Ümumiyyətlə, XX əsrin birinci yarısında Britaniya imperiyasının süqutundan sonra Cənubi Asiya xalqları arasında müstəqil dövlət quruculuğu prosesi çox ağrılı keçmiş və ciddi daxili münaqişələrlə müşayiət olunmuşdur. 1947, 1948, 1965 və 1971-ci illərdə Hindistan-Pakistan müharibəsi baş vermiş və nəticədə, Banqladeşin müstəqil dövlətə çevrilməsi, iki dövlət arasında maliyyə və maddi resursların, suvarma mənbələri və sistemlərinin bölüşdürülməsi ilə ümumi razılığa gəlinmişdir. Lakin ərazi iddiaları, xüsusən, Kəşmirə sahiblik uğrunda ziddiyyət və qarşıdurma bu gün də davam edir. Bu qarşıdurma hər iki ölkənin sürətlə silahlanması və bir-birinə qarşı daim müharibəyə hazırlaşmasını şərtləndirmişdir ki, nəticədə, hər iki dövlət atom silahı texnologiyasına sahib olmuşdur.

İki dövlət arasındakı münasibətlər 1985-ci ildə Cənubi Asiyanın 7 dövləti - Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Şri-Lanka, Nepal, Butan və Maldiv Respublikası arasında Regional Əməkdaşlıq Assosiasiyasının yaradılması ilə əlaqədar bir qədər sahmana düşsə də, ərazi münaqişəsi tam aradan qalxmadı.

Həm Hindıstan, həm də Pakistan ayrı-ayrılıqda Şərqi, Cənub-Şərqi Asiyanın inkişaf etmiş dövlətləri, xüsusən, Çin və Yaponiya ilə partnyorluq imkanlarından öz mövqelərinin gücləndirilməsi istiqamətində istifadə etməyə çalışırlar. Hindistan və Çin Asiyada ümumən qarşılıqlı rəqabət aparır və onların arasında bufer rolu oynayan Birmanı öz təsirləri altında saxlamaq üçün ciddi səy göstərirlər. Çin Cənubi Asiyada Pakistana arxalanaraq, öz rəqibi olan Hindistanı strateji mövqelərdən sıxışdırmağa çalışır. Əvəzində Hindistan Əfqanıstan və Birmandan öz rəqiblərınə qarşı istifadə etməyə cəhd edir. Cənubi Asiya ölkələrində Hindistan və Çin satış bazarları uğrunda ciddi rəqabət aparır və bu rəqabətdə hər iki ölkə öz partnyorlarının imkanlarından istifadə edirlər.

Ə.Həsənov göstərir ki, Cənubi Asiya dövlətləri içərisində Azərbaycanın ən sıx əlaqələri yaranmış və qarşılıqlı münasibətləri strateji partnyorluq səviyyəsinə yüksəlmiş ölkə Pakistandır.

Pakistan İslam Respublikası Cənubi Asiyanın, İslam Şərqinin və İslam Konfransı Təşkilatının ən fəal, nüfuzlu və hərbi-siyasi baxımdan güclü dövlətlərindən biridir. ABŞ ilə strateji partnyorluq münasibətlərinə malik olan bu ölkə həm də dünya siyasətində önəmli rol oynamaqdadır. Pakistan dünyada kütləvi qırğın silahına və raket texnologiyasına malik olan yeganə müsəlman dövlətidir.

Pakistan ölkəmizin müstəqilliyini tanıyan (12 dekabr 1991-ci il), onunla diplomatik əlaqələr yaradan (9 iyun 1992-ci il) və Azərbaycanda səfirliyini açan (12 mart 1993-cü il) ilk müsəlman dövlətlərindən biridir. Ümumiyyətlə, Azərbaycana ən yaxın və dost ölkələrdən biri olan Pakistan ölkəmizin mənafeyini bütün beynəlxalq təşkilatlarda ardıcıl olaraq müdafiə etmiş, Ermənistanın təcavüzünə birmənalı münasibət bildirmişdir. 1993-cü il aprelin 30-da BMT Təhlükəsizlik Şurasının Azərbaycana dair 822 nömrəli qətnaməsi qəbul edilən iclasa Pakistan sədrlik etmişdir.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin 1994-cü ilin dekabrında Kasablankada Pakistanın o vaxtkı baş naziri Benəzir Bhutto ilə görüşündən sonra ikitərəfli münasibətlər daha yüksək səviyyəyə çatmışdır. 1995-ci ilin oktyabrında Pakistan prezidenti Sərdar Faruk Əhməd Xan Leqari rəsmi səfərlə Bakıda olmuş, 1996-cı ilin aprelində isə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev dost ölkəyə səfər etmişdir. Səfərlər zamanı iki ölkə arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə, habelə, iqtisadi və ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək üçün bir neçə saziş imzalanmışdır. Pakistan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində Azərbaycanın haqq işini müdafıə etdiyi kimi, Azərbaycan Respublikası da Kəşmir probleminin həlli ilə bağlı bu ölkənin atdığı addımları dəstəklədiyini dəfələrlə bəyan etmişdir.

Pakistan prezidenti Pərviz Müşərrəf 2004-cü il iyulun 8-dən 10-dək Azərbaycana rəsmi səfər etmişdir. P.Müşərrəflə görüşündə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində ölkəmizin ədalətli mövqeyinin rəsmi İslamabad terəfindən daim dəstəklənməsi faktını xüsusi vurğulamışdır. Pakistan prezidenti müdafiə sahəsində ümumi maraqlarımızın olduğunu qeyd edərək, Azərbaycana bu sahədə işbirliyi təklif etmək niyyətində olduğunu bildirmişdir. Səfərin yekunu kimi, Azərbaycan və Pakistan hökumətləri arasında turizm və gömrük işi sahəsində əməkdaşlıq haqqında sazişlər, habelə, digər sənədlər imzalanmışdır.

2004-cü il avqustun 10-da Prezident İlham Əliyev Pakistanın Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri general Məhəmməd Əziz Xanı qəbul etmişdir. Söhbət zamanı hərbi sahədə əməkdaşlığın vəziyyətinə və perspektivlərinə dair fikir mübadiləsi aparılmışdır.

Pakistan prezidentinin dəvəti ilə Prezident İlham Əliyev 2005-ci il aprelin 12-13-də bu ölkəyə rəsmi səfərə getmişdir. O, prezident Pərviz Müşərrəf, baş nazir Şövkət Əziz, Milli Assambleyanın spikeri Çoudri Əmir Hüseyn, xarici işlər naziri Xurşud Mahmud Kasuri ilə görüşlər keçirmiş, Hərbi İxraca Yardım təşkilatının səgrisi ilə tanış olmuş, ölkənin ən böyük dini ocaqlarından sayılan Faysal məscidini ziyarət etmiş, Azərbaycanın bu ölkədəki səfirliyinə baş çəkmiş, Pakistan televiziyasına geniş müsahibə vermişdir. Nümayəndə heyətlərinin görüşündə iki ölkə arasında siyasi münasibətlərin yüksək səviyyədə olduğu təsdiq edilməklə yanaşı, ticarət dövriyyəsinin 2004-cü ildə cəmi 2 milyon ABŞ dolları təşkil etdiyi və bu rəqəmin qeyri-qənaətbəxş olduğu bildirilmiş, iqtisadi əlaqələrin siyasi münasibətlər səviyyəsinə qaldırılması üçün hökumətlərarası komissiyanın fəaliyyətinin gücləndirilməsinin zəruriliyi, iş adamlarının qarşılıqlı səfərlərinin və biznes-forumlarının təşkilinin vacibliyi vurğulanmışdır. Kəşmir məsələsində Azərbaycanın verdiyi daimi dəstəyi yüksək dəyərləndirən Pakistan prezidenti Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ məsələsində istənilən təşkilat çərçivəsində hər zaman ölkəmizin tərəfində olacaqlarını bir daha bəyan etmişdir. Səfər zamanı təhsil, mədəniyyət, nəqliyyat, rabitə və informasiya texnologiyaları, aviasiya sahəsində və iki ölkənin maliyyə nazirlikləri arasında əməkdaşlığa dair 6 saziş imzalanmışdır. Pakistan Televiziyasına verdiyi müsahibədə Prezident İlham Əliyev səfərinin yekunlarını yüksək qiymətləndirmiş və ölkələrimiz arasındakı münasibətlərin digər ölkələr üçün nümunə ola biləcəyini qeyd etmişdir.

Ə.Həsənov yazır: "Pakistanı tam əminliklə Azərbaycanın Türkiyədən sonra dünyadakı ikinci əsas strateji müttəfiqi hesab etmək olar. İki ölkə arasındakı münasibətlər bu gün həm ikitərəfli, həm də çoxtərəfli əlaqələr çərçivəsində çox intensivdir. Hər iki tərəf BMT, İslam Konfransı Təşkilatı, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər beynelxalq, regional qurumlarda eyni mövqedən çıxış edir, Kəşmir və Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ problemlərinə eyni mövqedən yanaşır və bu münaqişələrin beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində həllinə tərəfdar olduqlarını bildirirlər".

Pakistan Türkiyə ilə yanaşı, indiyədək işğalçı Ermənistanla Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyinə görə diplomatik münasibətlər qurmayan və ən müxtəlif tribunalardan işğalçı ordunun Azərbaycan ərazilərindən çıxarılmasını tələb edən ikinci dövlətdir. Öz növbəsində, Azərbaycan da Kəşmir problemində İslamabadın mövqeyini dəstəkləyir və TRASEKA layihəsində müşahidəçi kimi iştirak edən Pakistanın gələcəkdə bu layihəyə tam qoşulması üçün ona hərtərəfli dəstək verir. Bundan başqa, Pakistanın Azərbaycan hərbçilərinin hazırlığında oynadığı rol və ölkəmizin maraqları naminə, islam ölkələrinə təsir imkanları da vacib amildir. Hərbi-siyasi münasibətlərdən fərqli olaraq, Pakistanla iqtisadi əlaqələr, çox təəssüf ki, zəifdir. İki ölkə arasındakı əlaqələri intensivləşdirmək və indiyə qədər imzalanmış 30-dan çox dövlətlərarası, hökumətlərarası və müəssisələrarası müqavilələri, sazişləri reallaşdırmaq üçün hər iki tərəf öz səylərini əsirgəmir. 1997-ci ildə Azerbaycan Pakistanda öz səfirliyni açmış və rəsmi İslamabadla münasibətləri bir qədər də fəallaşdırmışdır.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 7 mart.- S.14.